Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Շատ քիչ բան գիտենք Ներսէս Կաթողիկոսի այս յաջորդին վրայ, թէեւ թանկագին է այդ քիչն ալ, որ հասած է մեզի Երեմիա Չէլէպիի (†1695) Օրագիրէն։
       Այս օրագրութեան Թորոս Բ. ի մահուան վերաբերեալ մասը հրատարակուած է Աստղիկ Արեւելեանի մէջ եւ յետոյ Տքթ. Վ. Թորգոմեանի կողմէն ։
       Թորոս Վարդապետ՝ կաթողիկոսանալէ յառաջ Առաջնորդն էր Կեսարիոյ, ըստ Պալեան Տրդատ Եպիսկոպոսի ենթադրութեան, սկսելով 1635ին, որովհետեւ ՌՁԵ (=1636)ին գրուած Ձեռագրի մը Յիշատակարանին մէջ կը յիշուի Թորոս Վարդապետ իբրեւ Առաջնորդ Կեսարիոյ (Թորգոմեան, էջ 379)։
       Կեսարացի Գրիգորի եղբօրորդին Յակոբ Երէցն ալ կը յիշատակագրէ թէ ինքն իր գիրքերը նուիրեց Կեսարիոյ Ս. Սարգիս եկեղեցւոյն «Ի թվիս Հայոց ՌՃԴ * (=1655) ի ժամանակս խարազնազգեաց հայրապետին Տեառն Փիլիպպոսի Վերադիտողի Սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնայ եւ [ի ] դիտապետութեան Նահանգի Տանն Կիլիկիոյ Տեառն Ներսէսի Սեբաստացւոյ եւ [յ ] առաջնորդութեան մայրաքաղաքիս Կեսարիոյ , որ է Մաժակ հին , Տէր Թորոս Վարդապետին , որ յետոյ կաթողիկոս եղեւ ի Սիս» (Կոլոտ, էջ 79)։
       Այս թուականները ցոյց կուտան որ Թորոս Վարդապետ Սիմէոն Բ. ի ատեն Առաջնորդ գացած է Կեսարիա, մնացած է այդ պաշտօնի մէջ մինչեւ Ներսէսի վախճանումը (1654 Նոյեմբեր ) եւ անկից կոչուած է Կիլիկիոյ կաթողիկոսական պաշտօնին. այսինքն 1635-1654, 19 տարի կամ կլոր թիւով 20 տարի ծառայելէ յետոյ Կեսարիոյ թեմին։
       1652ին ներկայ է Թորոս Կեսարացին Երուսաղէմի Ժողովին մէջ։
      
       ԹՈՐՈՍ Բ. Ի Կ . ՊՈԼԻՍ
       Երեմիա Չէլէպիի Օրագրէն կ'արտագրենք հետեւեալ տեղեկութիւնները Թորոս Կաթողիկոսի Կ. Պոլիս այցելութեան եւ հոն կատարած գործերու մասին։
       ՌՃԵ (=1656).
       Հոկտ. 13, Բշ. օրս Թորոս Կաթուղիկոսն Սըսա եկն յՈւսկիւտարն։
       Հոկտ. 15, Դշ. աստ[ի ] եկն յԱստուածածին, (այսինքն՝ Իւսկիւտարէն Պոլիս՝ Գումգափու անցած է Կաթողիկոսը, եւ եկած Ս. Աստուածածին Մայր Եկեղեցի)։
       Հոկտ. 18, Շբ. երեկոյիս Կաթուղիկոսն [Թորոս ] դաս ասաց։
       Հոկտ. 19, Եւ Կիր. առաւօտուս եւս [դաս ասաց]։
       Հոկտ. 24, Ուրբաթ Ժողով արար Կաթուղիկոսն թէ կ'երթամ յԷտրէնէ մինչեւ Աստուածատուր Վարդապետն արասցէ զԺողովն եւ ծանր ոչ թվեսցի նմա։
       Հոկտ. 26, Կիրակիս Կաթուղիկոսն պատարագ արար։
       Հոկտ. 30, Եշ. Կաթուղիկոսն գնաց ի յԷտրէնէ եւ ես ի գերեզմաներն մնացի վասն մի ժողովրդեան Զիմառեցոյ։
       Նոյմ. 15, [Շբ . ] եւ գիր գրեցին առ Կաթողիկոսն Սըսա եւ սայով (=փայիկ, սուրհանդակ ) ուղարկեցին ի յԷտրէնէ։
       Նոյմ. 16, Կիր. զի առաւօտուս թուղթ առաքեալ յամենայն եկեղեցիս մի քանի բանսարկու չարք, կաթուղիկոսին թուղթն առաքեալ, եւ նա ոչ գիտելով մէկ քանի թուղթ է ղրկեր՝ զոմն օրհնութեան եւ զորն մեղադրական. մարդ ուղարկեցաք առ Հոգեւոր Տէրն. զի դատաստանի մեծի կարօտացաւ։
       Դեկտ. 1, Բշ . երեկոյիս Հոգեւոր Տէրն եկաւ յԷտրէնու։
       Դեկտ. 13, Շբ. երեկոյին կաթուղիկոսն դաս [ասաց]։
       Դեկտ. 18, Եշ. օրս թուղթ ուղարկեաց կաթուղիկոսն յեկեղեցիսն ամենայն եթէ առաւօտուն գայցէք, զի դատաստան կայ հոգեւոր։
