ԻՇԽԱՆ
ԷՐԻՍՏՈՎԻ
ՀԱՐՁԱԿՈՒՄԸ
ԹԱՎՐԻԶԻ
ՎՐԱ
Խոյից
ներքեւ
Էյվօղլի
վայրում
գտնվելուժամանակ
Աբաս
Միրզան
տեղեկանում
է,
որ
իշխանԷրիսթովը
գլխավոր
հրամանատարի
կարգադրությամբԱբասաբադի
մոտակայքից
Մարանդի
ճանապարհով
դեպիԹավրիզ
է
շարժվում:
Թագաժառանգը,
հույս
ուներ,
որիշխանը
իր
ճանապարհը
կշեղի
ու
Թավրիզի
փոխարենդեպի
Հարզանդ
կոչվող
ջրապատվարը
կգնա:
Ինքը՝արքայորդին,
պահակազորի
հետ
Հարզանդ
գնալով՝տեսնում
է,
որ
իշխանը
այնտեղով
արդեն
անցել
է
ու
այնպաշտպանելու
համար
զինվորներ
թողել:
Նորից
Էյվօղլիէ
վերադառնում:
Լուրեր
են
տարածվում
նաեւ,
որգլխավոր
հրամանատարը
Սարդարապատն
ու
Երեւանընվաճելով՝
դեպի
Խոյ
է
շարժվում:
Մի
օր
ուշ
երեկոյան
Արաքսի
կողմից
փոշուամպ
է
բարձրանում:
Կարծելով,
թե
դրա
պատճառը
Արաքսնանցած
ու
իրենց
վրա
արշավող
գլխավոր
հրամանատարիբանակն
է,
ղզլբաշ
զինվորները,
բեռները
կապած,
փախուստի
են
դիմում
դեպի
Խոյ:
Երբհետախուզությունը
պարզում
է,
որ
այդ
փոշինբարձրացրել
է
ոչխարների
հոտը,
որը
գետի
մոտ
ջուրխմելու
(147ա)
էր
տարվել,
Աբաս
Միրզան
շատ
է
վշտանում:
Նա
ասում
է.
«Մի
բանակ,
որ,
ոչխարների
բարձրացրածփոշուց
վախեցած
փախուստի
է
դիմում,
ինչպե՞ս
կարող
էռուսների
դեմ
պատերազմելե…
[Աբաս
Միրզան]
ավելացնում
է
նաեւ.
«Եսշահերից
ամենադժբախտն
եմ,
որովհետեւ
բոլոր
շահերիթշնամիները
նրանց
հավասարն
ու
մրցակիցն
են
եղել:
Նրանց
կամ
հաղթել
են,
կամ
էլ
նրանցից
փախչելովփրկվել:
Բայց
իմ
թշնամին
ինձ
հավասարը
չէ,
նառուսների
պես
հզոր
մի
հակառակորդ
է:
Ոչ
կարողանումեմ
հաղթել,
ոչ
էլ
փախչելով
ազատվելե:
Այնուհետեւ
այնտեղից
հեռանում
է
եւԳունեի
ու
Թասուջի
ճանապարհով
շարժվում
դեպիԹավրիզ,
որպեսզի
փորձի
ռուսներից
շուտ
այնտեղմտնել
եւ
նրանց
հետ
հաշտության
բանակցություններվարել:
Սակայն
երբ
ընդամենը
մեկ
մանզել
հեռավորություն
էր
մնացել
մինչեւ
Թավրիզ,
գիշերըլուր
է
ստացվում,
որ
իշխան
Էրիստովը
Մարանդի
ՆազարԱլի
խանի
որդիների
առաջնորդությամբ
Թավրիզ
է
մտել:
Այդ
դեպքի
մանրամասները
հետեւյալն
են:
Իշխան
Էրիստովը,
որը
գլխավոր
հրամանատար
Պասկեւիչիհրամանով
զորքով
անցնում
է
Արաքսը
եւ
շարժվումդեպի
Թավրիզ,
իրեն
տրամադրված
բանակով
գալիս
էՄարանդ:
Այնտեղ
Նազար
Ալի
խանի
որդիները,
որոնքիրենց
հորը
սպանելու
պատճառով
Աբաս
Միրզայից
երեսէին
դարձրել
ու
[վրեժ
լուծելու
համար]
հարմար
առիթիէին
սպասում,
այնտեղ
ներկայանում
են
իշխանին,
հպատակություն
հայտնում
ու
խոստանումհավատարմորեն
ծառայել:
Իշխանը
նրանց
սիրալիրընդունում
է
ու
հուսադրում:
Մի
քանի
օր
անց
[նրանք]իշխանին
հրահրում
են
Թավրիզի
վրա
հարձակվել:
Այնուհետեւ,
(147բ)
ինչպես
որ
նախօրոք
մտադրվել
էր,
նրանց
ուղեկցությամբ
իշխան
Էրիստովը
Մարանդիցդեպի
Թավրիզ
է
շարժվում:
Երբ
ռուսական
բանակըհասնում
է
Թավրիզի
մոտակայքը,
քաղաքիբնակչությունը
դարպասները
բաց
է
անում
ու
իրիշխանների,
ազնվատոհմիկների,
բեկլարբեկ
Ֆաթհալի
խանի
ու
Աղա
Միր
Ֆաթեհ
մոջթեհիդի
հետդարպասների
բանալիները
վերցրած
քաղաքից
դուրս
ենգալիս՝
Ն.
Գ.
իշխանին
աղուհացով
դիմավորելու,
որընույնն
էր,
ինչ
հպատակության
երդում
տալը:
Նախքանիշխանին
ներկայանալը,
դարպասներից
մեկի
վրայիցթնդանոթով
կրակում
են:
Իշխանը
կարծում
է,
թե
որոշելեն
կռվել:
Բայց
նրան
բացատրում
են,
թե
դա
ողջույնիհամազարկն
է:
Այնուհետեւ
բոլորը
ներկայանում
ենիշխանին
եւ
մեծ
հարգանքով
առաջնորդում
նրան
դեպիքաղաք:
Աբաս
Միրզան
այդ
սրտամորմոքիրադարձության
մասին
լսելով՝
նույն
գիշերն
իսկ
իրպաշտոնյաների
ու
ղզլբաշ
խաների
հետխորհրդակցություն
է
անցկացնում՝
պնդելով,
որ՝«Այսուհետեւ
իմ
հոր
ու
եղբայրների
մոտ
գնալը,
նրանցից
ներողություն
հայցելը
ու
նրանցտարածքներին
հավակնելը
ինձ
համար
մահվանից
վատ
է:
Ավելի
լավ
է,
ռուսաց
կայսերն
ապավինեմ:
Նա
մեծ
ուբարեգութ
թագավոր
է:
Նրա
պալատում
ինձ
նման
բազումարքաներ
ու
արքայորդիներ
կան:
Անշուշտ
ինձ
էլ
իրորդիներից
կամ
գեներալներից
մեկը
համարելով՝
միկտոր
հաց
կտա
ու
ես
հանգիստ
կառնեմե:
[Թագաժառանգը]
վճռում
է
իր
խաներից
ուխանորդիներից
500
հոգու
հետ
գնալ
ռուսաց
կայսերըներկայանալ:
Իր
այս
մտադրության
մասին
նույնգիշերն
իսկ
իր
սանդուղդար
Բեջան
խանի
միջոցովմի
նամակ
է
ուղարկում
Ն.
Գ.
գլխավոր
հրամանատարՊասկեւիչին,
որը
իր
զորաբանակով
եկել
էր
Մարանդ
ուայնտեղ
կանգ
առել:
Գլխավոր
հրամանատարը
ի
պատասխանհետեւյալն
է
գրում.
«Այս
հարցն
առայժմ
մի
կողմդնենք,
(148ա)
մինչեւ
որ
այս
քանի
օրս
Թավրիզ
կմտնեմ:
Այնտեղ
Ձեզ
հետ
կհանդիպենք
ու
մի
բան
կմտածենքե:
Աբաս
Միրզան,
որի
բանակի
ու
հպատակներիմեծ
մասը
ցրվել
էր,
ամոթահար
ու
գլխիկոր,
իրսակավաթիվ
մարդկանցով
այնտեղից
Սալմաստիճանապարհով
հեռանում
է
դեպի
Մարաղա
ու
Դեհխարղան:
Գլխավոր
հրամանատար
Պասկեւիչը
մտնում
էԹավրիզ
եւ
սկսում
կազմակերպել
երկրամասի
գործերը,
այնտեղ
կարգուկանոն
հաստատել:
Տեղիկառավարիչներին
ու
պաշտոնյաներին
հանգստացնում
ուսիրաշահում
է,
իսկ
իր
գեներալներից
մի
քանիսին՝ուղարկում
շրջակա
փոքր
քաղաքները
գրավելու:
Գեներալ
Լապտեւը
(Լաֆետովինը)
գրավում
է
Ուրմիան,
գեներալ-մայոր
Պանկրատեւը
(Բանղրադիվը)՝
Մարաղան,
իսկ
կոմս
Սուխտելենը
(Սուխդիլինը)`
Արդեբիլը:
Դրանից
հետո
[կողմերը]
հանդիպում
ենունենում
Մարաղայի
Դեհխարղան
վայրում
ու
սկսումհաշտության
բանակցությունները:
Ն.
Գ.
գլխավորհրամանատարը
[Աբաս
Միրզային]
վայելուչ
հարգանք
էցուցաբերում
եւ
որեւէ
աննրբանկատություն
թույլ
չիտալիս:
Հաշտության
բանակցությունները
որոշժամանակ
շարունակվում
են,
եւ
կողմերի
միջեւբարեկամական
հարաբերություններ
են
հաստատվում:
Գլխավոր
հրամանատարը
շոշափում
է
պատերազմիվնասների
փոխհատուցման
հարցը,
բայց
Ֆաթհալի
շահըչի
համաձայնում
[տուգանքը
վճարել]
ու
սկսում
էգործը
ձգձգել:
Որոշ
ժամանակ
անց
գլխավորհրամանատարը
Թավրիզ
է
գնում,
իսկ
Աբաս
Միրզանվերադառնում
է
դեռեւս
իրեն
պատկանող
տարածքները:
Սակայն
նրանց
[թագաժառանգի
ու
Պասկեւիչի]
միջեւհաստատված
բարյացակամ
փոխհարաբերություններըպահպանվում
են:
Գլխավոր
հրամանատարը
վստահ
էր,
որայս
բոլոր
տարաձայնությունների
ու
վեճերի
պատճառըՆ.
Մ.
շահն
է:
Նրանից
բացի
ոչ
ոք
չէր
կարող
միջամտելու
խանգարել
այս
հարցի
լուծմանը:
(148բ)
Այս
պատճառովգլխավոր
հրամանատարը
ռազմական
գործողություններըվերսկսելու
հրաման
է
տալիս,
որպեսզի
զորագնդերընախապատրաստվեն
դեպի
Թեհրան
ու
Արաղ
արշավելու:
[Նա]
հայտարարում
է,
որ
մինչեւ
Թեհրան
կգնա
ումայրաքաղաքը
կգրավի:
Աբաս
Միրզան
իր
հորը
լուր
է
ուղարկում,
թե՝
«Ահա,
ուր
որ
է,
զորավար
Պասկեւիչը,
տարերայինաղետի
պես
անսպասելի,
Ձեզ
այցելության
կգաե:
Դրանից
հետո
ճարահատյալ
Ֆաթհալի
շահՂաջարը
համաձայնվում
է
հաշտություն
կնքել:
Թուրքմենչայ
կոչված
վայրում
վերսկսվում
ենհաշտության
բանակցությունները
եւ
ամրապնդվումբարեկամության
հիմքերը:
Կողմերը
խաղաղությաներաշխիքներ
են
տալիս
եւ
պայմանագիր
կնքում:
Արաքսգետը
հաստատվում
է
որպես
երկու
մշտնջենականպետությունների
սահմանագիծ:
[Ղզլբաշները]համաձայնվում
են
որպես
տուգանք
7
քորուր
փողվճարել,
որը
հավասար
էր
500000
բաբախանի
թումանի,
երբ
վերջինիս
մեկ
հատը
ռուսական
չորս
դրամից
պակասարժեր:
Ռուսական
փողով
այն
հավասար
էր
13
միլյոնի:
Հաշտության
պայմանագիրը
մի
քանի
կետերից
ուպայմաններից
էր
բաղկացած:
Խոյի
տարածքը
[ռուսներին]գրավ
է
թողնվում
մինչեւ
տուգանքի
լրիվ
վճարումը:
Հաշտությունը
կնքվում
է
1828/1244թ.
փետրվարամսին:
Փոխհատուցման
մնացյալ
ողջ
գումարըստանալուց
հետո
դառ-ալ-սաֆա
Խոյը
հանձնվում
էԻրանի
իշխանություններին:
Ն.
Գ.
գեներալ,
Երեւանիկոմս
Պասկեւիչը
զորքը
վերցրած
գնում
է
Թիֆլիս...
(149ա)
Այս
կարեւոր
հաշտության
կնքումիցհետո
ղզլբաշների
դեմ
կռիվներ
այլեւս
տեղի
չենունենում:
[Սակայն
ռազմական]
գործողություններ
ենծավալվում
Դաղստանում,
որոնց
մասին
կխոսվի
առանձինգրքում՝
նվիրված
Դաղստանի
պատմությանը:
Աստված
մեզօգնական
եւ
աջակից: