Պատմութիւն Փարէզի եւ Վեննայի

Ըզթուղթըն Վեննայու զոր տեսեալ երկրորդ,
Զոր Վեննա առաքեաց ըստոյգ եւ ըղորդ,
Ըզձեռս աչացն եդիր, արտասուեաց յորդ,
Եւ ի մտաց ձգեաց զեղեալքն եւ զանցորդ:

Ելեալ ի Ջենուայու՝ գայ ի Վենետիկ,
Զի ունէին նոքա նաւերս պատրաստիկ,
Որ երթային, տային մարտըս ընդ տաճիկ,
Եւ Փարէզ կամեցաւ գրուիլ զօրավիգ:

Գայ նա ի Վենետիկ, նաւ ոչ գտանի,
Զի նաւերն ամենայն գնացեալ լինի.
Դառնայ ի Ջենուայ, որ ոչ իսկ կամի,
Եւ անդ պատրաստ նաւեր երթեալ տեսանի:

Գրուի նա ընդ այլոց եւ մտնու ի նաւ,
Զի եւ անցցէ ըզծովն, որպէս ոչ կամաւ:
Ապա ի նաւ մտեալ՝ զամէն մոռացաւ,
Զմահըն եւ զկեանքըն իւր զամէնն ուրացաւ:

Բայց նաւըն երբ երթայ ի միջածովի,
Բազում չար փորձութիւն նորա հանդիպի,
Որ նա ի խեղդմանէ բռին զերծանի,
Զի եւ կորան հոգիք քանի եւ քանի:

Ապա պատերազմի, յաղթութիւն գործէ,
Որ ի բազմաց միջին նշանս ցուցանէ,
Զանունըն իւր ոչ տայ եւ զազգն ոչ յայտնէ,
Անծնող ՚ւ անծանօթ զինքըն քարոզէ:

Եւ այլ յետ ոչ դառնայ, հետ նոցա նաւեաց,
Յերկիրն Կիլիկեցոցն ըզինքըն դիմեաց:
Ետես ըզՓոքր Հայք, իշխողք այն կողմանց,
Եւ անտի Հայքըն Մեծ զճամփաքն որոնեաց:

Ուղղի դեպի յարեւելս՝ յերկիրն Մեծ Հայոց,
Մտնի յԱնի քաղաքն, որ է մեծ ամրոց,
Երթայ ի հիւսիս կողմն՝ յերկիրն Վրացոց,
Ունէր իւր տրակաման ընդհանուր լեզւոց:

Այնու ոչ շատանայ միտքն ի շուռ գալու,
Ջանայ, թէ Վեննայու սէրն զնա թողու.
Դառնայ ի Պարսկաստան՝ ի Թարվէզ մտնու,
Ջանայ ուսնիլ նոցա ըզգիրն եւ զլեզու:

Անտի շուռ տայ՝ գալով մինչ ի յԱմատի,
Կիսէ եւ անցանէ ընդ Միջագետի,
Գայ եւ հասանէ նա Տիգրանակերտի,
Որ յԱմիթ անուն իւր հետազօտի:

Եւ անդ ոչ կենայ շատ, այլ անտի ելնայ,
Գայ ի յՈւրհայ քաղաք, եւ ի Բերիայ,
Անցնի զԲաբի դուռն եւ ի Հալապ գայ,
Զարապ լեզուն եւ զգիրն ուսանիլ ջանայ:

Ուսնի զգիրն արապաց եւ զլեզուն ճարտար,
Գիտէր նա այլ լեզու եւս ըզփարսիվար.
Կայր իւրն ըսպասաւոր մանուկ մի խիկար,
Որ էր յազգէն իւրմէ եւ միշտ հետըն կար:

Բայց Փարէզ ըզգեստն եւ զկերպ իւր փոխեալ էր,
Զգեստ պարսիկ ազգացըն միշտ ագանէր.
Եւ կամ թէ յոր աշխարհըս նա մտանէր,
Փութով զգեստու ի կերպ նոցա մտանէր:

