Աւանդական
եւ
պատմական
հիմունքով
Հայաստանեայց
Եկեղեցւոյ
Կաթողիկոսութեան
աթոռանիստ
առաջին
մայրավանքը
եղաւ
Վաղարշապատ
(Ս.
Էջմիածին
)։
Բայց
կը
դիտենք
Ազգային
պատմութեան
մէջ
որ
Հայ
ազգին
քաղաքական
կեանքի
հոսանքներն
ո՛ւր
որ
ուղղուած
ու
հանգրուան
մը
շինած
են,
այդ
հանգրուաններ
Հայոց
Կաթողիկոսութեան
համար
ալ
աթոռանիստ
եղած
են.
որովհետեւ
պետութեան
եւ
եկեղեցւոյն
գործակցութիւնը
անհրաժեշտ
պայման
մըն
էր
Հայ
ժողովուրդի
գոյութիւնը
պաշտպանելու
եւ
անոր
քաղաքակրթութիւնը
հովանաւորելու
եւ
պահելու
համար։
Այս
է
պատճառը
որ
Հայոց
Կաթողիկոսները
թափառեցան
աշխարհագրական
հետեւեալ
գլխաւոր
գիծերու
վրայ։
Ս .
Գրիգոր
Լուսաւորչի
եւ
լուսաւորչեան
տան
առաջին
աթոռանիստն
եղաւ
ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ
(Ս .
Էջմիածին)
303-405։
Իսկ
յետոյ՝
Ա.
-
ԴՈՒԻՆ,
485ին,
Մանդակունիի
ատեն։
Բ.
-
ՁՈՐԱՎԱՆՔ
եւ
ԱՂԹԱՄԱՐ
927ին,
Յովհան
Պատմաբանի
ատեն։
Գ.
-
ԱՐԳԻՆԱ,
947ին,
Անանիա
Մոկացիի
ատեն։
Դ.
-
ԱՆԻ,
992ին,
Սարգիս
Սեւանցիի
ատեն։
Ե.
-
ԹԱՒԲԼՈՒՐ,
1062ին,
Խաչիկ
Բ.
Անիցիի
ատեն։
Զ.
-
ԾԱՄՆԴԱՒ
(արդի
Թօմարզայ՝
Կեսարիոյ
Ս.
Կարապետին
մօտ),
1072ին,
Գրիգոր
Մեծ
Վկայասէրի
ատեն։
Է.
-
ԾՈՎՔ-ԴՂԵԱԿ
(արդի
Անթէպի
մօտ,
հիւսիսային
արեւմտեան
կողմը,
Սօֆը
Տլուքի
շրջանակին
մէջ),
1116ին,
Գրիգոր
Գ.
Պահլաւունիի
ատեն։
Ը.
-
ՀՌՈՄԿԼԱՅ
(Անթէպի
արեւելեան
հիւսիսային
կողմը՝
ճիշդ
Եփրատի
արեւմտեան
ափին
վրայ),
1149ին,
դարձեալ
Գրիգոր
Պահլաւունիի
ատեն։
Թ.
-
ՍԻՍ,
Կիլիկիոյ
Հայ
Թագաւորութեան
Մայրաքաղաքը,
1293ին,
Հռոմկլայի
անկման
ու
կործանման
եւ
Ստեփանոս
Կաթողիկոսի
գերութեան
ու
մահուան
հետեւանքով,
Գրիգոր
Է.
Անաւարզեցիի
ատեն։
Ժ.
-
Դարձեալ
ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ
(Էջմիածին)
1441ին,
Գրիգոր
Թ.
Մուսաբէկեանի
եւ
Կիրակոս
Վիրապեցիի
ատեն։
Պարզապէս
կը
յիշատակենք
նաեւ
Կաթողիկոսական
ուրիշ
աթոռներու
ծագումն
ալ
իբրեւ
հետաքրքրական
երեւոյթ.
այսպէս
590-ին
Բագարանցի
Յովհաննէսի
կաթողիկոսութիւնը,
յունաբաժին
Հայաստանի
մէջ,
Մօրիկ
կայսեր
ատեն,
աթոռանիստը՝
ԱՒԱՆ,
գրեթէ
հանդէպ
Դուինի։
1076ին
Հօնիի
(Մարաշի
շրջանակ
)
աթոռը,
բռնաւոր
Փիլարտոսի
իշխանութեան
սահմանին
մէջ,
Սարգիս
կաթողիկոսով։
1081ին
Անիի
Կաթողիկոսութիւնը,
Բարսեղ
Ա.
Անեցիով։
Այս
վերջին
երկուքը,
Վկայասէրի
հաւանութեամբ
ստեղծուած
Աթոռներ,
ժամանակի,
տեղւոյ
եւ
քաղաքական
պայմաններու
պահանջին
տակ։
1113ին
Աղթամարի
հակաթոռը,
ընդդէմ
Գրիգոր
Գ.
Պահլաւունիի,
Թոռնիկեան
Դաւիթ
կաթողիկոսով,
եւ
1204ին
Սեբաստիոյ
հակաթոռը՝
Յովհաննէս
Զ.
Մեծաբարոյի
դէմ,
Անանիա
Սեբաստացիով։
Կրնանք
յիշել
Սահակ
Գ.
Գառնեցիով,
Մշոյ
Ս.
Կարապետ
վանքին
մէջ,
Օսմանեան
իշխանութեան
ներքեւ
գտնուող
Հայոց
համար
կաթողիկոսական
աթոռ
մը
հաստատելու
ցաւալի
եւ
ձախող
փորձն
ալ
1628/9ին,
եւ
նոյն
նպատակով
Եղիազար
Անթէպցիի
հաստատած
կաթողիկոսական
Աթոռը
Երուսաղէմ,
Ս.
Յակոբայ
վանքին
մէջ՝
1664ին,
որ
խափանեցաւ
1681ին,
երբ
Եղիազար
Էջմիածին
հրաւիրուեցաւ
Յակոբ
Դ.
Ջուղայեցիի
մահէն
ետքը։
Կաթողիկոսներուն
այս
բոլոր
տեղափոխութեանց,
ինչպէս
նաեւ
կաթողիկոսական
միւս
աթոռներու
կանոնական
եւ
ոչ-կանոնական
ստեղծումներուն
ետեւ
միշտ
քաղաքական
ազդակ
մը
կայ։