       Ուրբաթ եկեալ յամենայն եկեղեցեաց քահանայք եւ իշխանք ամենայն, եւս յՈւսկիւտարու եւ լըցաւ Եկեղեցին Աստուածածնի։ Եւ եկն Կաթուղիկոսն եւ նստաւ յատեանն, եւ ընդ նմա Խաչատուր Վարդապետն եւ Մարտիրոս Վարդապետն, եւ եպիսկոպոսունք Թադէոսն եւ Խաչատուրն, եւ ընդ նոսա Ըռուհիճանն, եւ տեղացիք եւս յաջմէ եւ յահեկէ պար առեալ նստան, եւ ժողովուրդք եւս ծերոց եւ տղայոց, աղքատաց եւ ռամկաց շուրջ զժողովովն մինչեւ ի դուրս եկեղեցւոյն պարփակեալ. եւ լուռ լեալ կային ամենեքեան (թերի թողուած)։
       1656
       Դեկտ. 21, Կիրակի գնացաք ի յԱստուածածինն եւ Հոգեւոր Տէրն դաս ասաց, եւ պատմեաց զեղեալ իրս Մուղնեցւոյն եւ կրկին նզովեաց համախոհիւք եւ մեղադիր եղեւ կաթուղիկոսին՝ եթէ այն հերձուածող Մուղնեցւոյն աչաց լոյս է գրեր, եւ զթուղթս չԱրդար Ոհանին, որ վասն Աստուածատուր Վարդապետին ինչ է գրեալ, եւ զՊարմախսուզն եւ զՎարդանն յանուանէ կապելով կապեաց եւ նզովեաց անիծիւք եւ բանադրանօք, զի, ասէ, զՍիւնոդոսն իմ կամէին խափանել, Աստուած խափանեսցէ զնոսա հոգով եւ մարմնով, եւ որչափ ի մարմնի են՝ ի մէջ ալեաց փորձանաց կայցեն, եւ այլ բազում բանս այլոցն հաւասարաբար՝ չար(ե)ացն եւ համախոհից նոցա։ Եւ ասաց՝ թէ կ'առաքեմք թուղթ Կաթուղիկոսին մեք եւ ամենայն Վարդապետքս, թէ չար(ե)ացն ետ պատիժ եւ բարեացն օրհնութիւն, եւ եւս քաղաքիս մխիթարական թուղթ եւ օրէնք, նա բարի, իմ մեծ եղբայրն է եւ աչաց լոյս, եւ թէ կրկին յամառի եւ զչարսն իւր գովէ, նա՛ յայտնի ամենեցուն լինի, որ այսուհետեւ զթեմքն զամենայն ի վեր Սբ. Երուսաղէմի աթոռոյն կու կապեմք, որ անտի առնեն զսուրբ մեռոնն . եւ այլ բազում ծանուցումս արար զչարութիւնս նոցա ժողովրդեանն բազմաց։
       Եւ յետ Պատարագին Խաչատուր Վարդապետն կրկին ծանոյց զբան Հոգեւոր Տիրին թէ Վարդանն որ կասէք, նա այն շուն Տարաբխանաճին է, եւ զԱստուածատուրն որ հարցանէք, նա Պարմախսուզն է, եւ կրկին նա ի դաս քաշեց զնոսա եւ զչարսն Սբ. Սարգսի եկեղեցւոյն, որ ամենայն ժողովուրդքն անէծք ասացին նոցա։ Եւ Ղազար Վարդապետն ի սբ. Նիկողոս զՍբ. Սարգսի չարքն ի դաս քաշեց եւ նզովեաց համախոհիւք նոցա։
       Դեկտ. 22, Եւ առաւօտուս Բշ. ձայնեաց Հոգեւոր Տէրն զժողովուրդս մեր եկեղեցւոյն, որք յայլ եկեղեցիսն երթային, եւ ոչ երթային ի սբ. Սարգիս, վասն չարութեան արանցն այնոցիկ, զսոսա ձայնեաց Հոգեւոր Տէրն մինչեւ արանց երեսնից ընտրելագոյն իշխանաց եւ եդ աթոռակալ զհաճի Աբտուլլան եւ եամախ՝ զՂազարն, եւ երիցփոխան՝ զՍատէթ Պալին եւ եամախ՝ զՄուխսի Պօղոսն, եւ զայլս ի վերա կարգեաց սոցա մի հօտ եւ մի հովիւ լինելով ամենեցուն։
       Եւ երեկոյիս գնացաք ի ժամ ի սբ. Սարգիս ամենայն ժողովրդովք եւ արարաք նախատօնակ Դաւթայ Մարգարէին եւ Յակոբայ Տեառն եղբօրն։
       Դեկտ. 23, Եւ առաւօտուս արար Պատարագ Տէր Թորոսն յԷտրէնու, զոր եւ զսա եդ կաթուղիկոսն ժամարար Եկեղեցւոյն մեր եւ զնոխուտի տղան հանեց։
       ՌՃԶ=1657
       Յունուար 3, Շաբաթ Կաթուղիկոսն ի սբ . Ածածին. ժողով արար վեց եկեղեցիով հանդերձ եւ ձայնեաց զԳաբրիէլ Վարդապետն անդ եւ զբերեալ թուղթն կարդալ ետուր (թերի)։
       Ապրիլ 20, Բշ. օրս Հոգեւոր Տէրն ի Սբ. Նիկողոս եկն նաւով ի պալատէ եւ հիւանդ էր։
       Ապրիլ 29, Եւ Դշ. ի լուսանալ առաւօտուս ի պահու ժամուն, զոր փառք ի բարձունս ասէաք, աւանդեաց Թորոս Կաթողիկոսն զհոգին իւր առ Աստուած զուարթ երեսօք։
       Եւ ի հինգերորդ պահու ցերեկիս Մարտիրոս Վարդապետն եկն յԵրուսաղէմայ, եւ մեք լեալ ի սբ. Նիկողոս, մօտ ի վաղջանեալն, ոչ կարացաք գնալ ընդ առաջ նմա, այլ ի քահանայիցն, որ անդն կային, յղեցաք առ նա զի եկեսցէ առ մեզ, եւ նոյն ժամայն եկն։
       Եւ Խաչատուր Վարդապետն եւ Թադէոս Եպիսկոպոսն եւ Ղազար Վարդապետն եկեալ ժողովեցան ի թաղումն երանելոյն, եւ ի հասարակել աւուրն սկսաք պաշտել զկարգն մինչեւ ի մուտս արեւուն, տանելով զնա ի մէջ եկեղեցւոյն. եւ զգիշերն անդ թողեալ՝ պահէին զնա հաբեղայք նորին եւ աշակերտքն։
       Ապրիլ 30, Եւ ի հասարակել գիշերոյն ելեալ գնացաք յեկեղեցին եւ ասաք զՍաղմոսսն եւ օրհնեցաք զժամն եւ չորս քահանայք յաջմէ եւ յահեկէ զսբ. Աւետարանն սկսան կարդալ մինչեւ ի լրումն ժամին, եւ Տէր Մարկոս կրօնաւոր նորին արար զպատարագն փրկական, եւ յետ պատարագին զգեստաւորեալ ամենեքեան քահանայն, մոմեղինօք եւ խնկօք եւ օծին, եւ ապա ել Մարտիրոս Վարդապետն ծանուցանել զաղէտն Սբ. հօրն վախճանելոյ սակաւ ինչ, զի տարաժամեցաւ, եւ ապա զայլ կարգսն կատարեալ պատվով։
       Եւ ապա վարդապետքն բարձին զդին մինչ ի դուրս եկեղեցւոյն, եւ ապա հրամայեալ քահանայիցն զի բարձցեն, եւ բարձին, եւ մեր յաջմէ եւ յահեկէ ասէաք զերգս շարականաց մինչ ի կամարն Սրբոյն Գէորգայ։ Եւ ոչ ոք թողին մօտել ի դագաղն յաշխարհականաց, այլ քահանայից միայն. վասն զի ամենեքեան անդ ժողովեալ էին ի պատիւ թաղման երանելւոյն։ Եւ իբրեւ մերձ եղաք ի կամարն Սրբոյն Գէորքեա, ելին յեկեղեցւոյն քահանայք խնկօք եւ լապտերօք առաջի վախջանեալ սբ. հօրն եւ տարաք յեկեղեցին եւ անդ արարեալ հանգիստն, եւ դէմ եդեալ մեր անցաք զքաղաքովն, եւ ի քաղաքէն ելեալ ի գերեզմաներն մտաք։
       Եւ յայնժամ քահանայիցն ի վերա գլխոյն բարձեալ զդին մինչ ի հանգիստ նմին, որ եւ եդաք սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք եւ մեծամբոխիւք յելելոցն անդ ամենայն քաղաքիս ի պատիւ թաղման երանաշնորհ առն, ի մէջ երկոցունց գերեզմանացն իշխանին մեծի, որում անուն էր Երեմիա յԱմիթ քաղաքէ եւ Վարդապետին Ոհաննու Եդեսացւոյ, որ եւ յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթիւք նոցին Տէր Քրիստոս մեզ ողորմեսցի։
       Եւ դարձաք ի վանս Սրբոյն Գէորքեա, անդ արարեալ զպատրաստութիւն ճաշին եւ նստաք ի դարպաս Եղիազար Վարդապետին, զոր նա ի վաղուց շինեալ էր ի պատիւ գալստեան Փիլիպպոս Կաթուղիկոսին, հանդերձ ամենայն ժողովրդովք եւ քահանայիւք եւ վարդապետօք, եւ նստեալ մեր առաջի վարդապետացն կերաք եւ յագեցաք ամենեքեան եւ բարձաք զնշխարս կոտորոցն բաշխելով կարօտելոցն, եւ ասացաք անդ եւս զերգս շարականացն խնկօք եւ մոմեղինօք, եւ գոհացաք եւ իջաք ի ծովեզրն ի դրանէն (թերի ) մինչ ի դուռն նոր։
       Եւ գնացաք յԱստուածածին ընդ Վարդապետին Մարտիրոսի, եւ կացեալ անդ եւ եբաց զթղթերն բերեալ եւ գնաց մօտ առ իշխանն Ռուհիճան, եւ մեր եկեալ ի մեր ի տեղիս մեր։
       Եւ երեկոյիս առ մղտեսիւն կացաք, զի հիւանդ էր։
       Եւ յամենայն եկեղեցիս երեկոյիս հրաման եղեալ ի վարդապետացն զի Ամբիծք ասասցեն։
       Մայիս 7, Եշ. Եւ այգուցս համբարձում Տեառն մերոյ, որ ամսոյ եօթն էր Մայիսի, Մարտիրոս Վարդապետն ել գնաց ի գերեզման Հոգեւոր Տիրին»։
      
       Այս տեղեկութիւններու համեմատ Թորոս Բ. Կ. Պոլիս գացած է օծումէն տարի մը յետոյ. որովհետեւ Ներսէս Կաթողիկոս վախճանեցաւ 1654 Նոյեմբերի մէջ. եւ եթէ Թորոս Կեսարիայէն անմիջապէս կոչուեցաւ Կաթողիկոսութեան, գրեթէ տարի մը մնացած պիտի ըլլայ Սիս. եւ արդէն Ե. Չէլէպիի Օրագրին համեմատ Թորոս Կաթողիկոս Իւսկիւտար կը հասնի 1656 Հոկտ . 13, Բշ. ։
       Թէ ի՞նչ գործով Կ. Պոլիս գնաց Կիլիկիոյ Կաթողիկոսը, Էջմիածնի Փիլիպպոս Կաթողիկոսէն յետոյ, որ անկէ մեկնած էր 1653ի ամառը։ Կ. Պոլիս թեմ էր Էջմիածնի, եւ Փիլիպպոս եւ Ներսէս Կաթողիկոսներու միջեւ կնքուած դաշնագրով, երկու կաթողիկոսներ իւրաքանչիւրը իր թեմին մէջ պիտի գործէին։ Այս մասին ոեւէ բացատրութիւն չկայ Ե. Չէլէպիի Օրագրութեան մէջ, ուր կ'ըսուի թէ Թորոս Կաթողիկոս Էտիրնէէն վերադառնալէ յետոյ 1656 Դեկտեմբեր 11, Եշ. ազգային ընդհանուր ժողով ըրաւ, «Վասն խռովութեանն որ կայր ի մէջ Յովհաննու Մուղնեցւոյ, Ռուհիջանայ Վանեցւոյ եւ այլ տեղակալաց » եւ շատ ջանքերով հանդարտեցուց պատժելով Մուղնեցի Օհանը, Տարապհանաճի Վարդանը եւ Պարմախսզ Աստուածատուրը (Թորգոմեան, Ե. Չէլէպի, էջ 373)։
       Նկատի առնելով Ե. Չէլէպիի արձանագրած տեղեկութիւնները, ինչպէս նաեւ ԺԷ. դարու մէջ Կ. Պոլսի ազգային կեանքին պատմութիւնը, նոյնպէս Փիլիպպոս եւ Յակոբ կաթողիկոսներու հետզհետէ Կ. Պոլիս ուղեւորութեան նպատակը, ստուգապէս կրնանք ըսել որ Կիլիկիոյ Թորոս Բ. Կաթողիկոսն ալ Կ. Պոլիս գնաց նուաճելու համար կաթոլիկամիտ եկեղեցականներն ու անոնց համախոհները, որոնք պատրիարքական աթոռի շուրջ ելեւել կ'ընէին, պառակտելով ժողովուրդը, եւ անխոստովանելի միջոցներով կը նախատէին զիրար եւ կաշառքով կառավարական բռնութիւնն ալ զօրավիգ կ'ընէին իրենց. եւ ասոնց հետեւանքը կ'ըլլար բանտ, աքսոր, թիապարտութիւն , մահ։
       Այլեւս ճշմարտութիւնը եւ արժանիքը չէր որ կ'առաջնորդէր ազգային-եկեղեցական գործերուն՝ Կ. Պոլսի մէջ, այլ զրպարտութիւնը, մատնութիւնը, եւ ամէնէն վեր՝ կաշառքը։ Պետական ամէնէն բարձր պաշտօնատարներուն համար, իրենց զօշաքաղութիւնը յագեցնելու միջոց մը եղաւ պատրիարքական աթոռի շուրջ գոյացած պառակտումը։
       Պատրիարքական խիլան յայտնապէս դրամով կը վաճառուէր, եւ ասկէ օգտուեցան կարգ մը անզգամ ու անարժան մարդիկ եւ յափշտակեցին պատրիարքական տիտղոսը եւ իշխանութիւնը։
       ԺԷրդ դարուն Հռոմ նոր զարկ մը տուաւ իր ծրագրին, որ էր արեւելքի հին եկեղեցիները կաթոլիկացնել։
       -«1626ին Ուրբանոս Ը. Պապը՝ Պետրոս Աւետաբոլ Թէատինեան կրօնաւորին գլխաւորութեամբ քարոզիչներ ղրկած էր Կովկասի երկիրները, Վրաց եւ սահմանակից հայոց մէջ հռոմէականութիւն տարածելու պաշտօնով։ Անոր գործակից յղուեցաւ 1636ին Կղեմէս Կալանոս Սորինտացի, ուրիշ Թէատինեան կրօնաւոր մը որ հազիւ տարիէ մը հասեր էր իւր տեղը, եւ երեք տարիի չափ այն կողմերը մնալէ եւ հայերէն սորվելու աշխատելէն ետքը 1640ին հրաման ստացաւ Կոստանդնուպոլիս անցնիլ, իբր միակ քարոզիչ Հայոց Ազգին, ինչպէս ինքն կը գրէ։
       Կ. Պոլսոյ մէջ Զաքարիայի մահուանէ ետքը պատրիարքութեան ընտրուած էր Դաւիթ Արեւելցի, նուիրակ Էջմիածնի եւ Հայադաւանութեան ջերմ պաշտպան, Կեսարացի Գրիգորի ուղղութեան հետեւող։ Սակայն չէր վերջացած լատինասէրներու խնբակը՝ Խուլին հետեւողներուն մնացորդներով կազմուած, որոնք իրենց նպատակին աշխատելէ չէին դադրած, այն է նախապէս պատրիարքութեան տիրանալ, որ յետոյ իրենց միտքը կարենան իրականացնել։ Իսկ Պատրիարքութեան տիրանալու միջոցներն էին, պետական անձերը շահելու կերպեր եւ առատ կաշառքներ։ Պետական պաշտօնեաներէն ալ իւրաքանչիւրը՝ ունէր իւր հայազգի սեղանաւորը, իբրեւ գանձող եւ իբրեւ միջնորդ, եւ պաշտօնէից փոփոխութեամբ շատ դիւրին կ'ըլլար պատրիարք ալ փոփոխել» (Ազգպտմ. էջ 2463շ. )։
       «Այս շփոթներուն գլխաւոր պատճառներէն մին ալ եղած է Կ. Պոլսոյ մէջ հինէն հաստատուած գլխաւորներուն եւ հետզհետէ նոր եկողներուն մրցումը։ Վերջինները գաւառներուն մէջ կուսակալներուն հետ մտերմութիւն կը ստանային, եւ կուսակալներուն բարձրանալովը իրենք ալ ազդեցութիւն կը շատցնէին, որով Կ. Պոլսոյ հիներուն նախանձը կը շարժէին, որոնք բարձրամիտ բարձրայօն պարծանօք նոր եկողները իբրեւ զգռեհիկ եւ չմարդի ունէին, եւ ազգային գործերու մէջ ալ զեկամուտս ի բաց քեցեալ անհաղորդս պահէին, թէպէտեւ ասոնք զօրաւոր ըլլային գաւառէ փոխադրուած եպարքոսներուն մօտ։ Այսպէս Կ. Պոլսոյ մէջ ազդեցիկ իշխանաւորներ դարձած էին Վանեցի Խօջա Ռուհիջան եւ Տիարպէքիրցի Խօջա Երեմիա։…
       Խռովութիւններուն պատճառներէն մէկ ուրիշն ալ Պատրիարքներու ստէպ եւ անհարկի փոփոխութիւններն էին, որով խազմասէրքն եւ խռովարարքն ի ժողովրդականաց, իրենց կիրքէն եւ յամառութենէն դրդուած գումարտակ լինէին, ոմանք ի վերայ այսմ, եւ ոմանք այնմ առաջնորդի, եւ յաջողելու համար տային կաշառս յոլովս եւ վանէին զախոյեանն։
       Այս պատճառով երբեմն խոստումներով, եւ երբեմն փոխառութեամբ, պարտքեր կը կազմէին, եւ յետոյ պատրիարքական փոփոխութեանց պատճառով իրարու վրայ կը թողուին։ Այս կերպով 40, 000 ղռուշի պարտք մը գոյացած էր, որ ընդհանուր ազգին վրայ կը ծանրանար, եւ ոչ ոք կ'ուզէր վճարել□։ Անոր համար արք երեւելիք եւ անուանիք, երիցունք եւ երէցփոխք՝ հեռաւոր Էջմիածնին կը դարձնէին աչուընին, եւ պատուիրակներով ու նամակներով Փիլիպպոս Կաթողիկոսին կը դիմէին կնճիռը լուծել եւ խաղաղութիւն հաստատել իւր իշխանութեամբ» (Անդ, էջ 2471 շ. )։
       Ահա թէ ինչո՞ւ համար Փիլիպպոս Կաթողիկոս եւ իրմէ յետոյ ալ Յակոբ Կաթողիկոս եկան Կ . Պոլիս։
       Փիլիպպոս եկաւ, ջանաց ընել ինչ որ կարեւոր էր եւ կարելի. բայց իր մեկնումէն յետոյ, լատինասէրներ նորէն սկսան իրենց շահատակութիւններուն. եւ մենք կը կարծենք որ այս անգամ Թորոս Բ. Կաթողիկոս հրաւիրուեցաւ Կիլիկիայէն որ աւելի մօտ էր Կ. Պոլսոյ, իբրեւ կորովի եւ վստահելի վարդապետ եւ հոգեւոր պետ։
       Ժամանակի դէպքերուն եւ դէմքերուն այդ վերլուծումը, շատ լաւ կը լուսաբանէ Ե. Չէլէպիի Օրագրին մէջ յիշատակուած անցուդարձերը։
       Թորոս Բ. Կաթողիկոս կը հասնի Կ. Պոլիս (1656 Հոկտեմբեր ) եւ իրեն առաջին գործը կ' ըլլայ դաս ասել (խօսիլ ) եկեղեցիներու մէջ. Հոկտ. 24, Ուրբաթ օրը Ս. Աստուածածին Եկեղեցւոյ մէջ ժողով մը կը գումարէ եւ հոն կը յայտարարէ թէ Էտիրնէ (Ադրիանուպոլիս ) պիտի երթայ. վասնզի հոն Սուլթանը, եւ ինք իբրեւ հոգեւոր պետ կարգադրելիք գործեր ունի. հետեւաբար Հոկտ. 15ին կը մեկնի դէպի Էտիրնէ եւ Դեկտ. 1, Բշ. երեկոյ կը վերադառնայ Կ. Պոլիս։ Դեկտ. 18, Եշ. Ս. Աստուածածին Եկեղեցւոյ մէջ ժողով կը գումարէ, երկու Վարդապետ, Խաչատուր եւ Մարտիրոս, եւ երկու Եպիսկոպոս՝ Թադէոս եւ Խաչատուր, ինչպէս նաեւ Ռուհիջան, քովն են Կաթողիկոսին. եւ Եկեղեցին լեցուն է ժողովուրդով մինչեւ դուռը։
       Այդ ժողովին մէջ է որ կը քննուին Յովհաննէս Մուղնեցի Պատրիարքին գործերը, զոր Փիլիպպոս Կաթողիկոս իրեն հետ բերած էր եւ 1653ին պատրիարք դրած էր իբրեւ հաւատարիմ, բայց ինչպէս կ'երեւի, ան ալ կը միտի լատինասէրներուն կողմը, եւ կը բանադրուի Թորոս Կաթողիկոսի կողմէն։ Եւ Դեկտ. 21, Կիրակի օր Թորոս Կաթողիկոս կը խօսի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ, կրկին կը նզովէ Մուղնեցին իբրեւ հերձուածող, իր համախոհներով, (որոնցմէ անունով յիշուած են Տարաբխանաճի Վարդան եւ Պարմագսուզ Աստուածատուր Վարդապետներ ), եւ կը մեղադրէ Փիլիպպոսին յաջորդ Ջուղայեցի Յակոբ Կաթողիկոսը (1655-1674), որ աչաց լոյս է գրեր Մուղնեցւոյն եւ անոր համախոհներուն։ Թորոս Կաթողիկոս կ'որոշէ նախ նամակ գրել Էջմիածին, իրեն եւ բոլոր վարդապետներու կողմէն, պարզել կացութիւնը , Յակոբ Կաթողիկոսին որուն ակնարկելով կ'ըսէ Թորոս Կաթողիկոս թէ իմ մեծ եղբայրն է եւ աչաց լոյս։ Եթէ կարեւորութիւն ընծայէ մեր կարգադրութեանց, շատ լաւ. հակառակ պարագային, եթէ կրկին յամառի եւ քաջալերէ չարերը, այսինքն լատինասէրներն ու խռովարարները, այն ատեն, կ'սպառնայ, Էջմիածնի բոլոր թեմերը Ս. Երուսաղէմի աթոռին կապել, որպէս զի Ս. Միւռոնը անկից ընդունին։
       Թորոս Կաթողիկոս Դեկտ. 22, Բշ. առտու Ս. Սարգիս Եկեղեցւոյ մէջ կը գումարէ ժողով մը, երեսուն անձերով. ասոնք անո՛նք են որ չարասէրներու (լատինասէր ) պատճառով չէին երթար Ս. Սարգիս. կը փոխէ Եկեղեցւոյն Աթոռակալն ու Երեցփոխանը, իրենց օգնականներով, եւ կը վերահաստատէ կարգուկանոնը։
       1657 Յունվար 3, Շբ. օր դարձեալ ժողով մը կը գումարէ Ս. Աստուածածին, վեց եկեղեցիներու ժողովուրդով, հոն կը կանչուի Գաբրիէլ Վարդապետը, եւ բերուած թուղթը կարդալ կուտայ□ դժբախտաբար թերի մնացած է օրագրութիւնը։
       Ապրիլ 20, Բշ. Թորոս Կաթողիկոս Պալաթէն նաւակով կուգայ Լանկայու Ս. Նիկողայոս Եկեղեցին հիւանդ վիճակի մէջ, եւ Ապրիլ 29, Դշ. ի լուսնալ առաւօտու, եւ փառք ի բարձունս երգուած ատեն կը վախճանի, - զհոգին ետ առ Աստուած զուարթ երեսօք -։
       Ահա քանի մը կէտեր այն գործերէն, որոնց համար Թորոս Կաթողիկոս Կիլիկիայէն Կ . Պոլիս կը հրաւիրուի, եւ այդ ցուրտ ամիսներուն Էտիրնէ երթեւեկելով, Պոլսի մէջ եկեղեցիէ եկեղեցի այցելելով, կը քարոզէ, կը խօսի, կը յոգնի եւ հաւանաբար պաղառութեամբ կը հիւանդանայ եւ կը վախճանի Մայրաքաղաքի մէջ։
      
       ԹՈՐՈՍ Բ. Ի ՎԱԽՃԱՆԸ
       Շատ ցաւալի է որ այս գործունեայ Կաթողիկոսի կեանքին վրայ տեղեկութիւններ չունինք։
       Բայց նկատի առնելով իր ծագումը, իբրեւ Սեբաստացի, կարելի է ենթադրել որ Սիմոն եւ Ներսէս կաթողիկոսներու պէս Սիսի հայրապետանոցի մէջ պատրաստուած Վարդապետ մը եղաւ Թորոս, ժամանակի ընբռնումին եւ պահանջին համեմատ, իբրեւ քաջախօս քարոզիչ, իբրեւ զմայլելի երաժիշտ եւ իբրեւ գործունեայ առաջնորդ։
       Կեսարիոյ մէջ իր երկարատեւ առաջնորդութիւնը ինքնին գրաւական մըն էր իր վարչական կարողութեան։ Գրիգոր Կեսարացիի առաջնորդական աթոռին վրայ, անշուշտ անոր ոգիով գործեց։ Կ. Պոլսի մէջ կատարած գործերը եւ ըրած կարգադրութիւնները, իրաւունք կուտան մեզ յանձին Թորոսի վեր հանել քաջախօս քարոզիչը եւ գործունեայ եւ վարչագէտ առաջնորդը։ Իսկ իր տապանագիրը կը վկայէ որ Թորոս Բ. քաղցրաձայն երաժիշտ մըն էր, - Առաքինի էր Մեծն Ներսէսի նման, շնորհալի, երբ աղօթքի կենար, կարծես թէ հրեշտակ մըն էր, զարմանալի էր իր երգեցողութիւնը։
       Այս գնահատական քանի մը գոհար բառեր բաւական են երեւակայել տալ մեզի Թորոս Բ. ի վայելուչ կերպարանքը, արտաքինը, եւ մտաւոր ու հոգեկան շնորհքը , ներքինը։
       Դժբախտաբար երեք տարի հազիւ կը տեւէ իր կաթողիկոսութիւնը։
       Կը վախճանի Կ. Պոլիս, Լանկայի Ս. Նիկողոս Եկեղեցւոյ դարպասին մէջ եւ կը թաղուի Պալըքլը գերեզմանատունը, երկու երեւելի հանգուցեալներու, Ամթեցի Երեմիա Իշխանի եւ Եդեսացի Յովանն Եպիսկոպոսի դամբարաններուն միջեւ։
       Թաղման կարգին, որ տեղի կ'ունենայ Ս. Նիկողոսի մէջ, կը նախագահէ Մարտիրոս Ղրիմեցի կամ Քէֆէցի, Երուսաղէմի Պատրիարքը, որ Կ. Պոլիս հասած էր Թորոս Բ. ի վախճանման օրը. իր շուրջն են խռովարար Թադէոս եւ Ղազար Վարդապետներ . Ս. Պատարագը կը մատուցանէ հանգուցեալի աշակերտներէն Տէր Մարկոս կրօնաւոր։ Օծումը կը կատարուի պատարագէն յետոյ, եւ ապա Մարտիրոս Պատրիարք հակիրճ դամբանականով կը ծանուցանէ զաղէտս սուրբ Հօրն վախճանելոյ։ Եկեղեցւոյ կարգը կը կատարուի պատուով, քահանայք կը վերցնեն դագաղը, շարականի երգեցողութեամբ թափօրը կ'ուղղուի դէպի Ս. Գէորգի կամարը։ Թոյլ չեն տար որ աշխարհականներ մօտենան դագաղին. - միայն քահանաներ կը վերցնեն որովհետեւ բոլորն ալ եկած էին «ի պատիւ թաղման երանելւոյն»։ Թափօրը Ս. Գէորգի կամարին քով կը դիմաւորուի նոյն եկեղեցւոյ քահանայից կողմէն խնկօք եւ մոմեղինօք. հանգիստի կարգը կը կատարուի Ս. Գէորգի մէջ, յետոյ կ' ելլեն ի վերնակամարն Եկեղեցւոյն, որ ասի Փոքր Աստուածածին (որ այժմ Յովակիմ-Աննա կը կոչուի, կ'ըսէ ) հոն ալ կը կատարեն հանգիստը, յետոյ կ' երթան ի գերեզմաներն. հոն քահանայք դագաղը կ'առնեն իրենց գլխուն վրայ եւ կը տանին մինչեւ հոն ուր պիտի թաղուէր։
       Թաղումէն յետոյ կը վերադառնան Ս. Գէորգ, եւ հոգեհացը կ'ուտեն այն դարպասին մէջ, զոր Եղիազար Վարդապետ վաղուց շինել տուած է ի պատիւ Փիլիպպոս Կաթողիկոսի։ Սեղանին կը մասնակցին բոլոր գերեզման գացողները, վարդապետ, քահանայ, ժողովուրդ, կերակուր կը բաշխեն նաեւ կարօտեալներու։ Դարձեալ աղօթք, երգ, շարական, եւ վերջապէս ծովեզերքէն կը վերադառնան Նոր-Դուռ (Եէնի-Գափու ), անկից Ս. Աստուածածին (Մայր Եկեղեցի, Գում-Գափու ), եւ Երուսաղէմի Պատրիարքը Մարտիրոս, իր բերած թուղթերը կ'առնէ կ'երթայ իշխան Ռուհիճանի մօտ։
       Հրահանգ կը տրուի բոլոր եկեղեցիներու որ Ամբիծք կատարեն հանգուցեալ կաթողիկոսի համար։ Իսկ Մայիս 7, Համբարձման Եշ. օրը, այսինքն՝ Հոգեւոր Տիրին վախճանման ութօրէքին Պալըքլը կ'երթայ հանգուցելոյն գերեզմանը օրհնելու։
       Թորոս Կաթողիկոսի գերեզմանը երկիցս շինուած է։ Տքթ. Վ. Թորգոմեան, որ անձամբ գացած է Պալըքլը, հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ զայն։
       -«Հին տապանաքարը միապաղաղ մեծ մարմարի մը վրայ երկաթագիր դրուագուած , կը բաղկանայ երկու մասերէ, որոնք առանձինն շրջապատուած են քառակուսի դափնի պսակներով։ Առաջին մասը չորս տող է. իսկ երկրորդը՝ 12 տող։
       Նոր տապանաքարը՝ որ կրկնակ պատուանդաններու վրայ բարձրացած սրբատաշ քառակուսի մեծկակ քարի մը վրայ բոլորագիր փորուած է, կը բաղկանայ 11 տողերէ, գլխու դին կայ Չաթալթագ, եմիփորոն, արտախուրակ, կոնքեռն, աւետարան, գաւազան եւ կաթողիկոսական ասա. ասոնց վրան ալ կիսաբոլոր շրջանակի մը վրայ հանգուցեալին անունն ու տիտղոսը.
       Այս շիրիմը շինուած է 1853ին, ինչպէս կը յայտնէ անոր արեւելեան էջին վրայ զետեղուած յիշատակագրութիւնը։
       Ահաւասիկ ընդօրինակածներս, որ հրատարակուածներէն թէեւ տարբերութիւն չունին, բայց ազատ են անոնց պարունակած սխալներէն։
       Ա.
       Հայրս այս էր գովելի,
       Հարանց մերոցն պատուելի,
       Կաթողիկոս Կիլիկեցի
       Թորոս անուամբ ինքն կոչի։
      
       Սայ նման էր Մեծ Ներսէսի,
       Լցեալ շնորհօք հոգւովն եւ լի.
       Նման նմին ժամանակի,
       Եղեւ 'ի մահն կարճ հասակի։
       Եւ թէ գովեմ զսա յայտնի,
       Ինքն նման էր հրեշտակի.
       Յորժամ կանգնէր ժամ աղօթի
       Եղանակէր զարմանալի։
       Այժմ կարօտ է աղօթի
       Թէ ասացէք Տէրն ողորմի։
       Եղեւ զրաւ ժամանակի,
       ՌՃ եւ Զ թուին։
      
       Բ.
       Մահարձան Տն . Տն . Թորոսի Սրբզն . Կթղսի.
       Տանն Կիլիկիոյ
       Քաղցր է այո՛ առաքինեաց,
       Վեհ յիշատակ անմոռաց.
       Քաղցր է եւ մեզ հովուապետիդ,
       Կանգնել դամբան բերկրամիտ։
       Լացին այո՛ սրտաճմլիկ,
       Լացին զմահդ քոյդ որդիք.
       Որ գահոյիցդ զերծեալ աստի
       'Ի յերրորդում սուղ ամի,
       Լքեալ զկենցաղս լաւ քեզ վարկար,
       Զերկնից ընտրել սրբոց պար։
       'Ի թուին ՌՃԶ . Ապրիլ 29, Դշ. ։
      
       Գերեզմանին արեւելք նայող էջին վրայ, հանգուցեալին ոտքերուն կողմը կը կարդացուի հետեւեալը.
       Շիրմս Հնգսեն
       Թորոս
       սրբզն կթղկսի Կիլիկոյ
       նորգցւ յմի տն
       *
      
       Թորոս Բ. ի թաղման առթիւ Կ. Պոլսեցիներու շռայլած պատիւը եւ արտայայտած յարգանքը, մանաւանդ անոր տապանագիրներու մէջէն ճառագայթող դրուատիքի հետ շաղուած զգացումները կը վկայեն թէ Հոգեւոր Տէրը արժէքաւոր կարողութիւներ անձնաւորող կաթողիկոս մը եղած է։
       Աստղիկ Արեւելեան սա ծանօթութիւնը կուտայ շիրմին նորոգութեան մասին.
       -«Եւ այս Հոգեւոր Հօր շիրիմը , որն որ երկար ժամանակէ հետէ իբր անծանօթ մնացած ըլլալով, ազգասէրին մէկը՝ բարեբաղդութեամբ գտնելով՝ նորաշէն մահարձանով ու տապանագրով ըստ արժանւոյն շքեղացոյց » (էջ 75-76)։