Ժամանակագրութիւն (1870)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
Տէր Միխայել մինչեւ ցայս վայր. աստի Վարդան սկսանի վարդապետն։
       Արդ եւ մեք հետեւեալքս եւ պատահեալքս այսմ՝ հասուսցուք մինչեւ առ մեզ նովին յուսովն Աստուծոյ։ Յետ կատարման պատուական հայրապետացն Գրիգորի եւ Ներսիսի երկուց եղբարցն՝ էառ զաթոռն եղբօրորդի նոցա՝
       Հ. Տէր Գրիգոր՝ ամս 20։ Սա շինեաց զգեղապաճոյճ եկեղեցին ի Կլայն եւ զարդարեաց զնա մեծապէս։
       ՀԱ. Տէր Գրիգորիս Տղայն՝ ամ մի։ Սա արգելական եղեալ յարքայէն Լեւոնէ, ջանաց ի գիշերի իջանել յամրոցէն, եւ կտրեալ պարանին՝ անկաւ եւ մեռաւ։
       ՀԲ. Տէր Գրիգորէս Ապիրատն կոչեցեալ՝ ամս
       ՀԳ. Տէր Յովհաննէս մեծաբարու եւ յաղթասէր՝ ամս 18։
       ՀԴ. Տէր Կոստանդին յերրորդ մասնէ Հայոց, ի դղեկէ Բարձրբերդոյ՝ որ հայի հարաւով ի դաշտն Կիւլիկիոյ եւ ի ծովն Ադրիանու կոչեցեալ, որդի առն արդարոյ եւ խաղաղականի Վահրամ կոչեցելոյ. յորովայնէ ընտրեալ յաստիճան առաքելական ի Հոգւոյն, եւ օրինօք նորին սնեալ, եւ ըստ կարգի յամենայն գործս եկեղեցւոյ վարժեալ ի շնորհս քահանայութեան եւ յառաջնորդութիւն վանից եւ յեպիսկոպոսութեան տեսչութիւն, եւ յամենայնի ընտիր գտեալ եւ հանդիսաւոր։ Վասն որոյ եւ ի կատարման հոգեւորական եւ մարմնական հասակի վկայութեամբ Աստուծոյ եւ մարդկան մեծի գահոյի եւ աթոռոյ հայրապետութեան Հայաստանեայց արժանաժառանգ լեալ ի շնորհէն եւ ի բնաւ լրմանէն Եկեղեցւոյ բռնադատեալ. ըստ որում եւ փորձն ցուցաւ եւ արդիւնքն յայտնի արարին , եւ միաբանեցաւ ընդ նմա շնորհն։ Եւ է այժմ քսան եւ հինգ ամ հայրապետութեան նորա, ի դղեակս աստուածապահ Հռոմկլայ կոչեցեալ, խաղաղասէր բարուք եւ անարատ վարուք առ ամենեսին խաղաղութիւն կալեալ. վկայութիւն բարի եւ դրուատիս յարտաքնոցն առեալ. այցելու որբոց՝ եւ այրեաց խնամածու, եւ գերելոց անխնայ ծախիւք դարձուցիչ եւ զարդարիչ, հայրենի գթովք զամենեքումբք փարելով. եւ եղեալ առատաձեռն առ ամենայն կարօտեալս ողորմածութեամբ, եւ եկեղեցեաց բազմաց պիտոյից լցուցիչ։
       Եւ յաւել եւ ի յայլ բարիսն եւ զայս մատեան ի գանձս եկեղեցւոյ. եւ ետ բաղձանօք թարգմանել զսա յասորոց ի հայս, պիտանի լեալ եւ շահաւէտ բուրաստան, լայն եւ երկայն իմաստիւք լցեալ, եւ կարճառօտ բանիւք բովանդակեալ, որ ի սուղ ժամանակս կարող է զպատահեալսն ի վերայ կացուցանել հին եւ նոր դիպուածոց։ Այլ եւ հիմն հաստատ եւ աշտարակ անշարժ իսկ է հայադաւան հաւատոյ եւ ուղղափառ խոստովանութեանս, վկայս բազումս ցուցանելով յազգաց ճշմարիտ ուղեգնացութեամբս՝ հիմամբ աստուածական եւ առաքելադիր կայիւք ամրացեալ։ Այլ եւ յոլովք տարակոյսք եւ հանգոյցք լուծանին ի սմա։ Եւ չէ ինչ զարմանալ ընդ նորալուր եւ անծանօթ բանսն որ գտանին ի սմա. քանզի Ասորիք բնակութեամբ իմն գաւառաց եւ բառիւք լեզուաց մօտաւորք են միշտ Հրէիցն լեալ քան զամենայն ազգերդ, եւ ի դէպ է նոցա մանաւանդ ծանօթս գոլ հնոյ կտակին քան այլոց։ Նաեւ որ զայս մատեան շարայարեալ է, ի Յունաց եւ յԵգիպտացւոց եւ ի Քաղդէացւոց դիւանաց եւ ի դպրոցաց է հաւաքեալ։ Վասն որոյ առաւել սիրելի եւ պիտանի եւ հաւատալի է. եւ վարձս բազումս կալցի առաջի Աստուծոյ եւ երախտիս յեկեղեցիս ուղղափառաց՝ վաստակասէր այրն բարեփառ տէր Միխայէլ, զի յոլով սէր եւ գութ երեւի նա ունել առ ազգս մեր ի գրոց աստի։
       Արդ ի յամի ութերորդի քառասներորդի երկերիւրերորդի հազարերորդի թուահանութեան անժամանակ որդւոյն Աստուծոյ գալստեանն, եւ ի ՈՂԷ թուականութեանս Հայոց՝ թարգմանեցաւ գիրքս այս յասորւոց ի հայս ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Կոստանդեայ եւ ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ քրիստոսապսակի, եւ զգուշակենցաղ թագուհւոյն իւրոյ Զապելի՝ դստեր Լեւոնի արքայի, ըստ Աստուծոյ քաղաքավարելոց հնգից եղելոյ նոցա զաւակաց ծիրանածնաց, երկուց ուստերաց եւ երից դստերաց, որոց անուանքն Լեւոն եւ Թորոս, անուամբ հաւուն իւրեանց, որոց հովանի լիցի ամենակալ Բազուկն հայրենի, ածելով ի գահ հայրենի արքայութեանն եզերօք Հայաստանեայցս։
       Յայսմ ամի կենդանի էր կորովամիտ եւ աջողեալն ի բարիս արքայահայրն Հայոց պարոն Կոստանդին , եւ բերկրեալ այլովք ուստերօք չորիւք, տէր Բարսեղ տէրն Դրազարկուն, եւ պարոն Սմբատ սպարապետն Հայոց, եւ պարոն Օշին տէրն Կիւռիկոսայ, եւ պարոն Լեւոն, որոց զօրանալ լիցի ըստ Աստուծոյ եւ աճել արիութեամբ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ։
       Եւ էր պատրիարք Ասորւոց ուղղափառաց Մար Իգնատիէ Անտիոքու, որ զօրինակն շնորհեաց եւ փոխեցաւ ի ձեռն Իշօխայ սրբասնեալ քահանայի վարժելոյ ի հանճար բժշկական արհեստի, որոց վարձատու լիցի տէր Յիսուս ի շնորհս իւր։
       Այլ եւ մեք իսկ տառապեալ ոգի Վարդան վարդապետ, որ ըստ մերում կարի կատարեցաք ի գիրքս յայս, ունիմք հաւատ եւ յոյս ի գթութիւն Աստուծոյ եւ յետ նորա ի բարեխօսութիւն եւ յաղօթս ծառայից նորա՝ առ մեզ դարձուցանել զերես ողորմութեանն Քրիստոսի ի վերայ անկշռելի պարտուց մերոց անթուապատիկ բիւրուց տաղանդաց։ Քանզի այսու ակնկալութեամբ ընդոստուցաք զմեզ մոռանալ զսննդակից եւ զընդանացեալս մեր տկարութիւն մարմնոյ եւ բազմազան տրտմութիւն եւ զցնորս հոգոց խորհրդոց վասն անշահաւոր տարաշրջութեանս. այլ եւ յաղագս թշուառացուցիչ ժամանակիս զոր ածին չարիքն մեր յաճախեալ։ Քանզի սակաւ քան զչափ մեղաց մերոց արբոյց մեզ Տէր արտասուս, եւ նուազ քան զյորդաբուխ ախտիցն մերոց ջրհեղեղս խաղացին առ մեզ վտակք արեան, եւ ըստ գազանական գնացիցն մերոց յագեցան գազանք ի մարմնոց մերոց։
       Քանզի շնչեաց բարկութիւն Տեառն՝ ճանճուն արեւելեան հիւսիսայնոյ օտար եւ անընդել ազգին , որպէս ասեն՝ Թորգոմազունք եւ ի զարմէն Հագարու. եւ հողմով անօրէնութեան մերոյ ած զնոսա մինչեւ առ մեզ ըստ նախատես մարգարէութեան նախնի սուրբ հօրն մերոյ Ներսիսի արտասուապատում ողբոցն, զոր լալով նախաձայնեաց զկորուստ հոգեւոր երկանց իւրոց ծննդոց, զորս ինչ կրեցաքն յազգէն Նետողաց. զորոց զանուանս կոչէ սուր եւ թեթեւ, զի թերեւս Թաթարն սուր եւ թեթեւ ասի ըստ լծորդացդ փոփոխման, եւ կամ հար եւ տար՝ որ է տաթար, քանզի հարին անյագապէս եւ տարան աներկիւղաբար զորդիսն Սիօնի ի ստրկութիւն գերութեան։ Եւ ասէ զնոսա սուրբն Ներսէս ի մնացորդացն Հագարու, եւ Ասորիք ասեն զնոսա Թորգոմեանս, յայտ է՝ խառնեալ ազգին Գովգայ որ ի Թորգոմայ ընդ զարմն Հագարու՝ որք ունին զՍկիւթի մասն աշխարհի, որ սկսանի յԱթլ գետոյ եւ ձգի առ Եմաւոն լերամբն՝ ուր բնակեալ են ազգք քառասուն եւ երեք, որք խուժական անուամբ կոչին յիւրեանց լեզուս, եւ գլխաւորն նոցա Բուշխ անուանի. եւ անուն միոյ ազգին Թուղարք ասի, զոր կարծեմ թէ այս են Թաթարքս։ Եւ որպէս լուաք յոմանց ի նոցանէ, եթէ ելին առաջինք նոցա ի Թուրքաստան աշխարհէ եւ մեկնեցան մինչեւ ի կողմ արեւելեան, եւ կային աղքատութեամբ ի գործս աւազակութեան եւ յափշտակութեան. եւ պաշտօն ինչ ոչ ունէին, բայց ընդ արեգակն զարմանային, եւ ի պատճառս հմայութեան ունէին պատկերս ինչ թաղեայ, զորս տակաւին կրեն ընդ ինքեանս։
       Եւ զկնի ժամանակաց անցելոց՝ ոմանց ի նոցանէ զգայուն արանց նեղեալ ի թշուառական կենաց իւրեանց, կոչեցին զերկնաւորն Աստուած որ զամենայն ինչ արար՝ յօգնականութիւն անձանց։ Եւ ուխտեցին նմա ուխտ , եւ ելին ի վերայ քաղաքի միոյ փոքու, յափշտակեցին զնա ի տերանցն, եւ բնակեցան անդ։ Եւ յայնմանէ ոյժ առեալ տիրացան երկրին, եւ կոչեցին յերկրէն իւրեանց թիկունս եւ զօրացան ի վերայ Պարսից, եւ առին զիշխանութիւնս նոցա։ Ուսան եւ ի մոգուց անտի զարուեստ կախարդութեան, եւ առեալ հրամանս ի դիւթաց անտի՝ եթէ տուեալ է նոցա յԱստուծոյ զաշխարհ ամենայն, ելցեն վստահութեամբ եւ ժառանգեսցեն զնա։ Եւ չէ ինչ զարմանալ, զի Նաբուգոդոնոսոր արքայ Բաբելացւոց հմայիւք ել յԵրուսաղէմ, եւ մատնեաց Տէր ի ձեռս նորա. եւ զԿիւրոս Պարսից արքայ օծեալ իւր կոչէր Աստուած եւ առաքէր ի վերայ Բաբելոնի։ Նա եւ ինքեանք խոստովանին զամենայն ինչ Աստուծոյ առնել, եւ զինքեանս նորին հրամանաւ ասեն եկեալ։
       Արդ հաւատացեալ նոցա հրամանի իւրեանց երեւման , եղեն նոքա երեք բաժին ընտրութեամբ իւրեանց թագաւորին զոր Խաքանն կոչեն, որ է խանն։ Մասն առաջին գնաց ի կողմն Հնդկաց, եւ մասն երկրորդ չոգաւ առ անապատօք հիւսիսոյ, եւ երրորդ բաժինն ընդ մէջ Պարսից աշխարհին՝ եւ եկն մինչեւ առ մեզ։ Եւ ասէին թէ երեք էին գլխաւորք, եւ մինն բարեբարոյ քան զերկուսն, զոր Չարմաղանն կոչէին. որ եւ զկնի բազում աշխարհաց աւերման եւ կոտորման՝ նստեալ ի խորհուրդ զոր Խուռուլթայ կոչեն, եւ ասացեալ Չարմաղանին թէ՝ Բաւական է աւերս եւ կոտորածս, յայսմ հետէ զհնազանդեալսն մի՛ ջնջեսցուք ի սպառ, զի մի՛ բարկասցի Աստուած։ Իսկ երկու գլխաւորքն հակառակեալ ընդ նմա ասացին թէ՝ Ոչ է պարտ մեզ ապրեցուցանել եւ ոչ զոք, որովհետեւ աջողէ մեզ Աստուած։ Եւ տրտմութեամբ ննջեցին զգիշերն զայն. եւ յայնմ գիշերի մեռան երկոքեանն որ զանողորմութիւնն կամէին, եւ զարմացան զօրքն եւ հասուցին զբանն առ Ղանն։ Եւ առաքեաց հաստատեաց զկամս Չարմաղանին՝ օրինօք խնայել ի հնազանդեալսն եւ դնել ի ներքոյ հարկի. եւ զնա միայն հաստատեաց ի գլխաւորութիւն, զի այն է ասէ կամք Աստուծոյ. վասն որոյ եւ կան ի նոյն մինչեւ ցայսօր։
       Իսկ զժամանակ ելանելոյ նոցա ասէ մեծն Ներսէս, եթէ զկնի իմոյ վախճանիս յորժամ անցանէ եւթն հարիւր ամ՝ սկսանի լինել։ Եւ արդ ըստ վճռոյ սրբոյն հարիւր յիսուն ամ է զօրանալոյ նոցա եւ յաղթութեան. եւ յորմէ հետէ մտեալ են յարեւելեան աշխարհն Հայոց՝ քսան եւ ութ ամ է։ Եւ զոր ինչ գործեցին ապականութիւն երկրին եւ տապալումն քաղաքաց եւ դղեկաց եւ աւեր եկեղեցեաց եւ մահս ազգի ազգիս եւ գերութիւնս. եւ թէ ո՛րպէս յետ այնորիկ հաշտեցան ընդ մնացորդսն ի ձեռն իշխանաց աշխարհին եւ արարին խնամութիւնս, եւ մնացեալ եկեղեցեացն եւ եկեղեցականացն դիւրութիւնս եւ ազատ կամօք կալ ի կրօնս իւրեանց. սակայն անլրապէս պահանջումն հարկաց ճշդիւ եւ անխնայապէս ըստ գլխոյ արանց եւ անասնոց՝ բաց ի մանկանց եկեղեցւոյ եւ ամենայնի որք զձեւ աղօթական կարգի ունիցին։ Զայսոսիկ զամենեսեան գրեալ է լիով ի տեղիս տեղիս. եւ մեք մի՛ շփոթեսցուք զոճ շարագրացն կարգի՝ որ յատուկ խնդրէ հատածս եւ պարապումն ժամանակաց եւ հաստատութիւն ի տեսիլ աչաց գործեցելոց։
       Սակայն զյոլովս տեսաք աչօք մերովք ի նախաձայնեալ աղետից սուրբ նահատակին Ներսէսի. զեկեղեցիսն մեր նսեմացեալ եւ զսեղանսն սուրբ կործանեալ, զմատեանս աստուածային այրեցեալ եւ առ ոտն կոխեալ, զսպասսն սրբութեան եւ զքրիստոսական նշանսն անարժանից ձեռօք շօշափեալ եւ նախատեալ եւ յանարգ պէտս վարեալ, զաշխարհս մեր անապատացեալ, զքաղաքս բնակութիւն լեալ գազանաց։ Քանզի լցան լերինք եւ անապատք մեր անզերծ փախստէիւք եւ դաշտք դիակոյտ ոսկերօք կոտորելոցն, եւ անդաստանք մեր եւ հովիտք ոռոգեցան արեամբ, եւ կերաք մնացորդքս զհասկ սննդեան այնպիսի արտորէից։ Ազատքն մեր ի ծառայութիւն իջին եւ փափուկքն մեր յանըմբելի չարչարանս։ Բարձունքն մեր խոնարհեցան, եւ փառաւորքն մեր յանարգութիւնս ընկճեցան։ Սնունդքն հովասուն լերանց խորշակահարք եղեն յարեւու։ Կուսանքն մեր օտարաց եղեն, եւ երիտասարդքն մեր հովիւք եւ կուտպանք այլասեռից։ Կարօտացաք ողբոցն Երեմիայի եւ կրեցաք զպատուհաս հնոյն Իսրայելի։ Տղայք աշխարհաց մերոց որբք եղեն եւ մարք նոցա այրիք։ Որդիք վերնոյն Սիօնի զուգակշիռք ոսկւոյ՝ իբրեւ զանօթ անպիտան հարան զքարի. Ցրուեցաւ հօտն Տեառն, ճապաղեցան գառինք արօտի նորա։ Վաճառակուր եղեն յազգս հեռաւորս գնեալքն արեամբն Քրիստոսի։ Բաժանեցան ծնունդք ի ծնողացն. մեկնեցան հարազատքն ի միմեանց. հեռացան բարեկամք ի սիրելեաց. դարձաւ տէնն մեր ի սուգ եւ ուրախութիւն մեր յարտասուս, եւ ոչ գոյ թիւ աղաղակի մերում, զի չիք համար չարեաց մերոց։ Եւ ի վերայ այսր ամենայնի ոչ է մեզ զղջումն եւ ոչ ապաշխարութիւն. ոչ պատառեցաք զսիրտս մեր, եւ ոչ խարշեցան փորոտիք մեր, եւ ոչ դարձաք ի գնացից մերոց խոտորնակաց, այլ եւ յաւելաք վէրս յանօրէնութիւնսն մեր յառաջինս , եւ խաւարեցան անմտութեամբ խորհուրդք մեր։ Եւ ո՞վ ոչ զարմասցի ընդ լրբութիւնս մեր, զի տակաւին պիտի մեզ արեւս այս, եւ խնդրեմք հնարիւք զսէր եւ զվայելս աշխարհիս եւ զփառս սորա զփախստականս։
       Բայց ես մանաւանդ զանձնէ ասեմ զոր գիտեմ, միայն զկիրս եւ զկամս ստորաքարշս անյագապէս եղեալ մոխրասէր յաւուրս իմ, եւ միայն ի ձեռն սակաւ սատարիս այսմ ունիմ ակն մեծի գթութեան Աստուծոյ վասն աղօթից ձերոց զոր հայցեմ լռութեամբ գրոյս, իբրեւ զսովեալ սպասեակս առընթեր սեղանոյ մեծատանց։ Եւ յաւելում ի մաղթանս իմ զբարեխօսութիւն սրբոց՝ եդեալ առաջի ձեր նուէրս՝ առ իս ածել զգութս ձեր սիրով զիջանել ընդ իս, եւ խնդրել ինձ ի սրտէ ողորմութիւն ի կամեցօղ եւ ի կարօղ խնամոցն Յիսուսի։ Եւ այն որ մեծ է ողորմութեամբ՝ աջն յաջողակ Հօրն բարձրելոյ, որոյ բնաբար է փրկելն եւ կեցուցանելն, թէպէտ եւ ի մէնջ բռնադատեալ հարկանէ յուսով խրատու, այն որ ոչ ցաւելի եւ կամաւք չարչարէ զանդամս իւր, նա բժշկեսցէ զվիրաւորեալ մարմին իւր զսուրբ Եկեղեցի, եւ զցրուեալ հօտս իւր հաւաքեսցէ առ ինքն յարօտս խաղաղութեան բարերար կամօք իւրովք, ի փառս անուան իւրոյ. եւ զերկոսին ակունս զայսոսիկ զպատուական՝ զկայծ եւ զկանաչ, զաթոռքս հայրապետական եւ արքայական հայադաւան ազգիս ուղղափառութեան, զոր եթող մեզ զաւակ յուսոյ Տէրն զօրութեան, յորս գոյ օրհնութիւն Տեառն ամենակալի. զսոսա հաստատուն եւ անսասան պահեսցէ զօրութիւնն ամենակիր եւ ամենաստեղծ արժանաժառանգ աթոռակալօք մինչեւ յաւիտեան։ Եւ զայժմու նստեալքս արժանաւոր կոչմամբ Հոգւոյն սրբոյ զտէր Կոստանդին Հայոց մեծաց եւ հանուրց վերադիտօղ, եւ զնոյնազարմ ազգիս պսակակիրն Հեթում պարագայց ամօք առողջակիր մարմնով եւ անուանի փառօք խնամեսցէ ի գովեստ ամենասուրբ տէրութեան իւրոյ, զաւակօք եւ զարմօք ո՛ր ըստ հոգւոյ եւ ո՛ր ըստ մարմնոյ. եւ յետ աստեացս անասելի աթոռոյն եւ անթառամ պսակին արժանաւորեսցէ։
       Եւ որք այժմ ընդ մեզ հարք եւ եղբարք, եպիսկոպոսք եւ վարդապետք եւ պատկառելի ծերունիք, եւ ժրաջան ճգնաւորք, եւ պատարագօղք եւ կղերիկոսք. եւ գործաւորք մարմնական պիտոյից, եւ խնամածուք աստուածապահ դղեկիս, եւ սպասաւորք սրբազան աթոռոյս, որք են ամենեքեան առ միմեանս սիրունք եւ առ մեզ աննախանձք, եւ փոխման մատենիս յօժարամիտք եւ յորդորիչք, զամենեսեան առատաձեռն պարգեւօք լի արասցէ Թագաւորն փառաց հոգեւոր եւ մարմնաւոր յաջողուածովք, ի մեծութիւն եւ ի փառս անուան իւրոյ. որ է օրհնեալ եւ փառաւորեալ, գովեալ եւ գոհաբանեալ յազգս եւ յազինս բոլոր բանականաց, յաւիտեանս յաւիտենից . ամէն։