Պատմութիւն Փարէզի եւ Վեննայի

Յորժամ լուաւ արքայն Ֆրանցոց զայսոք,
Եւ ոչ թուեալ նմա իրըս բարիոք.
Խորհեցաւ, զի բարձցէ զաղմուկըն զայնոք,
Զի եւս ընդ այն բանից խօսեսցի ոչ ոք:

Արար նա երիս ձողս՝ բարձր եւ դեղած.
Ի մէջ մեծ Փարէզու զնոքա հաստատեաց,
Եւ վառըս գոյնզգոյնս ի նոքա կապեաց,
Եւ զանուանս աղջկանց ի նանք ոսկով գրեաց:

Մինն էր կերպաս սպիտակ գրեալ՝ թէ Վեննայ,
Միւսըն՝ կերպաս կարմիր՝ դստեր Նորմանդայ,
Երիսըն՝ զուտ կանաչ՝ քոյրն Ընկըլթեռայ. -
Եւ առանձին կացոյց, որ միշտ երեւայ:

Եւ առաքեաց յաշխարհն այն բոլորովին,
Մինչեւ յԸսպանիա եւ յերկիրն Անկլին,
Ի մէջ Ալամանից եւ Տուտէշ ազգին,
Այլ եւըս յԻտալիա եւ յԱնապօլին:

Գալ ի նաւակատիս, զոր առնէ արքայ.
Այլ եւըս մեծամեծ պարգեւք խոստանայ,
Թէ որ կողմ աղջկան այն որ բարձրանայ,
Նա եւս քաջ գտանի, զպարգեւքն ստանայ:

Այլ եւ յիշխանդստերցն պսակ[ք] առաքեցան
Եւ իւրաքանչիւր վառս իւրում կառուցան.
Իսկ պսակքն այս են, զոր առաքեցան
Յերից վայելչագեղ աղջըկանց, որ կան:

Ի Վեննայէ եկեալ փողպատ մ՛ահաւոր՝
Ոսկով եւ մարգարտով յօրինեալ բոլոր,
Զոր արուեստագործքն արարեալ են նոր,
Զոր ակն յակին եռեալ՝ միայն պաղ եւ չոր:

Իսկ ի Նորմանդիուն էր մի թագ եկեալ,
Վերուստ մինչեւ ի վայր ակամբ յօրինեալ,
Զոր եւ արուեստագործքն են հիացեալ,
Զի մեծ ՚ւ երեւելի արուեստին ցուցեալ:

Այլ եւս յԸնկըլթեռու արքայի քուրէն
Առաքեցեալ եկեալ մի աննըման զէն,
Որ էր նա գտակ գործեալ յարուեստէն,
Որ հիացեալ կային եկեալքըն ամէն:

Զի գունդքն երից կուսիցն, որ ամէնն գային,
Զպսակքն առաքեալք որ տեսանէին,
Ի մարտ պատերազմին յոյժ յօժարէին,
Միթէ զանունն այնմիկ բարձրացընէին:

Եւ որ կողմն որ յաղթէ՝ նա միայն մնայ,
Եւ գեղեցիկ անուն այն մինն երեւայ.
Թէ ոք եւս յանդըգնի՝ ըզմիւսըն յիշայ,
Նա ի կենացն բարձցի, ինչքն յարքայն երթայ:

Եւ ամենայն կտրիճք, որ հեռուստ գային
Ի սէր այն աղջըկանն, որում կամէին,
Ըզվառս եւ ըզնշանըս հարցանէին
Եւ երթային, առ այն իրս բնակէին:

Իսկ մեծ քաղաքն Փարէզ լի եղեւ մանկամբ,
Որ բնաւ այնպիսի չէր տեսեալ ակամբ.
Ոմանք հարբըն եւ մարբ եւ ոմանք իւր տամբ,
Փառաւորք եւ փարթամք, որ են մեծ անուամբ:

Եւ եւս թագաւորն այլ հրաման հանէ՝
«Ամենայն ոք իւր յարկ արտաքոյ շինէ,
Ի յեզեր քաղաքին քարէ ՚ւ ի փայտէ,
Բարձր եւ երեւելի, որչափ որ կարն էրե:

Այլ եւ թագաւորն շինէ յարկ բազում,
Զի բնակեն եւս անդ, որ կամէ յորում,
Որ հաւասար տեսցեն ըզգործ եւ զառնում,
Եւ ոք ի մարդկանէ չառնէ տրտնջում:

Այլ մենք գամք ի Փարէզ, թէ որպիսի կայ:
Յարուցեալ Օրտուվարդ առ Փարէզ գնայ,
Ասէ. - Որպիսի կաս ՚ւ ինչ խելաց վերայ.
Երթա՞նք Փարէզ քաղաքն, թէ միտըդ ո՞չ կայ:

Թէ ոչ երթաս դու անդ վասն Վեննայու,
Եւ այլ ոք յաղթեսցէ, ըզպսակն առնու
Եւ զանուն Վեննայու նա յերկիր հարնու,
Քեզի միշտ յաւիտեան անշէջ հուր թողու:

Ասէ Փարէզ նմա. - Սիրո՛ւն բարեկամ,
Թէ դու կամիս գնա, ես անդ ոչ երթամ,
Վախնամ, թէ եւ ես զիս ճանաչելոյ տամ,
Ի կենացս ելանեմ եւ անկեանք մնամ:

Պատճառելով զնա վասն չերթալոյ,
Ի Վեննայ գեղեցկէն ոչ հեռանալոյ,
Զի յարաժամ երթայր յապարանս Դօլֆոյ՝
Վասն Վէննայ դստերըն իւր տեսանելոյ:

Ասէ Օրտուվարդ. - Զայս Փարէզ գիտասցէ,
Թէ ոչ երթայ նա անդ եւ մարտըս տացէ,
Այլ ոք ի յաղջըկանց բարձր անուն առցէ,
Վեննայու չերեւի, քեզ հուր մնասցէ:

Յետոյ բազում աւաղս եւ հոգս կրես,
Վասն քո չերթալուն յոյժ ապաշաւես,
Զանունն Վեննայու դու կորուսանես,
Յետոյ բազում ջանաս ՚ւ այլ ոչ հասանես:

Երբ որ Փարէզ լուաւ զայն յիւր սիրելուն,
Ասէ. - Եղբայր, գնա յարկըս ձիանուն,
Կազմեա զուժովս, ընտիրս, զորս եւ կամիս դուն,
Եւ տես պատրաստութիւն եւ մերըս ճամփուն:

Տեսան զպատրաստութիւն, ճանապարհ ելան,
Յետ ութ-ինըն աւուրց ի Փարէզ հասան,
Եւ անդ ըզՎեննայու ըզվառըս հարցան,
Մինչեւ գալ ընկերացն առ նմա ագան:

Յետոյ այնքան աւուրց, երբ ամէնն եկին,
Երբ որ աւարտ եղեւ՝ ըզփողն հնչեցին,
Ըզվառըն պսակեալ առեալ գնացին,
Ի պատրաստեալ մոյտան՝ դադարեալ կացին:

Երեք բաժին եղեալք եւ գունդք բաժանեալք,
Կտրիճք եւ քաջ մանկունք, որ ի սէր վառեալք,
Ճեմէին ձիավար յիրարս խոժոռեալք
Եւ գունդ-գունդ ընդ վառաւըն պարունակեալք:

Արքայն երբ որ ետես՝ կտրիճքն պատրաստել,
Ըզփող պատերազմին տայ հնչեցուցել,
Կարգաւ մի-մի գնդոցն ի յառաջ մատել,
Ուժիւ ընդ միմեանըս ընդդիմամարտել:

Սկսեալ կտրիճք մարտիլ եւ տալ պատերազմ,
Որ էին յիշխանաց կառս ոսկիակազմ,
Մահու մինչ ջանային՝ առնէին ըռազմ.
Զմի-մի հարեալ յերկիր՝ մինչ բեկէին բազմ:

Եւ ոչ ոք որ յաղթող յայտնի երեւէր,
Զի այն այսօր անկեալ՝ վաղըն դարձեալ գէր.
Թէ այսօրն ոչ յաղթեաց, միւս օրըն յաղթէր.
Եւ այնպիսի գործիքըն յոյժ երկարէր:

Նոյնպէս եւ Օրտուվարդ՝ ընկեր Փարէզին,
Եօթն այր ի քաջ մանկանցն եհար ի գետին,
Ըզնա եւըս ուժիւ հարեալ յաղթեցին,
Եւ այլ բազում մանկանցն այնպէս առնէին:

Այնպէս ետես արքայն, զի բանն երկարի,
Եւ գործըն ոչ կամէր, թէ ինքն վճարի:
Ապա եւ թագաւորն այլ իրըս հնարի,
Որ վերջք լինի գործոյն եւ ինքըն վարի:

Ասէ, թէ. - Եւս եօթն-եօթն կտրիճ ընտրեցէք
Յիշխանաց փարթամաց, որոց եւ գիտէք.
Եօթն-եօթն ի մի գնդից յայտնի կացուցէք,
Տացեն մարտ միմեանց, զգործն վճարեցէք:

Արդ ընտրեցին եօթն-եօթն, յառաջ կացուցին,
ԶՓարէզ ընդ Վեննայու գնդին ձգեցին,
Այլ եւս ի դէմ մարտին ի յիրարս կացին
Ահա թէ ոք յաղթէ, զպսակն ստասցին:

Յառաջէ Յովաննէսն այն Ֆիանդրեցին,
Որ էր Ընկըլթեռու Կոստանցի գնդին,
Յովաննէս Բըրւընձու գնդէն Վէննային,
Դիմի ուժի հարեալք՝ մինչ նիզակքն բեկին:

Բայց Յովան Ֆիանդրու անկեալ ի յերկիր.
Ի դէմ առնէ մանուկ մի քաջ եւ ընտիր,
Օրտուվարդ Բորգունոյ գնդէն Ֆլորիր,
Այլ եւս ըզնա մատոյց ընկերին ի կիր:

Դէմն առնէ Փէլուքս դուքսըն Նորմանդու,
Եհար այնպէս զՅովանն, որ թեւացն ելնու.
Եւ այն օրըն գործիքըն վճար առնու,
Մինչեւ որ վաղուան օրըն զեկեալն տեսնու:

Կանուխն դէմ Փէլուքսին Անտոն Լիրասին,
Որ էր նա Կրուեստու իշխանի որդին.
Եհար զՓելուքս դուքսն ուժով ի գետին,
Այլ եւս հինգ կտրիճ ի գնդէ նորին:

Գայ ի դէմ Անտոնի Գէոֆր Պիկարտի,
Յաղթող հզօր զօրիւք ընդ նմա մարտի.
Թէպէտ բազում ժուժեալ, այլ Անտոն պարտի,
Այլ եւս եօթըն կտրիճք նորա ընկերտի:

Բազումք կարծես տուեալ, թէ Գէօֆր յաղթեաց,
Որ էր նա մեծ ազգէ ՚ւ ի թագաւորաց.
Անունըն Կոստանցու գեղեցիկ մնաց,
Որ էր նա ի գնդէն՝ ընտրեալ ի բազմաց:

Իսկ նորա դէմն առնէ այս Փարէզս ընտրեալ,
Իբրեւ զերդ առիւծունս ի յիրար հարեալ.
Իսկ Գէօֆր ըզՓարէզ ոչինչ համարեալ,
Մինչեւ ըզզօրութիւն բազկացըն տեսեալ:

Երբ որ զնիզակս արկին սրտանց եւ մարտեան,
Փարէզի արկեալ ի բազկին զօրութեան
ԶԳէօֆր զինքն ձիովն ի յերկիր հարան,
Բայց եղեալ խռովութիւն եւ չեղեն հաւան:

Այլ արքայն հրամայեաց՝ կրկին մարտ մտին.
Եւ կրկին ոչ ժուժեալ՝ եհար ի գետին.
Դարձեալ ասեն, թէ. - Ո՛չ եղեւ անկեալ ձին:
Դարձեալ եհար ըզնա կրկին ՚ւ երեքկին:

Եղեւ օրն երեկոյ եւ ի տուն դարձան,
Այլ սոքա են կտրիճք, որ եւս մնացան.
Ի Նորմանդու գնդէն Էստոտ Բալաքսան,
Յովան Ալամանից մեծ դուկի տղան:

Եւ միուս այս Ֆիլիպ, ասեն՝ Բաւարցի,
Որ էր այր յոյժ հսկայ եւ երեւելի.
Իսկ յԸնկըլթեռու՝ Իան Բրաբանտի
Եւ Լարէր մեծ հսկան՝ դուկն Բորգունի:

Այլեւըս Սողոմոն Այլագունեցին,
Յերկու դասէն կտրիճք վեցըն մնացին.
Եւ Վեննայու բաժնէն մանուկ Փարէզ մին.
Արդ զի՞նչ առնէ մինըն ընդ վեց կտրճին:

Ապա գիշերն այնմիկ Փարէզ ոչ ննջեաց,
Այլ հանապազ ըզձին իւր [նա] յօրինեաց:
Ապա լոյսն երբ եկեալ եւ արեւ ծագեաց,
Ի ձին ելեալ զհզօր աստուածն իւր յիշեաց:

Այլ երբ արքայն եկեալ՝ կտրիճքըն մարտեան.
Տայր ըզնոսա ի վայր յերկիր թաւալման,
Մինչեւ յերիս մանկունս նոցանէ անկան,
Ձայնիւ խօսի արքայն եւ ասէ մանկան.

- Ուստի՞ իցես, մանո՛ւկ, կամ յումմէ եկիր,
Որ եւըս այսպիսի ոճիրս առնէիր:
Ասէ. - Քո ծառայիդ ի բիւրս պիտէիր,
Որ վասն Վեննայու զիս տեսանէիր:

Ապա եւս ընդ միւս երեսին մարտեաւ,
Մինչեւ եհար զնոսա, յոյժ աշխատեցաւ.
Օրտուվարդ ընկերօքն ի վառն ընթացաւ,
Զերկոքին իջուցին, Վեննա բարձրացաւ:

Երբ որ Փարէզ մանուկն զպսակն ստացաւ,
Յերեցունց աղջըկանցն՝ որ առաքեցաւ,
Յայնժամ չորեք կողմի փողըն հնչեցաւ,
Անունըն Վեննայու փառաւորեցաւ:

Եւ յամենայն քաղաքս այնպէս հնչեցին,
Գեղեցիկ, աննըման զՎեննա կոչեցին,
Եւ ըզմիւս աղջըկանց զանուանս ջնջեցին,
Եւ [յ]այլ լեզուս մանկանց մի՛ եւս յիշեսցին:

Ապա զմանուկն Փարէզ ոչ ոք ճանաչեաց,
Զի միշտ եւ հանապազ նա զինքըն ծածկեաց,
Որ եւ զարիութիւն այնպիսի գործեաց,
Բազումք տեսնել ջանան ՚ւ ոչ ումեք կարաց:

Իսկ յառաջին գիշերն ի վերջն հանդիսին,
Երիս ժամս ննջեալ եւս ի ձի ելին,
Գաղտ ի քաղաքացւոցն՝ ոչ ոք չիմասցին,
Եւ յետ վեց աւուրըն ի Վեննա հասին:

Յայնժամ իշխանն Դօլֆին եմուտ յապարան,
Վեննայու դստերն իւր տայ ողջոյն խնդման,
Թէ. - Կալար դու զյաղթումն գեղեցիկ անուան,
Յայսմհետէ անունըդ քո միայն մնան:

Բայց ոչ գիտեմք զմանուկն, որ նոցա յաղթեաց,
Զի բնաւ ընկերացն նա ոչ երեւաց.
Չի գիտեմք, թէ յօտար երկրէ՞ էր եկած,
Թէ՞ էր ի մեր միջոյն, որ զինքն ոչ յայտնեաց:

Իսկ Փարէզ զերդ ծածուկ եմուտ ի քաղաք.
Յեպիսկոպոսն երթայ նա թաքէ ի թաք.
Խոնարհեցաւ նմա եւ երկիր եպագ:
Եպիսկոպոսն հարցեալ, թէ. - Ի՞նչ գործեցաք:

Ասէ Փարէզ մանուկն. - Մ՛ի մերոց ցուցաւ,
Որ յաղթող ի հանդէսն նա երեւեցաւ.
Յաղթեաց նա քաջութեամբ՝ զպսակն ստացաւ,
Բայց նա բնաւ մարդկան ոչ երեւեցաւ: