Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Արդ ի ժամանակին, յորժամ շահ Թամազն զՇօշ քաղաքն թափեաց ի ձեռաց աղուանից սուլտանին, որպէս ի վեր անդր պատմեցաք, Կիլան էր ի ձեռս մօսկովաց: Իբրեւ էառ շահ Թամազն զՇօշ, հրեշտակս առաքեաց առ օսմանցւոց սուլտանն` հրովարտակօք ասել նմա, թէ «Տո՛ւր ինձ զքաղաքս իմ, զորս առեր ի ժամանակս բռնաւորութեան աղուանին, զի այժմ ես յաջողութեամբ Տեառն զօրացեալ հարի եւ ի բաց վանեցի զաղուանն յերկրէս եւ նստայ յաթոռ թագաւորութեան հօրն իմոյե: Պատասխանի ետ սուլտանն օսմանցւոց եւ ասէ, թէ «Պարտ է քեզ նախ զԿիլան ի ձեռաց մօսկովացն առնուլ եւ ապա առ ի մէնջ, եթէ ունիս զիրաւունս ինչ` պահանջելե: Նովին օրինակաւ հրովարտակս առաքեաց ի ձեռս հրեշտակաց իւրոց առ արքայն մօսկովաց` խնդրել զԿիլան ի նմանէ: Եւ նա անդէն պատասխանի արար, թէ «Ես վասն յասպատակչաց պահպանելոյ զքաղաք քո` զայնչափ բազում ծախս արարեալ առի զԿիլան եւ պահեցի մինչեւ ցայժմ: Եւ արդ պատրաստ եմ տալ զնա ցքեզ, եթէ զայն ամենայն ծախս, վասն նորա առ ի մէնջ արարեալ` հատուցանիցես, եւ վասն իւրաքանչիւր ամի ութսուն հազար թուման ի վերայ այնորիկ յաւելեալ զտոկոսիսն վճարիցեսե: Յանձն էառ շահ Թամազն զասացեալ պարտսն վճարել: Եթող մօսկովն զԿիլան եւ գնաց յերկիր իւր եւ հաստատեաց զդաշն խաղաղութեան ընդ պարսից, զի շահն յիւրաքանչիւրում ամի զութսուն հազար թուման վճարիցէ:

Իբրեւ կատարեցաւ ամն եւ եհաս ժամանակ ընդունելոյ զխոստացեալ դրամն, հրեշտակս առաքեաց մօսկովն առ պարսիկս` պահանջել ի նմանէ զդրամն: Եւ հրեշտակն այն` էր կարնեցի Սիմոն անուամբ ոմն ի հայոց ազգէ: Արդ, իբրեւ եկն եհաս նա ի Շօշ, ետես զի շահն, յորմէ զդրամն խնդրիցեն, ոչ գոյր անդ, զի նա արդէն ի Ղուլի խանէն կապանօք ի Խորասան էր առաքեցեալ: Եւ զմտաւ ածեալ թէ ոչ ոք է, զինքեան յանձնեցեալ գործն առնելոյ նպաստ լիցի, տարակուսեալ վարանէր: Ապա Ղուլի խանն կոչեաց զնա առ ինքն եւ խօսեցաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Ուստի՞, առ ո՞ եւ առ ի՞նչ եկեալ ես դու աստե: Պատասխանի ետ Սիմոն դեսպանն. «Ես ի մօսկովաց արքայէն զհրովարտակ բերել եմ առ շահնե: Ասէ Ղուլի խանն. «Տո՛ւր ցիս զհրովարտակն, զի տեսից թէ զինչ խնդրէ թագաւորն քո ի շահէն մերմէե: Պատասխանի ետ Սիմոն. «Ոչ կարեմ ես զայդ առնել, զի հրովարտակն այն առ շահն է առաքեցեալ եւ ոչ առ քեզ: Այլ պարտ է ինզ նմա հասուցանել զգիրնե: Ասէ Ղուլի խանն. «Եթէ այդպէս է, ապա նի՛ստ դու աստ զժամանակ ինչ, մինչեւ եւ երթայց, վճարեցից զպատերազմն, զոր առնելոց եմ ընդ աղուանին, որ յարուցեալ է ընդէմ մեզ, եւ յետ դառնալոյ իմոյ անտի տաց բանից քոց պատասխանիե: Եւ ետ նմա ապարանս բնակելոյ ի Շօշ եւ ինքն գնաց ի պատերազմ:

Արդ, նստաւ անդ Սիմոն դեսպանն զամս երկուս, մինչեւ Ղուլի խանն դարձաւ ի Շօշ: Կոչեաց դարձեալ Ղուլի խանն զՍիմոն դեսպանն, խօսեցաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Տո՛ւր ցիս զգիրն արքային քոյ, եւ ես արարից նմա զպատասխանիե: Պատասխանի ետ Սիմոնն, թէ «Ես ոչ կարեմ զայն գիրն տալ քեզ, բայց այժմ զայս ունիմ ասել, թէ թագաւորն իմ իմացեալ, զոր ինչ միանգամ արարեր դու ընդ շահն, առաքեաց առ իս ասել քեզ, թէ յետ առնելոյ քոյ այդպէս` դու ես այժմ տէր երկրիդ, դու ինքնին դատ արա. պարտականն իմ յերկրի քում է. կամ տուր զնա ի ձեռս իմ, եւ ես առից ի նմանէ զիրաւունս իմ, եւ կամ դու հատո՛ ինձ զոր պարտի նաե: Պատասխանի ետ Ղուլի խանն, թէ «Նա որ պարտական է քեզ, եւ ի՛նչ է պարտական. զի նա տխմար գինեմոլ ոմն էր, անխելութեան տայր զինքն եւ յանխելս եղեալ` զերկիրն մեր ետ օսմանցւոց: Բայց վասն պարտուցն, զոր պահանջէ ի մէնջ թագաւոր ձեր, զայս ունիմ ասել ցթագաւորն ձեր, թէ շահն մեր ոչ ել ընդդէմ ձեր ի պատերազմ. եւ դու ընդէ՞ր ելեր ի վերայ քաղաքին մերոյ եւ ի զուր զայնչափ ծախս արարեր եւ առեր զքաղաքն: Միթէ ոք կամէ՞ր զԿիլան յափշտակել, եւ դու թափեցեր զնա ի ձեռաց նորա վասն մեր: Է՞ր աղագաւ առեր զնա եւ պահեցեր ընդ քոյ իշխանութեամբ զայսքան ամսե: Զայսպիսի բանս խօսեցաւ Ղուլի խանն ընդ Սիմոն դեսպանին, եւ զօրացաւ բան նորա ի վերայ նորա:

Եւ յետ մետասան աւուրց այլ ոմն մեծ դեսպան յերկրէն մօսկովաց եկն ի Շօշ հինգ հարիւր արամբ եւ այլ բազում սպասուք եւ շքով եւ էր նա մեծազգի եւ թագաւորին մօսկովաց ընտանի: Իբրեւ եղեւ նմա մտանել ի քաղաքն, արժանաւոր մեծարանօք ընկալեալ եղեւ: Եւ կարգեաց Ղուլի խանն տալ նմա զպէտս սեղանոյ, զնպարակս եւ զըմպելիս. եւ զգինին ըմպելի պատուական տային նմա ի Ջուղայոյ: Եւ յետ վեց աւուրց եմուտ դեսպանն առ Ղուլի խանն եւ զհրովարտակն արքայի իւրոյ մատոյց նմա, եւ խօսեցան ընդ միմեանս բազում շքով եւ պատուասիրութեամբ: Իբրեւ դարձաւ անտի ի դարպաս իւր, առաքեաց Ղուլի խանին ի ձեռն արանց իւրոց պատուաւորաց ընծայս, զմի պատուական հայելի եւ զժամացոյց մի յոսկւոյ մեծագին: Ընդ որս յոյժ հաճեցաւ Ղուլի խանն եւ ընկալաւ զնոսա:

Այլ որպէս ի վեր անդր ասացաք, Ղուլի խանն զօրս պատրաստել էր գնալ ի վերայ Շրվանայ եւ Շամախու ի պատերազմ ընդդէմ Աղուանից: Ընդ իւր էառ զդեսպանսն եւ ուղղեցաւ գնալ յայն կողմ, եւ եկն եհաս ի Թաւրէզ: Զտեղի էառ անդէն աւուրս ինչ, եւ ահա եկն ի Մօսկովայ այլ դեսպան բարկութեաամբ եւ սրտմտութեամբ ի թագաւորէն` ասել նմա, թէ «Ընդէ՞ր զերկոսին հրեշտակս իմ պահես առ քեզ եւ ոչ արձակես զնոսա բերել ինձ զպատասխանիե: Ապա Ղուլի խանն զՍիմոն դեսպանն արձակեաց եւ երկուց մնացելոցն պատասխանի արար ասել արքային իւրեանց, թէ «Ոչ եմք մեք պարտական տալոյ ինչ քեզ, զոր պահանջես. եւ եթէ պատերազմ առնել կամիս, պատրաստեալ եմք ի մարտ պատերազմի ելանել ընդդէմ քեզ. զայս գիտասջիր, զի ոչինչ տամք քեզե:

Եւ արձակեալ զհրեշտակսն գնալ, չու արար ինքն զօրօքն հանդերձ, եւ եկն եհաս ի դաշտն Երեվանայ եւ անդ բանակեցաւ: Զի յայնժամ Երեվան էր ի ձեռն օսմանցւոց: Ազդ եղեւ օսմանցւոյն գալուստն Ղուլի խանին, այլ նա ոչ ել ընդդէմ նմա ի մարտ, այլ եկաց մնաց ի քաղաքի անդ եւ պահէր զբերդն: Ապա Ղուլի խանն յառաջ մղեալ զզօրսն` պաշարեաց զքաղաքն:

Իսկ օսմանցին ամենեւին ոչ ձեռնամուխ եղեւ պատերազմիլ եւ ոչ զդոբ մի արձակել, այլ զխաղաղութեան նշան կանգնեալ` բանս առաքեաց առ նա` տալ նմա զքաղաքն: Հրաման ետ Ղուլի խանն, զի որք ի քաղաքի անդ տաճիկք էին, որք կամիցին մնալ` մնասցեն, եւ որք կամիցին երթալ` երթիցեն խաղաղութեամբ ուր եւ կամիցին: Եւ այնպէս արարին: Բայց զնոսա, որք մեցատունք էին` կեղեքեաց. յոմանց զ50 թուման էառ, յոմանց 20, յոմանց 40 եւ յոմանց10, ըստ գոյիցն իւրաքանչիւրոց: Սոյնպէս արար եւ քրիստոնէիցն, որք անդ գտան: