Անկլիական նամականի

Լոնտոն էի, երբ միանգամ ընկերութեան մը մէջ մարմնեղ եւ խստադէմ անկլիացի մը քովս եկաւ եւ գրեթե սպառնական ձայ նով մ’ինձ ըսաւ.
—          Օտարակա՛ն պարոն, կիմանամ, որ Հայազգի եք. Կը փափաքէի գիտնալ, թե մեր Վեհափառ թագուհիին մօտ ձեր ազգին կողմե գտնուող դեսպանին անունն ի՞նչ է եւ ո՞ւր կը բնակի, վասնզի կարեւոր բան մ’ունիմ անոր հաղորդելիք։
Այս հարցմունքը, թե եւ բնական, անակնկալ գտնելով՝ պահ մը շփոթած մնացի, եւ լաւ մը նայեցա խոսակից անկլիացիին երեսն, որ հասկընամ, թէ կատա՞կ կ՚ընէ իմ շփոթութեանս վրայ ծիծաղելու դիտմամբ, թէ ոչ միամտօրէն կըխօսի։ Երբ տեսա, որ ինք՝ ցուրտ ու հանդարտ դեմքով՝ իմ պատասխանիս կը սպասէ, ըսի.
—          Պա՛րոն, ներկա դարուս Հայն, իր քաղաքական կացութեան համեմատ, չորս հինգ տեսակ տեր եւ չորս հինգ տեսակ դեսպան ունի ուրիշ տերութեանց մօտ, բայց իրոք՝ Հայու մը դեսպանը նոյնինքն է. ուստի կրնաք հաղորդէլ ինձ ձեր խօսելիքը։
Անկլիացինծուռ֊ծուռ նայելէն եւ զիս վերէն վար չափելէն ետ եւ.
—          Բնաւ  չէի կարծեր, — ըսավ, — որ այդ կերպարանքդ ունեցող անձ մը գերի լինի։
— Կըմոռնաք, պարոն, — ըսի‚— որ Անկլիա ոտք կոխողն ազատ է։
Այս պատասխանիսվրա՝ խօսակիցս ձեռքս բռնեց եւ այնպես ուժգին թոթվեց, որ մի քանի րոպէէն ետք իմսլ ինելն զգացի, ապա իր այցետոմսը տուաւ ինձ եւ խնդրեց, որ մյուս օր իր բնակարանս երթամ զինք գտնեմ։
Որոշեալ ժամուն՝գացի իր բնակարանը։ Պարոն Հարլեյ, այս էր նոր բարեկամիս անունն, ծրար մը բռնածձեռքն եկավ եւ ըսավ.
—          Բավական ժամանակ կա, որ իմ մեկ բարեկամս մեռնելու ժամանակ, այս թղթերու ծրարը հանձնեց ինձեւ պատվիրեց, որ կարդալ տամ։ Այլ եւայլ լեզուագէտներու, հնագէտներու ցույց տվի‚ ոմանք ըսին, թե մեհենական գիրեր են, այլք՝ հայերեն, մինչեւ ան գամ Հիպոկրատեսիգեղագիրներ են, ըսողներ եղան։ Սակայն ես այս կարծիքն ունիմ, որ Հայոց հինբարլմենթին զի վան են ելած մանր մունր հիշատակագիրներ պիտի լինին, ուստի միտքս գրիձեր դեսպանին հաղորդել։
«Այժմ բացեք ծրարընայեցեք. եթե ձեր բանին կգան եւ օգուտ մ’ունին այդ թղթերն, կբաշխեմ ձեզի, այս պայմանաւ անշուշտ, որ քաղելիք շահուդ կէսն ինձի բաժին հանեք»։
Բացի ծրարն եւի՞նչ գտնեմ աղեկ, ձեռագիր նամակներ, որոր մեկ մասը հայերեն եւ մաս մ’անկլիերենգրված, սակայն խառնիխառն եւ կես մը պատ առած եւ կես մը խանգարված էին։
Զարմանք են, — ըսիգոռոզամիտ բարեկամիս, — որ իբրեւ հին եւ տարօրինակ բան մը կներկայեք ինձ թղթեր, որթեեւ մեզի համար քիչ֊շատ կարեւորութիւն մ՚ունին, սակայն իբրեւ շահադի տական գործ՝ստակ մը չեն արժեր։
Ուրեմն, շուտովկրակը նետեցեք, — պատասխանեց պ. Հարլեյ։— Կցաւիմ, որ քանի մը պահարան եւ քիչ֊շատհոգ տարի այդ սնոտի թղթերը պահելու համար։
—          Կրակընետածի եւ մոխիր դարձածի պես սեպեցեք, — ըսի, – վասնզի պիտի հրատարակեմ այդ թղթերը։
Ապա շնորհակալիքսհայտնեցի, եւ ծրարը գրպանս գնելով դուրս ելա։
Ահա այս նամակներնաչքե անցընելով՝ ջանացի կարգի դնել‚ Թւական չգտա, բայց հիշված դեպքերեն կարելի էորոշել թե ո՛ր ժամանակի Հայոց կվերաբերին այս թղթերը։ Նյութը խառն է եւ մեծ մասամբՀայոց վրա։ Ունի նաեւ վիպական կապ մը, որ թեեւ տեղ-տեղ կկտրի, բայց ի վերջեկշարունակվի եւ վախճանի մը կհանգի։
Կան այսնամակներուն մեջ ակնարկութիւններ, անկլիական տեսակետով կարծիքներ, որ թերեւսընթերցողին քիչ մը մութ երեւին կան նաեւ անաչառ դատումներ եւ հանդուգնտեսութիւններ, որ թերեւս մեր ինքնասիրութիւնը քիչ մը կծեն, վիրաւորեն եւ մեր նախա պաշարմունքըվրդովեն, սակայն պետք չէ մոռնալ թե գրողներն անկլիացիներ են, որ մեր վիճակն իրենցհատուկ դիտակով կդիտեն ու կդատեն... ։
Թեեւ այսնամականիին նյութն ու գույնն այլազան, բուն ոգին հայկական է, եւ իրողութիւններութաքուն հարակցութիւն մը ունի։ Ուստի արժան դատեցի Հայու մը ճակատագիրը կցել իր հինանկ լիական անվան։
Մ. Մ.