ԳԼՈՒԽ
Թ.
Յաղագս
Արիոսի
հերձուածողին։
Յայնմ
ժամանակի
երեւեցաւ
Արիոս
երէց
Աղեքսանդրացի
ի
մէջ
եւթն
բարեկամաց
իւրոց.
զորս
եգիտ
սատանայ
զէն
չարութեան
իւրոյ.
եւ
ջանայր
նոքօք
կրկնել
զերկրպագութիւն
արարածոցս։
Քանզի
ետ
նոցա
ասել
զՈրդին
Աստուծոյ
արարածոց
անդրանիկ։
Նա
գրեաց
թուղթ
առ
Եւսեբի
նիկոմիդացի,
եւ
եցոյց
ընդ
ինքեան
զվեց
բարեկամս
իւր,
եւ
արար
զնա
ընդ
իւր.
եւ
են
համախոհք
նորա
այսոքիկ.
Սեբէոս՝
Կեսարու.
Թուտոս՝
Լաւոդիկոյ.
Փուլիանէ՝
Սրոյ
եպիսկոպոսք.
Աթանաս՝
Անաւարզայ.
Գրիգոր
Տարութայ.
Ադիոս
Ղեւդիոյ
կամ
Լիդիոյ։
Իսկ
յորժամ
յայտնեցաւ
չարութիւն
նորա
նզովեաց
զնա
Պետրոս
Աղեքսանդրու
Եպիսկոպոսն։
Իսկ
նա
յետ
վկայութեան
հայրապետին
արար
իւր
խորհրդակիցս
արս
երեւելիս
զՄարիս
Քաղկեդոնի
Եպիսկոպոսն,
զՍեբի
Նիկոմիդայ.
զՄելիտոս
Եպիսկոպոս
Եգիպտացի,
որ
հալածման
ժամանակին
զոհեալ
էր,
եւ
լուծեալ
յաստիճանէն,
եւ
զԱյիթալէս
եւ
զայլս
բազումս,
եւ
արար
ընդ
ինքեան։
Յորում
ժամանակի
եղեւ
շարժ
սաստիկ
յԵգիպտոս.
եւ
բազում
քաղաքս
եւ
աւանս
ապականեաց
զշարժումն
աղանդին
Արիոսի
նշանակելով։
Եղեւ
այլ
ինչ
պատառումն
յԵկեղեցի
վասն
զատկի։
Քանզի
կողմանքն
արեւելից
ընդ
Հրեայսն
առնէին
ի
չորեքտասան
լուսնին.
եւ
արեւմտից
կողմն
միշտ
կիւրակէի։
Իսկ
սուրբն
Աղեքսանդրոս
փոխանորդ
Պետրոսի
արար
ժողով
յԵգիպտոս
բազում
Եպիսկոպոսօք
սակս
Արիոսի
եւ
նզովեաց
զնա,
եւ
զամենայն
խորհրդակիցս
իւր։
Գրեաց
զնզովսն
եւ
ետ
տանել
ընդ
ամենայն
երկիր.
բայց
ոչ
շիջանէր
հուրն
ապականիչ
մինչեւ
իմացոյց
թագաւորին
զբանն
եւ
աղաչեաց
հրաման
տալ
տիեզերական
ժողովոյ։
Եւ
իբրեւ
լուաւ
թագաւորն
տրտմեցաւ
յոյժ.
եւ
նախ
գրեաց
թուղթ
առ
Աղեքսանդրոս
եւ
առ
Արիոս
զի
թաքուսցեն
զբանն ,
եւ
հաշտութիւն
արասցեն։
Եւ
ջանացաւ
Աղեքսանդրոս.
եւ
ոչ
դադարէր
հիւանդութիւնն,
այլ
տարածանէր
ընդ
ամենայն
երկիր.
եւ
զայն
եւս
զգացուցին
թագաւորին.
այլ
եւ
զխանգարումն
զատկին։
Եւ
Կոստանդիանոս
եհան
հրաւիրակ
ընդ
ամենայն
երկիր
զի
ժողով
լիցի
ի
Նիկիա
Բիւթանացւոց
գլխաւորաց
Եկեղեցւոյ,
եւ
առաքինի
արանց։
Եւ
կատարէր
հրամանն,
եւ
ժողովէին
հազարք
եւ
բիւրք
երիցունք
եւ
սարկաւագունք.
իսկ
եպիսկոպոսք
երեք
հարիւր
տասն
եւ
ութ։
Եւ
պատրիարգունք
էին
այսոքիկ
Աղեքսանդրի՝
Աղեքսանդրոս,
Երուսաղեմի՝
Մակար.
Անտիոքու՝
Եւստաթէոս .
Հայոց՝
Արիստակէս.
եւ
Ուստինոս
Կուռտաբիայ,
Բիգոս,
եւ
Բիգէնդ
երիցունք
Հռովմայ
փոխանորդք
Պապուն.
Յուլիոս՝
Սեբաստոյ,
Յակովբ՝
Մծբնայ։
Եւ
շինեալ
էր
թագաւորին
լայն
եւ
ընդ
արձակ
ապարանս.
անդ
նստոյց
զժողովն,
եւ
ինքն
յոտն
կացեալ
պաշտէր
զնոսա։
Եւ
հայրապետքն
տեսին
շնորհս
աստուածային
յերեսս
թագաւորին.
եւ
եդին
նմա
աթոռ
ի
մէջ
իւրեանց.
եւ
աղաչեցին
զնա
նստել,
եւ
ոչ
լուաւ
նոցա
բնաւ.
այլ
կայր
յոտն,
եւ
ունկն
դնէր
բանից
հաւատոյ։
Եւ
կայր
ամենայն
բազմութիւնն
յռոճիկս
թագաւորին.
ի
քսանէն
Իար
ամսոյ
մինչեւ
ի
տասն
եւ
ինն
Հզիրան
ամսոյ։
Իսկ
զառաջինն
սկսան
քննութիւն
առնել
հռետորական
ոճովն,
եւ
յոլովք
երթային
զհետ
նոցա։
Ապա
յարուցեալ
ոմն
մանկագոյն
իշխան,
այլ
եւ
իմաստասէր,
ասէ
առ
բազմութիւնն։
Քրիստոս
եւ
աշակերտքն
նորա
ոչ
աւանդեցին
մեզ
զբանս
արուեստաւորս.
այլ
հաւատս
հաստատունս,
որ
պահի
գործովք
պարկեշտութեան։
Եւ
ապա
խափանեցաւ
ատեանն
փիլիսոփայիցն.
եւ
թողին
յեկեղեցականսն
հրամանաւ
արքային։
Իսկ
նոքա
առաջնորդ
ունելով
զՀոգին
սուրբ
հաստատեցին
զդաւանութիւն
Առաքելոցն
խոստովանութեան.
եւ
կրօնս
զքարոզութիւն
նոցա
եւ
բազումք
անհաւանեալք
հակառակէին։
Եւ
թագաւորն
հանէր
զնոսա
ի
բաց.
եւ
ճշմարտիւք
լնոյր
զթիւն
խորհրդաւոր։
Եւ
աղաչեաց
թագաւորն
ի
միասին
կատարել
զզատիկն
ի
հիման
ճշմարտութեանն
որպէս
եւ
էն
իսկ.
եւ
զամենայն
տօնս
տէրունիս,
զի
մի
պատառեսցի
մարմինն
Քրիստոսի։
Եւ
զկիւրակէն
մեծարել
հանդիսաւոր
ժողովով
եւ
պարապմամբ
գործոյ
եւ
բանիւ
վարդապետութեան.
եւ
շաբաթու
յիշատակ
կատարել
մարտիրոսաց
եւ
հաճոյացեալ
ծառայից
Աստուծոյ։
Զի
լուեալ
էր
թագաւորին
ի
Սեղբեսրոսէ
եւ
ի
Պարթեւէն
Գրիգորէ
յաղագս
այսոցիկ ,
եւ
արարին
այնպէս
եւ
կանոնեցին
զայն
սահման
յաւիտենական
հրամանաւ
Հոգւոյն
սրբոյ։
Իսկ
թագաւորն
կանոնս
հաստատեաց
ձեռօք
իւրովք,
զանարգողսն
եկեղեցականաց
չար
եւ
դառն
տանջանօք
սպանանել։
Ի
քսան
ամի
արքայութեանն
Կոստանդիանոսի
եղեւ
ժողովս
այս
յամի
հինգ
հազար
ութ
հարիւր
երեսուն
երեք
ելիցն
Ադամայ։
Եւ
նզովեցնի
զկնի
Արիոսի
զԵւսեբի
Նիկոմիդու
եպիսկոպոս
եւ
զԴէոգնիս
Նիկիու,
եւ
զՄառիս՝
Քաղկեդոնի,
եւ
զԹովմաս՝
Մարկակի,
որք
էին
(արք
)
նշանաւորք։
Իսկ
մայր
թագաւորին
տեսլեամբ
Աստուծոյ
ել
յԵրուսաղէմ
Սեղբեստրոսիւ.
եւ
եգիտ
ի
վերայ
գերեզմանին
Քրիստոսի
պատկերս
կանգնեալ
Աստղկայ.
եւ
խոշտանգանօք
եգիտ
զխաչն
Քրիստոսի
որ
թաղեալ
կայր
ի
Գողգոթա,
ի
ձեռն
Յուդայի
յայտնեալ
առ
Մարկոսիւ
Հայրապետիւ
Երուսաղեմի։
Եւ
սրբեաց
դշխոյն
զԵրուսաղէմ
եւ
շինեաց
եկեղեցիս
ի
տնօրինական
տեղիսն.
եւ
յանձնեաց
ի
Մակարիս,
որ
է
Մարկոս
եպիսկոպոս
Երուսաղեմի։
Եւ
շինեաց
վանորայս
արանց
եւ
կանանց
եւ
կուսանաց.
եւ
խնամէր
զնոսա
ծախիւք
արքունի։
Բայց
Արիոս
ի
հնարս
մտեալ
խաբեաց
զպարզամիտս
թագաւորին.
որպէս
զղջացեալ
աղաչէր
տեսանել
զթագաւորն,
զի
տացէ
զխոստովանութիւն
ուղիղ
դաւանութեանն.
եւ
եմուտ
առաջի
արքային
ունելով
երկու
կոնդակս
ի
ձեռին.
մինն
մեծ
գրեալ
պարզապէս.
զկնի
զդաւանութիւնն,
զոր
կալաւ
առաջի
թագաւորին.
եւ
զմիւսն
փոքր,
զոր
ծածկեաց
ի
թեզանին
որ
էր
իւր
հայհոյութիւնն.
եւ
ասաց
թէ
Արիոս
այլ
ազգ
փառաւորէ
զԱստուած
քան
թէ
որ
այսր
է,
մի՛
տեսցէ
զփառս
նորա։
Եւ
հաւատաց
թագաւորն
մինչեւ
ծածկատեսն
խայտառակեաց
զնա
պատառմամբ
աղօթիւք
սուրբ
եպիսկոպոսին
Աղեքսանդրի։
Եւ
թագաւորն
առաւել
հաստատէր
ի
հաւատսն
Նիկիոյ
եւ
փառաւորէր
զԱստուած.
արար
ազատ
զԵկեղեցի
ընդ
ամենայն
երկիր.
եւ
կարգեաց
առատ
հռոգս
իւրաքանչիւր
եկեղեցւոյ.
զի
որբք
եւ
այրիք
խնամեսցին
ի
ծախս
եկեղեցւոյն.
եւ
ամենայն
եկեղեցի
ասէ
կալցի
անպակաս
զհին
եւ
զնոր
կտակարանսն.
եւ
ուսումն
հոգասցեն
եկեղեցականքն,
զի
գիտունք
լիցին
ի
Քրիստոս։
Եւ
մասն
մի
յԱստղավարաց
ուսցին
զտումարական
արուեստն
զի
անմոլար
վարեսցեն
զտօնս
եւ
զժամանակս,
եւ
յայլ
բաչաղմանցն
բնաւին
ի
բաց
կացցեն.
զի
մի
տկարասցի
հաւատն։
Եւ
կազմել
հրամայեաց
եկեղեցիս
կտաւեայ
շրջեցուցանել
ընդ
ինքեան
ի
հեռանալն
պատերազմաւ.
զի
անպակաս
կատարեսցի
խորհուրդն
Յիսուսի
ի
տեսս
արքայի
եւ
ի
պէտս
հաղորդութեան։
Եւ
շինեաց
յԱնտիոք
զեկեղեցի
մեծ
ութանկիւնի
եւ
շինեաց
թագաւորն
կամուրջ
ի
վերայ
Տանաւիս
գետոյ.
եւ
անցեալ
ի
վերայ
նորա
զօրօք՝
գնաց
ի
Սկիւթիա,
որ
է
Ռուզք.
եւ
կոտորեաց
զնոսա
յոյժ.
եւ
զմնացեալսն
դարձոյց
ի
Քրիստոնէութիւն.
եւ
դարձաւ
անտի։
Զայսու
ժամանակօք
հաւատացին
Հնդիկք
եւ
Վիրք
ի
Քրիստոս
Աստուած.
եւ
գնայր
եւ
մեծանայր
սուրբ
Եկեղեցի
եւ
բերկրէր
ամուլն
յորդիս
իւր։
Եւ
էին
Կոստանդիանոսի
երեք
որդիք։
Աւագն՝
յանուն
հօրն
Կոստանդի,
եւ
միջնոյն
Կոստանդիանոս.
եւ
կրսերոյն
Կոստոս.
եւ
արար
զնոսա
Կեսարս
ի
կենդանութեան
իւրում.
եւ
իշխէին
ընդ
նմա։
Եւ
ունէր
մեծն
Կոստանդիանոս
եղբայր
մի
Դաղմատիոս
անուն.
եւ
էին
նորա
երկու
որդիք
Գաղոս
եւ
Յուղիանոս։
Եւ
եղեալ
Կոստանդիանոս
ամաց
վաթսուն
եւ
հինգ,
հիւանդացաւ
ի
Նիկոմիդա,
որպէս
ասէ
սուրբն
Յակովբ.
թէ
կամեցաւ
ելանել
ի
Պարսս,
եւ
յորժամ
եկն
ի
Նիկոմիդա
կալաւ
զնա
ցաւ.
եւ
խնդրեաց
մկրտութիւն
եւ
ետուն
նմա.
զի
մինչեւ
ցայն
վայր
չէր
մկրտեալ,
զի
ակն
ունէր
Յորդանան
երթալ
մկրտիլ։
Եւ
արար
կտակս
երից
որդւոցն
զի
ոչ
դիպեցան
առ
ընթեր,
եւ
ետ
աւագ
որդւոյն
զաթոռն
Կոստանդնուպօլսի.
եւ
միջնոյն՝
զԱնտիոք.
եւ
կրսերոյն՝
զՀռովմ ,
եւ
ետ
զկտակն
յերէց
մի
Եւսեբի
անուն՝
որ
էր
Արիանոս
ի
ծածուկ։
Կատարեցաւ
մեծն
Կոստանդիանոս
ի
տօնի
իջման
սուրբ
Հոգւոյն
ի
կիւրակէի
ի
քսաներկու
Իար
ամսեանն.
թագաւորեալ
ամս
երեսուն
եւ
երկու.
եւ
տարեալ
զմարմինն
ի
Կոստանդնուպօլիս.
եդին
յեկեղեցւոջ
սուրբ
Առաքելոցն .
փառաւորապէս։
Եւ
նախ
եկն
միջին
որդին
եւ
առ
զկտակն
յերիցէն.
եւ
զԿոստանդնուպօլիս
սեպհականեաց
ինքեան
խոստանալով
երիցուն
պահել
զաղանդ
նորա։
Եւ
ետ
աւագ
որդւոյն
զԱնտիոքու
կտակն։
Իսկ
զկնի
աւուրց
գնաց
երէց
որդին
պատերազմել
ընդ
կրտսերոյն
վասն
Հռովմայ.
եւ
Դաղմատիոս
որ
էր
Կեսար
եւ
զօրագլուխ
ի
Հռովմ,
ել
ընդ
առաջ
նորա
եւ
սպան
զնա.
եւ
ապստամբութիւն
մտաբերեաց,
եւ
սպանաւ
ի
չարիս
իւր։
Կամեցաւ
Կոստոս
եւ
զորդիսն
սպանանել.
եւ
դարձեալ
խնայեաց
ի
նոսա
զի
Գաղիոս
հիւանդագին
էր,
եւ
Յուղիանոս
մանուկ։
Եւ
այսու
պատճառաւ
զերծան
ի
մահուանէ։
Եւ
յետ
աւուրց
գնացին
առ
միջին
որդին
Կոստանդիանոսի.
եւ
նա
ետ
զնա
յուսումն
մերձ
ի
Կեսարիա
ի
գիւղ
մի
Մակաղի
անուն.
եւ
էին
կայտառք
յաստուածպաշտութիւն.
եւ
եղեն
վկայասէրք.
եւ
սկսան
շինել
վկայարան
յանուն
սրբոյն
Մամասայ
ի
Կեսարիա.
եւ
վաստակէին
երկոքին
անձամբ.
եւ
շինուածն
Գաղիոսի
հաստատէր,
եւ
Յուղիանոսին
փլանէր
եւ
ցրուէր
գուշակելով
զհանդերձեալն։
Եւ
կոչեաց
զԳալինոս
առ
ինքն
Կոստանդիանոս,
եւ
Կեսար
կարգեաց
յԱնտիոք.
եւ
խորհեցաւ
ապստամբութիւն
եւ
նա
նման
հօր
իւրոյ.
եւ
սպան
զնա
թագաւորն։
Եւ
զՅուլիանոս
կալաւ
եդ
ի
բանտի
զի
ձեռն
ետ
եղբօրն.
բայց
զկնի
աւուրց
բարեխօսութեամբ
թագուհւոյն
Եփսիայ
եհան
ի
բանտէն.
եւ
առաքեաց
զնա
ուսանել
յԱթէնս.
ուր
կային
եւ
ամոլքն
հաւատոյ
Գրիգոր
Ազիազու
եւ
Բասիլիոս,
որք
մարգարէացան
նմա
զհանդերձեալն։
Յայնմ
ժամանակի
շինեաց
թագաւորն
Կոստանդին
քաղաք
մի
ի
յերկրին
Սելեւկացւոց,
եւ
անուանեաց
Կոստանդնուպօլիս։
Ի
վեցերորդ
ամին
Կոստոսի
Հռովմայ
թագաւորին
բռնացաւ
Մագնիտիս,
եւ
եհան
ի
նմանէ
զԻտալիա
եւ
զԱփրիկէ.
եւ
թագաւորեաց
ի
Սիրմի։
Եւ
ոյժ
առեալ
չարեաց
ոմանց
սպանին
զԿոստոս.
եւ
զեղբօրորդին
նորա
Կոստանդիանոս՝
որ
թագաւորեալն
էր
ընդ
նմա
զամս
երիս։
Եւ
լուեալ
զայս
Կոստանդին
եւ
զայրացեալ
գնաց
ի
վերայ
Մագնիտի,
եւ
սպան
զնա,
եւ
Զուփիլիս
որ
ընդ
նմա
էր
թագաւորեալ։
Եւ
երեւեցաւ
յաւուր
յայնմիկ
նշան
լուսեղէն
խաչի
յարեւելից
կուսէ։
Եւ
չոգաւ
թագաւորն
ի
Հռովմ.
եւ
հնազանդեցան
նմա.
եւ
դարձաւ
ի
Կոստանդնուպօլիս
եւ
արար
զՅուլիանոս
Կեսար։
Եւ
ետ
նմա
կին
զԱլինէ
զքոյր
իւր
որ
Կոստիա
կոչեցաւ.
եւ
առաքեաց
զնա
ընդդէմ
բարբարոսացն.
եւ
նորա
գնացեալ
յաղթահարեաց
զթշնամիսն.
եւ
էառ
բազում
գաւառս
նոցա։
Իսկ
թագաւորն
գնաց
զԱնտիոքու
կողմամբն.
զի
լուաւ
թէ
ապստամբեցին
Հրեայքն
որ
ի
Կեսարիայ
Պաղեստինացւոց.
եւ
առաքեաց
զօրս
ի
վերայ
նոցա
եւ
կոտորեաց
զնոսա։
Սակայն
կայր
նա
չարափառութեամբ
եւ
մարտնչէր
ընդ
ուղղափառսն։