Որով փարթամ դիմօք եւս նա ի շուռ գար,
Զինքն ի մեծաւորաց ազգէն ի ցուց տար.
Բնաւ թէ ինչ ազգ է՝ ոչ ոք չիմանար,
Յինչ ազգ որ նա մտնոյր, յայն ազգըն դառնար:

Եւ էր գեղեցկատիպ զգեստիւք զարդարեալ,
Ի յամենայն ազգաց յոյժ փառաւորեալ.
Յազատաց, ի ռամկաց միշտ պատիւ գտեալ,
Պատիւ, փառք եւ հարկիք իւրն ոչ պակասեալ:

Ի Հալապու ելեալ՝ Փարէզ գայ ի Շամ,
Պատճառէ այլազգեացն՝ «Ի Մաքան երթամ,
Պարտ է յԵրուսաղէմ երթամ եւ դառնամ,
Որ ուխտըս կատարեալ լինի եւ թամամե:

Երթայ յԵրուսաղէմ եւ զիւր կամքն առնէ,
Բոլորովին զտեղիս տեառըն տեսանէ,
Շուռ ի գայ նա բոլոր ըզՊաղեստինէ,
Յետոյ ի Մըսր երթալն ի միտս արկանէ:

Զի յոյժ ունէր փափաք, որ զնա տեսանէր,
Զայն մի փափաքն որ կար՝ զայն եւս լընէր,
Ուղղի դէպ յԵգիպտոս՝ ի Մըսր հասանէր,
Ի պանդոկի միոջ իջեւանս առնէր:

Այնուհետեւ յաղօթս նոցին հետեւէր,
Զերկրի զգեստ նոցա պճնեալ ագանէր,
Ջանար, որ միշտ զինքըն նոցա նմանէր,
Որ ի մարդկանց ո՛չ ոք կարծիք ոչ տանէր:

Այլ պերճ եւ փառաւորնոցա երեւար,
Ձիովըն զարդարեալ քաղաքն ի շուռ գար,
Զամէն ինչ, որ կամէր տեսանել, անդ կար,
Եւ ոչ ոք ի մարդկանց իւր դէմ ոչ կենար:

Թէ ոք որ դէմ կենար եւ հարցանէր բան,
Նա ի լեզուս բազումըս տար պատասխան,
Զի յոր երկիր ՚ւ աշխարհ, որ ոտքն իւր մտան,
Զլեզու նոցա եւ զգիրն անհնար ուսան:

Թէ եւս ոք ի գրոց նմա դիմանէր,
Բազում վկայութեամբ զնա յանդիմանէր,
Մինչեւ փիլիսոփայն այնմիկ զարմանէր,
Որ յայսպիսի իմաստ ըզնա տեսանէր:

Ի յամելն Փարէզու ի յօտար երկրի,
Ծառայել նա ազգաց, լեզուաց եւ գրի.
Ասեն, թէ լմնցաւ նա տասըն տարի,
Բայց զկեանքս իւր անցոյց պատուով ի բարի:

Յաւուրքըն յայնոքիկ ծախսըն պակասէր,
Բայց դեռ ի յանկերուցն սակաւ մի ունէր,
Որ ի տանէն իւրմէ ընդ ինքն բերեալ էր,
Որ մի-մի ծախելով՝ զօգուտն իւր առնէր:

Ելեալ յաւուր միում ի գետեզերին,
Ինքն եւ մանուկըն իւր նային առ ջրին,
Եկեալ մեծ բազապան Մըսրա սուլթանին,
Որ էր վերակացու թռչնոցն ամենին:

Զի սովոր էր ամէն օր ՚ւ անդ իջանէր,
Զբազայքն եւ զթռչունքըն ուսուցանէր.
Նայեցեալ աստ եւ անդ զՓարէզ տեսանէր.
- Ի յո՞ր երկրէ ես դու, եղբա՛յր, - հարցանէր:

Իսկ Փարէզ ի Պարսից զինքըն քարոզէ:
- Վասն ի՞նչ եկեալ ես աստ, - ըզնա հարցանէ:
Փարէզ, թէ. - Հայրենեացս ինձ թոյլ տուեալ է,
Զաշխարհըս տեսանել ինձ փափաքեալ է:

Աղան ասէ. - Բարի, այրդ երեւելի,
Տէրըն քեզ յաջողէ, զինչ միտք քո կամի:
Թողեալ գնաց՝ զբազայքըն իւր տեսանի,
Իսկ Փարէզ իւր մանկամբն ի տուն հետեւի:

Այլ Փարէզ հանապազ կամէր՝ անդ գնար.
Եւ բազապան թռչնօքն անդ անդադար գար,
Եւ ի յամէն աւուր ընդ նա զրոյց տար,
Մինչեւ ծանօթութիւն առնէին յերկար:

Եւ մի միում աւուր ասէ զայս աղան,
Թէ. - Վաղըն գաս, բազմիս ընդ իս յիմ սեղան,
Յաւուրն ուրախ լինիմք մեք ի մերում տան,
Զի հացն է բարեկամ ի յերկրի նշան:

Շնորհ կալեալ Փարէզ, թէ. - Կամք քո լինի:
Իսկ Փարէզ գեղեցիկ պարգեւ մի առնի
Եւ ի վաղիւն առեալ՝ ընդ ինեւ տանի,
Ի տանըն աղային ի սեղան բազմի:

Եւ յետոյ լեալ նոցա այլ յոյժ սիրելի,
Հանապազ Փարէզաւն ի գետն ելանի:
Այլ մի ի բազայիցն յոյժ երեւելի
Յանկարծ խիստ չարաչար մահու ցաւ առնի:

Եւ էր յոյժ պատուական նա մեծ սուլթանին,
Որ էր անթիւ ոսկի տուեալ նորա գին.
Եւ բազապան տրտմէր յոյժ ողորմագին,
Եւ ասէր ընդ Փարէզ, թէ. - Ճար մի լինի՞ն:

Եւ Փարէզ դեղ երետ՝ բազան ողջացաւ,
Եւ բազապան տեսեալ՝ յոյժ ուրախացաւ,
Եւ առեալ ըզՓարէզ առ սուլթանն տարաւ,
Եւ Փարէզ առաջի սուլթանին կացաւ:

Աղան երբ ըզՓարէզ սուլթանին եցոյց,
Թէ. - Պատուական բազան այրս այս ողջացոյց:
Ասաց. - Ի՞նչ է խնդիրն: - Աղան զնա հարցոյց:
Ասէ, թէ. - Թուղթ խնդրէ: - Զսուլթանն իմացոյց:

Զի Փարէզ յառաջմէ աղային յայտնէ,
Թէ. - Թուղթ ի սուլթանէն միայն ինձ խնդրէ,
Բայց այնպէս հըրաման թող ինձ նա տացէ,
Որչափ յիւր աշխարհն եմ՝ զիս ոչ ոք հարցցէ:

Այլ սուլթան երբ լուաւ, թէ թուղթ է խնդիր,
Ասէ նա աղային. - Գնա՛, ած ի գիր,
Որպէս ինքըն կամի, այլ եւս յաւելցիր.
Իշխող հրամանք լինի նա յիմոյս երկիր:

Երթեալ գրեաց նա թուղթ, որպէս որ կամէր,
Եւ սուլթանն իւր ձեռօքն ի վերայ գրէր,
Այլ եւ հուքմի կնքով ըզթուղթն կնքէր.
Աղան առեալ ըզնա՝ ի Փարէզ տացեր:

Առեալ Փարէզ զթուղթն եւ յոյժ գոհանայ.
Աղան այլ եւս նմա փոքր ինչ ծախս տայ:
Ելանէ նա անտի, ի ծովեզերն գայ,
Ի քաղաքն Ըռամլայ, որ դուռ ծովուն կայ:

Միթէ լսէ եւս բան ի յիւր աշխարհէն,
Կամ զեղելոցն անցեալ, կամ յիւր ծնողէն,
Կամ թէ զՎեննա՝ տեսնայ, թէ զինչ գործեաց էն,
Միթէ որ ազատի ղարիպութենէն: