Պատմութիւն Հայոց

«Կոստանդին ծառայ Քրիստոսի եւ շնորհօք նորին կաթողիկոս ամենայն հայոց, օրհնութեամբ եւ ողջունիւ եւ սիրովն աստուծոյ՝ ծանուցանեմ լրման եկեղեցւոյդ Հայաստանեայց, վիճակելոց ընդ իշխանութեամբ գաւազանի սրբոց առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ մեծավաստակ նահատակին Գրիգորի եւ մերում կրսերութեանս։

Հրաման է այս առաքելադիր, որ ի տարւոջն երիցս անգամ առաջնորդք եկեղեցւոյ ժողովով տեսանեն զկարգս եկեղեցւոյ, թէ որպէս ունիցին զսահմանս յաւիտենականս, զոր հոգին սուրբ հաստատեաց, զպակասեալն լնուլ եւ զեկամուտ որոմն խլել։ Եւ այս պատուիրան ի բազում ժամանակաց խափանեալ եղեւ յաղագս ազգիս ցիր եւ ցան լինելոյն, եւ հեռաւորութեան, եւ մուխատրայ ճանապարհաց։ Այլ զի իրաւունք արդար դատաստանին աստուծոյ յիշատակ արար անկարգութեան եւ անիրաւութեան աշխարհի, յետ բազում երկայնմտութեան եւ ներողութեան արբոյց զբաժակ բարկութեան իւրոյ յոլովից ազգաց եւ ժողովրդոց, ընդ որս եւ մեք գտաք դատապարտք եւ տուաք տոկոսիս ազգակցօքն մերովք եւ հոգեւոր ուստերօք եւ դստերօք։ Քանզի աշխարհ, որ լի էր մեղօք եւ անիրաւութեամբ, լցան արեամբ եւ արտասուօք եւ դիակոյտ ոսկերօք կոտորուածոց՝ գազանակուր եղելոց, եւ մնացեալքն ի սրոյ անընտել ճանապարհաւ վաճառակուր եղեն յազգս հեռաւորս, եւ փափուկքն մեր եւ ազատք որդիք Սիոնի եւ գառինք Քրիստոսի, զուգակշիռքն ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ ականց պատուականաց, իբրեւ զաղբ անպիտան եւ ընկեցիկք եւ արհամարհք եւ անծանօթք եղեն։ Այլ եւ երկրպագելի եւ պատկառելի նշանք եւ սպասք սրբութեան անարգեցան անարժանից ձեռօք յանարժան պէտս վարեալք՝ հանդերձ տապալմամբք քաղաքաց եւ ամայութեամբ գաւառաց, զորս ոչ ոք կարէ զբովանդակն պատմել եւ արժանապէս ողբալ։ Բայց քանզի ողորմութիւնն աստուծոյ եթող մեզ տակաւին սերմն կենաց եւ զաւակ յուսոյ՝ յաշխարհիդ Արեւելից յիշատակ առ մեզ երախտեացն աստուծոյ, որ վասն աղօթից նախնեացն մերոց սրբոց ի մխիթարութիւն մեզ վասն բազում գթութեան իւրոյ. եւ է՛ք դուք ժողովրդապետք այսօր եւ ժողովուրդք, վանորայք, քաղաքք եւ գաւառք, յետ բազմադիմի վշտացն, զոր կրեցէք, եւ գոյ ի ձեզ օրհնութիւն եւ յոյս աճման եւ վերացման ի փառսն առաջինսն. եւ է՛ք Քրիստոսի եւ մեր սեփական ժառանգութիւն եւ պարծանաց զաւակք, եւ յանձնեալք մեզ ի պէտս հոգեւորս։ Վասն որոյ ի վերայ բազում արտասուացն, զոր հեղաք վասն ձեր ի բեկման աւուրսն ե՛ւ յաւերման ե՛ւ կոտորման մեղսաբեր սրոյն, եւ այսօր մխիթարիմք ձեօք մնացելովք, եւ գոհանամք զաստուծոյ, այլ եւ միշտ զարհուրիմք եւ դողամք յերկիւղ կասկածանաց նոյն անցիցն, զոր կրեցաք, քանզի եւ նոյն պատճառք բարկութեան աստուծոյ գտանին եւ այսօր առ բազումս, որ է կեանք եւ վարք արտաքոյ կամացն աստուծոյ եւ կանոնաց հրամանաց։ Վասն որոյ յառաջ քան զերիս ամս գնացաք մեր դրան սպասաւորացս լրմամբ, հանդերձ ամենայն մերձակայ գաւառաց եպիսկոպոսօք յաշխարհն Կիլիկեցւոց առ քրիստոսապսակ թագաւորն մեր Հեթում, եւ մերով հրամանաւ եւ նորին ձեռնտուութեամբ ժողովեցաք զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ զմիանձունս եւ զվանաց առաջնորդս, եւ զիշխանս եւ զիշխեցողս, արս երեւելիս, եւ արարաք հանդէս մեծ, քննեցաք զպատուէր եւ զհրամանն աստուծոյ եւ զաստուծոյ մերձակայից առաքելոց եւ հայրապետաց եւ գտաք զմեզ բազում մասամբք մոլորեալք եւ դատապարտք եւ անպատասխանիք. եւ որքան կարացաք՝ աւաղեցաք զմեզ եւ ողբացաք։

Զկնի յոլով քննութեանն՝ ամենեցուն կամակցութեամբ եւ ձեռնագրով՝ գրեցաք սահման եւ կանոն չափաւոր եւ դիւրընթաց, եւ կարելի գործելոյ, ի զօրութենէ գրոց հաւաքեալ. եւ ուխտեցաք առաջի աստուծոյ ե՛ւ հրեշտակաց ե՛ւ մարդկան՝ յանձն առնուլ ամենայն կարողութեամբ զեդեալ սահմանս։ Եւ եդաք զյոյս մեր յօգնութիւնն աստուծոյ եւ մնացաք ժամանակի, թէ հնար գոյ գալ անձամբ եւ այդր լնուլ զփափագ կարօտութեան իմոյ առ ձեզ, եւ պահանջել ի ձէնջ ձեռնագիր սահմանիդ եդելոյ, որպէս եւ մեք։ Եւ զի չեղեւ հնար, առաքեցաք զնոյն սահմանեալ կանոնսդ չափաւոր քարտիսիւ, եւ պահանջեմ ի ձէնջ վկայութեամբն աստուծոյ եւ շնորհիւ եւ զօրութեամբ առաքելական աթոռոյս, եւ աստուածընկալ սրբութեանցս, եւ առաջի առաքելոցն սրբոց, եւ սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ, զոր առնիցէք անթերի։

Եւ եդեալ սահմանն ա՛յս է.

Ա. Ամենայն ձեռնադրութիւն յեկեղեցի, որ է պարգեւք հոգւոյն սրբոյ, զոր տայ արժանաւորացն, առանց արծաթոյ լիցի՝ ըստ կանոնաց, զի այն ախտ Յուդայի եւ Սիմոնի կախարդի է, որ խոտեցան, եւ ոչ միաբանեցաւ ընդ նոսա շնորհն, որ ի տեղիս տեղիս վասն աղքատութեան լուծեալ է եւ տգիտութեան։

Բ. Այսուհետեւ արժանաւորքն միայն եւ գիտունքն առցեն զաստիճան եպիսկոպոսութեան մեծաւ քննութեամբ եւ վկայութեամբ եւ թեմին կամակցութեամբ առանց կաշառած. հասակաւ մի՛ պակաս քան զերեսուն ամն։

Գ. Իսկ առաջին գործ եպիսկոպոսին, որ զուսուցիչսն եւ զուսումնականսն ուսման եկեղեցւոյ՝ ինքն սահմանեսցէ մեծաւ հոգաբարձութեամբ, անգայթակղ, եւ գիտունք եւ ուսումնականք ուսուցիչք եղիցին տղայոցն։

Դ. Ապա զեկեալսն ի չափ՝ հասակաւ ե՛ւ ուսմամբ ե՛ւ սրբութեամբ՝ ածցէ յաստիճան, վկայութեամբ անձանց իւրեանց եւ սնուցողացն՝ առանց արծաթոյ, տիօք մի՛ պակաս քան զքսան հինգ ամն երէցն եւ սարկաւագն՝ քսան ամ։

Ե. Իսկ քահանայքն զպսակն եւ զկնունքն նօթութեամբ աբասցեն յեկեղեցիս եւ հաղորդեսցեն. բայց թէ մահու երկիւղ իցէ երախային, յորժամ եւ իցէ՝ արասցէ առանց դրամի։

Զ. Ամենայն քահանայագործութիւն՝ կնունք, պսակ եւ թաղումն, երկիւղիւ եղիցի՝ առանց զրուցի եւ ծաղու, մեծաւ յուսով եւ աղօթիւք մերձակայից։

Է. Աւազանն հաստատուն լիցի եւ անշարժ, եւ վարագուրաւ ծածկած, զի մեծ է խորհուրդն։

Ը. Զպսակն ընտրութեամբ արասցեն՝ վեց ծննդովք հեռացեալ յազգակցութենէ արեան. փեսայն մի՛ պակաս քան զչորեքտասան ամն, եւ հարսն՝ քան զերկոտասան։

Թ. Յօտար աշխարհէ եպիսկոպոս, կամ վարդապետ, կամ երէց, կամ գերոյ տէր առանց թեմի եպիսկոպոսին մի՛ շրջեսցին, կամ շինեսցին, այլ նորա հրամանաւ՝ ըստ պատշաճի. բայց ճշմարտացն մի՛ հակառակեսցեն եւ ընդդիմասցին, եւ եթէ յանդգնի ոք՝ նզովեալ եղիցին։

Ժ. Գրոց դասասացք բազմաց վկայութեամբ լիցի, որ գիտունք լինին եւ ամենայն գրոց վարժ եւ տեղեակ, եւ փորձ ամենայնիւ. նոյնպէս եւ գրոց աշակերտք ընտրութեամբ նորին եւ առաւել փորձիւ եւ վկայութեամբ կատարելոց։

ԺԱ. Եւ հրամայեսցէ եպիսկոպոսն զսուրբ գիրս եկեղեցւոյ գրել արուեստաւորաց եւ ուղղափառաց եւ գիտնոց։

ԺԲ. Երկիցս անգամ շրջեսցի եպիսկոպոսն ի տարւոջն յիւր թեմն, եւ հանդէս արասցէ իւր հօտին, եւ սուրբ եւ գիտուն քորեպիսկոպոս դիցէ, որ զեկեղեցւոյ դատաստանն ըստ կանոնաց առնել մարթասցէ, երկիւղած եւ անագահ։

ԺԳ. Ծեր եւ գիտուն խոստովանահարս կարգեսցեն, որ յամէն կիրակէի առանց դրամի ի խոստովանութիւն կոչեսցէ վասն շաբաթուն յանցանաց, եւ քահանայքն խոստովանահարցն հրամանաւ զիւրեանց ժողովրդեան զարժանաւորն հաղորդեսցեն առանց դրամի, նոյնպէս եւ զհիւանդսն առանց դրամի։

ԺԴ. Զհաղորդն առանց բուրվառի եւ մոմեղինի մի՛ տարցին առ հիւանդն, այլ մեծաւ երկիւղիւ. իսկ ժողովուրդքն չեն իւրեանց հրամանքն, ո՛ւմ կամին ծուխ լինել, այլ որպէս եպիսկոպոսն հրամայեսցէ։

ԺԵ. Առաւել ջան տարցեն եպիսկոպոսք եւ քորեպիսկոպոսք զպոռնիկս եւ զշնացողս, զհմայս եւ զամենայն յանցաւորսն գեհենին երկիւղիւ ի դարձ ածել։ Իսկ զանդարձսն մարմնաւոր պատուհասիւ եւ հոգեւորաւ խրատել եւ տուգանել. մանաւանդ զայնպիսիսն, որ այր եւ կնոջ մէջ մտցեն, կամ բոզ ունիցին կին, կամ զկինն թողուն զօրինաւոր եւ առ բոզս երթան, կամ ատելութեան պատճառաւ թողուն զկանայսն առանց բանի պոռնկութեան։ Զայսպիսիսն առանց խղճի անողորմ տուգանօք խրատեսցեն. եւ թէ պատուաւոր մարդ է եւ ընդդէմ ասէ եկեղեցւոյ օրինաց լրբութեամբ, թագաւորն խրատեսցէ զալանի մեղքն. եւ իշխանքն՝ զմեղադրանք, եթէ ո՛չ առնեն զայս, եւ նզովք. եւ թէ կին լրբի եւ մարդ խաբէ կանամբի կամ ազապ, խրատեսցէ երէցն։

ԺԶ. Ամենայն պահք՝ ըստ կանոնաց՝ առանց ձկան եւ ձիթոյ եւ գինւոյ եղիցի բաց ի հարկէ հիւանդութեան, առաւել աղուհացիցն, եւ ուրբաթուն եւ չորեքշաբաթուն, որ Քրիստոսի չարչարանաց աւուրքն են, որ զայս լուծանէ, տուգանեսցեն եւ յաղքատս տայցեն, եւ պահօք վճարեսցեն աստուծոյ։

ԺԷ. Նախ քան զայս եւ յառաջ քան զամէնն զայս եմք հոգացեալ առաջի արքային Հեթմոյ եւ հոր իւրոյ Կոստանդեայ եւ ամենայն իշխանացն, եւ բանադրանօք բանադրեալ յամենեցուն վերայ, որ օգնական լինին եկեղեցւոյ, եւ յամենայնի տեղի՝ ի մեծ եւ ի փոքր՝ յիշոցաւագ դնեն ի դարպաս, ի քաղաք, ի գիւղս, ի բերդս, եւ յագարակս, եւ զանօրէն յիշոցասացսն, զաստուծոյ բարկութիւն շարժողսն, եւ զաններելի անօրէնսն, որ անարգեն զհաւատսն, զստեղծող, զկնունք, զհրեշտակ, զքահանայ, զբերան, զերես, զգերեզման, եւ զայլ այսպիսիս զնոր բուսեալ չարիսդ, զայնպիսեացն զլեզուսն հատցեն, եւ կամ ծակեսցեն եւ լար ի ներս ածցեն, եւ նախատանօք ի շուրջ ածցեն օր մի, եւ ըստ գոյին տուգանս առցեն, եւ յաղքատս տայցեն։

ԺԸ. Թէ քահանայ գտանի ի վերոգրեալ մեղսդ, կրկին պատիժ ընկալցի եւ տանջեսցի կարգաւն հանդերձ։

ԺԹ. Քահանայ, որ զատ յեկեղեցւոյ գործոյ, այլ գործս առնէ՝ նօտարութիւն կամ որսորդութիւն, զժողովուրդսն ի բաց առցեն ի նմանէ. նմանապէս զանուսումն երիցանց, մինչ լաւ ուսցին, եւ յանարժանիցն եւս առցեն։

Ի. Քահանայն ի տարւոջն յեկեղեցին ժողովեսցէ զարսն առանձինն եւ զկանայսն առանձինն, եւ որիշ զկուսան աղջկունսն, եւ որիշ զտղայսն՝ զմանրերսն, եւ ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի՝ խրատեսցէ՝ աղաչանօք եւ սաստիւ, եւ իմասցի զիւրաքանչիւրոցն վարքն, եւ դիտեսցէ հանապազ, եւ թէ ինքն չէ՛ բաւական, ի ձեռն այլ կատարելոյ արասցէ, որպէս ասէ սուրբն Աթանաս յիւր կանոնքն։

ԻԱ. Ժողովրդականքն յօժարութեամբ եւ աղաչանօք տացեն զհասս քահանայիցն, յամենայն արմատոց պտուղս, եւ զկարգեալ բաժին մատաղին, եւ պսակին ընծայիւք, եւ թաղմանն հանդերձ, եւ ժամու դրամ՝ ո՛չ գին պատարագին, այլ երիցուն հանդերձ եւ կերակուր, որ աղօթից եւ պատարագի պարապի յեկեղեցին։

ԻԲ. Երիցունք ըստ ժողովրդեանն ծառայեսցեն զեպիսկոպոսն սահմանեալ հասիւն եւ ընծայիւք՝ ըստ պատշաճին։

ԻԳ. Եպիսկոպոսունքն ծառայեսցեն զհայրապետական աթոռն կարգեալ հասիւն եւ ընծայիւք արժանաւորօք՝ ըստ կանոնաց. զի սուրբ Լուսաւորիչն գրեալ է, որ քահանայքն զժողովուրդն տասանորդեսցեն, եւ եպիսկոպոսք՝ զքահանայսն եւ հայրապետն՝ զեպիսկոպոսունսն։ Արդ՝ եթէ զայն չառնէք, ապա զչափաւորսն արարէք. եւ զպակասն՝ զոր գրեցաք, խնդութեամբ տո՛ւք, իբրեւ զօրհնութիւն եւ մի՛ իբրեւ զագահութիւն, որ աթոռքն հաստատ եւ անկարիք մնան եւ եկեղեցիքն պայծառ, եւ աստուծոյ օրհնութիւնն խառնի յարդիւնս արդարութեան ձերոյ. զի զայն աստուծոյ տայք, ոչ մարդոյ, եւ մարդոյ մի՛ երախտէք։

ԻԴ. Զայն երկու աղօթքն, յորոյ վերայ Սուրբ աստուած ասեմք՝ զփառք ի հայր եւ յորդի եւ ի սուրբ հոգին՝ մի՛ աւարտէք. զի մի՛ յերրորդութեան վերայ թուեսցի խաչն. զկատարած լուր ձայնիցն՝ ասել պիտի, «զոր միշտ ի բարձունս առաքեսցուք ամենազօր տէրութեանդ՝ Քրիստոս աստուած. այժմ եւ միշտե։ Զգոհանամքին վերջքն՝ «Լիցուք տաճար եւ բնակարան աստուածային շնորհացդ, եւ գոհութեամբ փառաւորեսցուք զքեզ Քրիստոս, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս ամէնե։

ԻԵ. Ի ֆռանկաց գրեալ են առ մեզ, թէ՝ զՏեառնեղբօր հրամանն ընդէ՞ր ո՛չ առնէք. զհիւանդն ի ժամուն մահու օրհնել, ձիթով օծանել <Յակ. Ե 14>, որ թէ մեռանի՝ օծումն լինի թաղմանն, եւ թէ ապրի՝ լինի քաւութիւն մեղացն եւ պատճառ առողջութեանն։ Եւ գիտէք, որ Օձնեցին Յովհան, որ զատեալ է զմեզ յազգացդ, գրեալ է, որ առնէք եւ պարտ է առնելն, եւ արարէ՛ք ստուգիւ. միայն զգուշասցի քահանայն եւ զձէթն սակաւ օրհնեսցէ, որ աւելի չգայ եւ նզովք առցէ յաստուծոյ եւ ի մէնջ, եւ լինի պատճառ գայթակղութեան. զայս պատեհ տեսաք եւ գրեցաք յետոյ եւ հարկաւոր։ Ողջ լիջիք տէրամբ։

Որ զայս չափաւոր բանքս գրէ եւ պահէ եւ հասկացնէ եւ գործովք կատարէ, պահեսցէ նմա տէր աստուած զգութ եւ զողորմութիւն իւր, եւ որ կորուսանէ եւ արհամարհէ, յանցաւոր լիցի առ մեզ եւ առ արքայ, եւ աստուծոյ ատենին պատասխանի տացէ ամենայնիե։

Եւ եկեալ վարդապետն Վարդան եւ որք ընդ նմա առաքեալքն ի կաթողիկոսէն յԱրեւելս, եւ շրջեալ ընդ գաւառս Հայոց յեպիսկոպոսս եւ ի վանորայս եւ յիշխանս, եւ տուեալ ամենեցուն զՀրամանս կանոնականս, եւ պահանջեալ յամենեցունց ձեռագիր հաւանութեան սահմանին եդելոյ։ Եւ զի ամենայն ոք խոտորեալ էր ի ճշմարտութենէն՝ ըմբռնեալք ախտիւ ագահութեան եւ արծաթսիրութեան, ծանր թուեցաւ հրամանն, բայց սակայն ոչ իշխեցին արհամարհել, այլ ի վերին երեսս մեծարեցին եւ ետուն ձեռագիր երդմամբ եւ նզովիւք առնել զՀրամանն՝ եպիսկոպոսն Կարնոյ քաղաքի Սարգիս, եւ եպիսկոպոսն Անւոյ միւս Սարգիս, եւ եպիսկոպոսն Կարուց Յակոբ, եւ եպիսկոպոսքն Բջնոյ՝ Վանականն եւ Գրիգոր, եւ եպիսկոպոսն Անբերդոյ Մկրտիչն, եւ եպիսկոպոսն Հաղբատայ Համազասպ, եւ այլ եպիսկոպոսքն, որ ի կողմանս կողմանս, եւ գլխաւոր վանորայքն՝ Սանահինն, եւ Գետիկ, եւ Հաղարծինն, եւ Կեչառուս, եւ Հաւուց թառ, եւ Այրի վանք, եւ Յովհաննու վանք եւ Սաղմոսայ վանք եւ Հոռոմոսի վանք, եւ որ շուրջ զնոքօք։ Նա եւ կաթողիկոսն Աղուանից տէր Ներսէս, եւ եպիսկոպոսն Յովհաննէս, զոր Տուեցին կոչէին, եւ մեծ հռչակաւոր վարդապետն Վանական, եւ իշխանաց իշխանն Աւագն, եւ այլ իշխանքն։

Եւ առեալ զայս գիր հաւանութեան իմաստնոյ վարդապետին Վարդանայ, առաքէ առ կաթողիկոսն Կոստանդին ի Կլայն Հռոմայական, եւ ինքն եկեալ ի ձորն Կայանոյ ի միայնարանն իւր, զոր սուրբ Անդրէն կոչէին, հանդէպ անառիկ բերդին Կայանոյ, եւ անդ դադարեալ յուսուցանել զբազումս, որք աշակերտէին նմա վարդապետական բանին։

Եւ ի գալ ամին երկրորդի, յորժամ ՈՂԶ էր թուականս հայոց, առաքինի կաթողիկոսն Կոստանդին առաքէ եկեղեցեացն Արեւելից ընծայս՝ մետաքսառէջս ի կերպասուց պէսպէս գունովս, եւ մեծագին նափորտս ի սպաս պատարագին սրբոյ ի ձեռն Թէոդոսի սպասաւորի իւրոյ, ի պատուաւոր վանորայս, եւ շրջաբերական նամակ շիրմի առաքելոյն Թադէոսի տալ նմա վիճակ զշրջակայ գաւառսն եւ զքաղաքսն եւ ոսկի յոլով ի շինութիւն գաւթին, զոր շինէր վարդապետն Յովսէփ, յետ աւերածոյն՝ որ ի թուրքաց, եւ ի հինիցն վրաց, քանզի յոլով ժամանակս անբնակ էր ի մարդոյ եւ ամայի։

Եւ Յովսեփայ երթեալ առ զօրագլուխ մի թաթարին, որում անուն էր Անագուրակ-նուին, որոյ իջաւանքն իւր յաւուրսն ամարայնոյ հուպ էր ի գերեզման սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, եւ նորա հրամանաւ սրբեալ զեկեղեցին եւ նաւակատիս կատարեալ՝ շինեաց զվանսն եւ ժողովեաց ի նա կրօնաւորս բազումս։

Եւ այրն թաթար ընդարձակեաց զճանապարհս յամենայն կողմանց՝ աներկիւղ գալ ուխտականացն ընդ մէջ զօրաց նորա, պատուէր հրամանի տուեալ սաստկութեամբ՝ մի զոք զզուել եւ նեղել, որ կամիցին գալ, եւ ինքն սիրով խոնարհէր առ նոսա։ Եւ բազումք ի նոցունց գային եւ մկրտէին զուստերս եւ զդստերս իւրեանց. եւ բազում այսահարք եւ հիւանդք բժշկէին. եւ փառաւոր լինէր անուն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։

Այլ եւ ամենայն զօրքն թաթար ոչ էին թշնամի խաչի եւ եկեղեցւոյ, այլ եւ յոյժ պատուէին եւ ընծայս մատուցանէին, քանզի նախանձ հակառակութեան առ նոսա ոչ գտանիւր։