Անկլիական նամականի

Կ. Պոլիս…

Բարեկամ, ակնյայտնի կ'երեւի, որ հիմա հայերը մի Վաղարշակ Պարթեւի թեւին տակ չեն ապրիր, կամՍմբատ Բագրատունի չունին, որ գոնէ բռնի իրենց նախկին պատմութիւնը սորուին եւ բնիկարժէքնին ճանչնան: Օտարական մը հայկազանց ծնունդը գտաւ, օտարականք Հայաստանիաւերակները կը խուզարկեն եւ Արարատայ սարերը կը չափեն, եւ ո՞ր օտարականը արդեօքանոր շնչաւոր մնացորդաց վերջը պիտի գուշակէ: Չէ՛, չէ՛: Հայը բնաւ չէ փոխուած, մինչեւ հիմա իր նախահարց բոլոր պակասութիւնները միայն պինդ բռնած կեցած է, միշտկսպասէ, որ օտարը երթա իր հին գետնաթաղ գանձերը փորէ հանէ առջեւը թափէ Վասնզի ինքգլուխը քերելու ժամանակ չունի ու մինակ իր հողը եւ խնամքը քսակը տեղին քարովլեցընելու տուած է:
Բայց եկու նայէ, որ ամէն թագաւոր Վաղարշակ, ամէն հրէայ Բագրատունի, ամէն գերմանացի Հումպոլտ, ամէնանկլիացի Համիլդն, ամէն գաղղիացի Տիւլորիեր չեն: Հապա կրնան գտնուիլ եւ այնպիսիհայատեաց օտարներ, որ անխնայ զրպարտեն, մրոտեն եւ խորտակեն զհայը եւ անոր սրբազանբաները ծաղրեն ու դարձեալ անպատասխան եւ անպատիժ մնան եւ իրենց ամբաստանութիւններըբերնէ բերան իբրեւ ճշմարտութիւն պտըտին. Օտար էին ճենկիս խան ու Շահ Աբաս, որՀայոց անցեալը թաղելեն ետեւ` անոնց ապառնին եւս քանդել ջանացին: Օտար էին անոնք, որ զհայս երբեմն իբրեւ, արիոսեան, երբեմն իբրեւ նեստորական եւ երբեմն իբրեւ
հրապաշտճանչցուցին քաղաքակիրթ Եւրոպայի. Օտար են եւ հիմա ալն նրբամիտ եւ կիրթբռնակալները, որ ձայն ձուն չհանած` ամբողջ ազգը կով կաան… քաղաքավարութեամբ: Իսկեւ ես օտարս, որ Հայոց ի՞նչ լինելը իրենց պատմութենեն փոքր ինչ գիտեմ, չգիտնալովանոնց վրայ ծուռ դատած եւ վար զարկած բաներս, անոնց արդի լռութէան եւ դանդաղութեանպարտաւոր եմ:
Ուստի ու՞ր գտնեմես քաջաղեղն եւ վեյանձն Վաղարշակ մը, որ Հայոց օտարասէր գահը շատ հեշտիւ ելնելենետեւ հոգ ընէ եւ Մար-աբաս Կ'ատինան Նինուէի դիւանը ղրկէ եւ անկեց իր նուաճած ազգինպատմութիւնը հանել տա: Ի՜նչ երեսով պիտի երեւար հայանուն տոհմը աշխարհիս առջեւ`բայց եթէ կովկասեան անճանաչ, անկոթ եւ անծայր ցեղերու պէս, եթէ նոյն պարթեւըչլիներ:
Վաղարշակ, թէեւյաղթող նաեւ քաղաքագէտ մարդ էր: Իբրեւ յաղթող` իր գոռոզութեան չէր թողուր, որ վատազանց գահը նըստած սեպուի, իբրեւ քաղաքագէտ` իր բանին ձեռք չէր տար, որ նոր տիրածաշխարհին բնութիւնը, բարքը եւ յօժարութիւնները չհասկըցած` նոր կարգադրութիւններհաստատէ եւ պէս-պես իշխանական եւ պատերազմական գործոց ձեռնարկէ, այլ իր գլխաւորնպատակն էր հայանալ ու հայկազեան պատմութեան գիտութեամբը Հալաստանի որդուոց սրտինիշխել եւ անոնց տոհմային արիութիւնը, որ Մեծն Ալեքսանդրի անկարգ յաջորդաց ներքեւգրեթէ նուազէր էր, արծարծէ անոնց նախնեաց քաջագործութեանց յիշատակաւ, զօրարձաններու վրայ դրոշմել տուաւ:
Թերեւս առարկես`թէ ինչպէ՞ս Վաղարշակ կարող էր հայոց սովորութիւնները ու երկրին կարգ կանոնը յարգելեւ վերականգնել երբոր արդէն այնպիսի բանէր չկային հոն: Ըստ որում ինք եղբօրը կըգրէ -”Ոչ կարգ ինչ լէալ աստ եայտնի… այլ խառն ի խուռն ամենայն եւ վայրենի”:
Եմ պատասխանս սա էթէ` նոյն անկարգութիւնը պատահական էր: Երբ Արշակ Հայաստան կոխեց, այս երկիրս երկուհարիւր տարիի չափ անտէր եւ անկանոն վիճակի մէջ ընկած էր: Իսկ անկէ առաջ երկուհազար տարիի չափ տեւող հայկազեան իշխանութիւնը անպատճառ առանց օրինաց չէր կարողքալել: Աղեքսանդրի հաջորդները չարաչար նեղէր աւրէր էին երկիրը; Ուստի միշտխռովութիւնը պակաս չէր եւ ի հարկէ տեղացի անզուսպ իշխաններ մակեդոնացի կուսակալացհետ անդադար ի վեդ գալով` ոչ քաղաքական եւ ոչ ընկերական կարգաց նշմարանքը կ'երեւարեւ ոչ հայկազանց ցեղին հաստատած նախարարական տանց հետքը` որոցմէ ոմանք վտանգէ հեռիվայրեր գացին, եւ ոմանք իրենց անհպելի
բերդերը քաշուած`իւրաքանչիւրը անկախ եւ ինքնագլուխ իրեն մարդիկը կը վարէր: Դարձեալ կուսակալացփոփոխութեամբ կամ անկմանեն երկրին այլեւայլ տեղական կանոնները կը փոխուէին կամ կըվերահաստատէին: Վաղարշակ այս խառնակութեան ատեն չէր կարող Հայաստանի աւագանինհականէ անուանէ առաջ կոչել եւ զանոնք իրենց նախկին արտօնութեանը մէջ հաստատելով`իրեն տերութեան թեւ եւ թիկունք ընէի որպէսզի անոնց հզօր ազդեցութեամբը իր նորպետութիւնը աւելի ամրանայ եւ գահը իր տոհմին անխախուտ եւ ապահով ժառանգութիւն մնա: Այս դժուարութիւնը բառնալու մինակ միջոց Հայաստանի հին պատմութիւնը գտնել եւ անորմեծամեծ մարդիկը անորմէ որոշել էր:
Ուրեմն պնդել թէՎաղարշակ իսկ եւ իսկ լեռնաբնակ եւ վայրենի գտաւ հայերը, անոր պէս բարձր գահու վերէդատել է զանոնք, կամ այնպիսի բաղդատութեան վերին կէտ մ’ընտրել, որուն նկատմամբորեւէ յառաջադէմ ազգ` քաղաքակրթութեան կողմէ ստորին աստիճանի վրայ կ'երեւի: Անշուշտ գրաւոր օրէնք, կանոնավոր տեսչութիւն թերեւս չունենար այն ժամանակՀայաստան, մինչդեռ Եգիպտոսի եւ Բաբիլոնի մէջ արուեստք, գիտութիւնք աւելի ծաղկած եւմիապետական կառավարութեան ձեւը աւելի կերպաւոր էին: Բայց եւ այնպէս առհասարակԱսիայի ազգաց երեւելի եւ ազդու օրէնքը սուրն էր, որու վրայ հիմնեալ էին մի շատաւանդական անիրաւ արտօնութիւններ: Սոյն արտօնութիւնները ժամանակաւ սովորական կըդառնան, եւ անոնց համեմատ օրէնքներ կշինուին եւ արդարութեան գոյն կառնուն: Ուստիհաստ եւ պարզ ժողովուրդներ խառն օրինաց կարօտ չէին: Բնական անգիր կանոններ` որսովորութեանց մի մասը կը կազմէին, բաւական էին:
Գիտես արդէն, որմինչեւ հիմա Անկլիայ անգամ միօրինակ եւ կանոնաւոր օրինագիրք մը չունենալեն զատ, մեն մի գաւառ իր բնական կամ աւանդական օրինաց համաձայն կվճռէ մի շատ խնդիրներ եւդատեր եւ որոց ժողովուրդը յօժարակամ կհպատակի: Ասկէ զատ` եթէ յանկարծ այսօրայնպիսի անակնկալ պատահար մը պատահի, որով մեր բոլոր հակասական եւ անհատնումօրինագրութիւնները լիովին մոխիր կտրին, դարձեալ ժողովուրդ եւ կառավարութիւնդժուարութիւն չեն քաշէր առջի կարգով գնալու: Վասնզի մինչդեռ ուրիշ ազգաց համարիրենց յատուկ օրինագիտութիւնը մասնաւոր ուսմունք` օրինաց ներկայութիւնը անհրաժեշտպարտ է, առ մեզ` մերինները սովորութիւն է դարձած եւ անոնց ոգին մեր բարուց վրայդրոշմուած: Ուստի (խօսքը մեր մէջ մնա) իրօք մեր բաբիլոնական օրէնքները ուրիշ բանիչեն ծառայեր, բայց եթէ մինակ Լոնտօնի մէջ հարիւր հազարեն աւելի փաստաբան սնուցանելընդունածն, եւ անոնը ճարտարամտութիւնը գըրգըռել, որ ամենաչնչին դատաստանի առթիւանկուշտ տզրուկի պէս մեր քսակները ծծեն ու անխնայ պարպեն: