Ժամանակագրութիւն (1870)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա
ԳԼՈՒԽ ԺԴ. Յաղագս աւերման Ամթայ. եւ Պօղոս անուն Հրեայ եղեւ պատրիարք Անտիոքայ, եւ ժողովեաց զամենայն եպիսկոպոսունս. զկնի Պօղի Ասկղիպել. եւ չար գազան, եւ հեղեղն որ ջրասոյզ արար զՈւռհայ։
       Զայսու աւուրբքս խաղաց թագաւորն Պարսից Կուտն ընդ Միջագետս, եւ գնացեալ առ զքաղաքն Թէոդուպօլիս. եւ ոչ կոտորեաց զքաղաքն զի ոչ անարգեցին զնա բանիւք ի պաշարմանն. եւ դարձաւ եկն յԱմիթ. եւ պաշարեաց զնա եւ շինեաց բերդս փայտեղէնս, եւ մերձեցոյց ի պարիսպն, եւ նեղէր զնոսա խստագոյնս. եւ իմաստունք քաղաքին թրջեալ համեմ հացի, եւ զջուրն արկին ի վերայ փայտեայ բերդին. եւ ընդ նմին հուր, եւ այրեցին զնա. եւ եկն անձրեւ սաստիկ, եւ Պարսիկք երկայն հանդերձիւքն իւրեանց նեղացան. եւ խնդրեցին ոսկի զի գնասցեն. եւ ոչ լուան նոցա վասն աջողմանն իւրեանց։
       Սակայն հասեալ էր ի վերայ նոցա օր վրէժխնդրութեան. զի սակաւ մի յառաջ աւուրբք եկեալ էր առ նոսա վանական վարդապետն սուրբ Յովհաննէս, եւ գուշակեաց նոցա զաւեր քաղաքին, եթէ ոչ պահովք եւ աղօթիւք (եւ լալով ), եւ հսկմամբ եւ ողորմութեամբ հաշտեցուցին զԱստուած։ Եւ նոքա ոչ լուան նմա։ Վասն որոյ առին զքաղաքն Պարսիկքն եւ կոտորեցին անձինս ութսուն հազար. եւ բազումս գերեցին։
       Բայց աւագ եկեղեցին լցաւ արամբք եւ խնայեցաւ ի խնդրոյ զօրագլխին Հայոց՝ եւ ոչ մեռան, եւ ոչ գերեցան. եւ մտեալ թագաւորն յեկեղեցին եւ ետես նկարեալ զպատկեր Փրկչին. եւ ասաց ո՞վ է նա. եւ ասեն պատկեր Աստուծոյն իւրեանց է. եւ ասէ սա երեւեցաւ ինձ եւ ասաց մի՛ յառներ ի քաղաքէդ, ես մատնեմ զքաղաքդ ի ձեռս քո. եւ արդ ես ոչ առի զքաղաքս, այլ Աստուածն իւրեանց. զի մեղան նմա։ Եւ ել գնաց թագաւորն Պարսից ի յՈւռհայ, եւ ոչ կարաց առնուլ զնա. եւ գնաց յերկիրն իւր թողեալ ի յԱմիթ սակաւ բնակիչս եւ հեծեալս երեք հազար. պահապանս նոցա ի գլխաւորս երկու վստահացեալ զնոսա։
       Եւ լուեալ զօրացն Հռովմայեցւոց եկին պատերազմել ընդ Պարսիկսն որ յԱմիթ. եւ նոցա մտեալ ի քաղաքն ամրացան։ Եւ եկն այր մի ի Կարթայոյ գեղջէ Գօթ անուն. խօսեցաւ ընդ Հռովմայեցիսն զոր ինչ առնելոց էր, եւ գնաց խաբէութեամբ եհան ի քաղաքէն զմի ի գլխաւորացն որոյ անունն էր Ակդոն չորեք հարիւր արամբք. որպէս թէ երթան բերեն զերամակն Հռովմայեցւոցն։ Եւ տարեալ զնոսա մատնեաց ի կորուստ։ Զոր իմացեալ Պարսիցն տասն հազար այր ի Քրիստոնէիցն արգելին ի տան միում. եւ արարին զնոսա սովալլուկս. եւ ինքեանք ի գիշերի միում գնացին յաշխարհն իւրեանց։
       Ի քսան երկու ամին իւրոյ Անաստաս առաքեաց դեսպան ի Հայս եւ աղաչանօք դարձոյց զնոսա ի Պարսից եւ արար ընդ ինքեամբ. եւ յաղթահարեալ Պարսիկք դադարեցին ամս եւթն։ Իսկ Անաստաս լեալ քսան եւ եւթն ամաց՝ կատարեցաւ ի Տէր ի քսան եւ ինն Թամուզ ամսոյ։
       Ի սորա չորեքտասան ամին լցաւ վեց հազար ամն յելիցն Ադամայ յութ հարիւր երեսուն երկու թուին Ասորոց։
       Եւ թագաւորեաց Յուստիանոս թրակացի. զսա ասեն զսկիզբն թագաւորացն Յունաց, որ էր ի գեղջէն Բեդրինայ՝ զոր քաղաք ընդարձակեաց յանուն իւր կոչելով. զորոյ զջուրն ասեն, եթէ շատ եփեն՝ արիւն լինի։
       Եւ Յուստիանոս էր անվարժ գրոց եւ անմիտ. եւ մնացեալ էին ի Թրակիա բազումք ի ծածուկ աղանդովն Քաղկեդոնի. որք պատրեցին զնա եւ ասեն, թէ լսես եւ հաւանիս պատուական ժողովոյն՝ հնազանդին քեզ ամենայն տիեզերք, եւ խնդաց յոյժ. եւ եհան քարոզ զօրօք եւ զօրագլխօք ընդ ամենայն երկիր ընդունել զչորրորդ ժողովն. եւ որք ոչ հաւանին ասէ, զրկեսցին յաթոռոյ եւ ի պատուոյ եւ յամենայն համարձակութենէ. եւ արարին այնպէս խմորեալ եւ կաշառեալ զօրքն եւ զօրապետքն. եւ լցան տիեզերք պատերազմաւ։
       Իսկ Սեւերոս պատրիարքն Անտիոքու բարկացաւ յոյժ, եւ անէծ զթագաւորն. եւ որոշեաց նզովեաց զամենայն հաւանեալսն չար կամաց թագաւորին զեկեղեցականս եւ զաշխարհականսն. եւ ինքն գնաց յԵգիպտոս։ Ընդ ելանել սրբոյն ի քաղաքէն իջեալ հուր այրեաց զարքունիսն. եւ զվեց ամիս ոչ շիջաւ հուրն, մինչեւ ճարակեաց զամենայն քաղաքն Անտիոք։
       Իսկ զկնի ամի միոյ Պօղոս անուն ազգաւ Հրեայ անօթ բարկութեան եղեւ պատրիարգ Անտիոքու. եւ առ ինքն ժողովեալ զամենայն Ասորոց եպիսկոպոսունսն հրամանաւ թագաւորին եւ ողոքեաց եւ սպառնացաւ. զի ընկալցին եւ քարոզեսցեն զչորրորդ ժողովն ընդ ուղղափառսն. եւ զհաւանեալսն բանից իւրոց, առաքէր յաթոռս իւրեանց, եւ զոչ հնազանդեալսն յաքսորս առաքէր։
       Եւ արդ թող զկորուսելոցն բազմութիւն որք մնացին յուղղափառութեան, եւ հալածեցան այսոքիկ են ըստ Յովհաննու Ասիացւոյն։
       Անտիբերոս՝ եպիսկոպոս Անաւարզայ, Յուլիոս՝ Հագոնի. Յովհաննէս՝ Մետրապօլիտ Մամւեստիայ. Պօղէ՝ Եբերիոյ, Յովհաննէս՝ Յարապօլի. Պօղոս փոքր՝ Աղեքսանդրի, որ է Սկընդրունն. Նիկոլաս՝ Տարսոնի։ Իսկ ի Կապպադովկիայ երկրէն Պրոկղ՝ Կողոնիոյ. Մասինոս՝ Արմասոյ. Նիկոբոր՝ Սեբաստիոյ Հայոց։ Իսկ յԱնտիոքայ Ասորոց Կոստանդինայ՝ Լուրկինայ եպիսկոպոս, որ վասն առաւել սրբութեան իւրոյ նստէր աթոռով առ ընթեր պատրիարքացն, եւ անուամբ յիշատակէին զնա յամենայն պատարագս զկնի անուանց պատրիարքին։ Անտոնինոս Հալպայ. Փելաքսինոս արհի եպիսկոպոս Մըմբեճայ . զոր յետ յոլով տանջանաց եւ խոշտանգանաց այրեցին ի կրափուռն ընկեցեալ ի Գանգրա։ Բադրա՝ Եւփիմիոյ. Թէոդոս եւ Ոնէսիմոս՝ Զղմոյ եւ Ուրեմին։ Նոյնաս Սելեւկիոյ. Իսիդորակ՝ Կնշրի. Մարի՝ Ամթայ. Թովմաս՝ Դամասկոսի, այր սուրբ եւ ճգնաւոր որ զքսան եւ ութ ամ հաց ոչ եկեր, բայց միայն ունդ եւ բանջար։ Աղեքսանդրիա՝ Աբէլ քաղաքի. Թումաս՝ Նարգաբայ. Յովաս՝ Թէուրայ։ Յովհան՝ միւս Ահուրանի. Սարգիս՝ Կուրիսայ. Թումաս՝ Մարաշայ, որ ի Գերմանիկէ. Պօղոս՝ Ուռհայոյ, որ զկնի ուրացաւ եւ դարձաւ յաթոռն։ Յովհաննէս՝ Խառանոյ. Յովհաննէս՝ Էմրնու։ Եւստաթէ՝ Փիւրնին. Պետրէ՝ Ռասլին. Նունա՝ Կրկիսոնի. Պօղ՝ Կալանիկոսի. Մարիոն՝ Հռովմայ քարն կոչեցելոյ, որ է Հռովմ Կլայն. Յովհաննէս Թլացին. Թովմայ՝ Տարայոյ. Ահարոն՝ Աշմուշայ։ Իսկ յԱսիոյ ի Կարիոյ եպիսկոպոսապետն Ուփիմիոս. յԱնտիոքու Պիսիդեայ՝ Մինիբանոս։ յԵլկտայ քաղաքէ Զոգսիս. յԵլտանայ՝ Պետրոս. Յուլիայ Սիկառնցին՝ որ յետոյ հերձուած խօսեցաւ։ Թուսեպիոս՝ Եփեսոսի, որ արար սքանչելիս ի Կոստանդնուպօլիս մեծամեծս. եւ զերիս աւուրս լռելեայն աղօթեաց կալով կանգուն ամենեւին։ Եւ հրեշտակ տեառն աւանդեաց զոգին. եւ վառեցաւ մարմինն երկնաւոր լուսով զտիւ եւ զգիշեր. եւ զահի հարաւ քաղաքն. եւ առին զնա դողութեամբ զի դիցեն զնա ընդ առաւել մարտիրոսս։ Եւ ձայն եղեւ ի մարմնոյն զի տարցին զնա յաթոռն իւր . եւ տարան զնա յաթոռն իւր. եւ տարան զնա ի Լերինէ Նէոկեսարու։ Ելափետ Կաստուրանայ. Թէոդորոս՝ Ուլիբիոյ. Ղուկաս՝ Իմիրիոյ. Եւսեբիա՝ Յեդրանոսի. Ակոթոդոր՝ Ասոնի. Փաղէկ՝ Մանտարի. Բուտինոս՝ Արսենիայ. Աղեքսանդրոս՝ Քանքարայ. թող զաննշան տեղեաց եպիսկոպոսսն՝ զորս ոչ գրեցաք։
       Իսկ երիցանց եւ սարկաւագաց թիւ ոչ գոյր. որք ընդ ասացեալ եպիսկոպոսունսդ գնացին յաքսորս, եւ տուան ի բանտ եւ ի կապանս ի Կոստանդնուպօլիս եւ յԱղեքսանդր, եւ բազումք ի մուխս խեղդեցան։
       Իսկ որք ի տեղիս իւրեանց յաշխարհէն Ասորոց սպանմամբ կատարեցան բաց ի հալածելոցն են այսոքիկ։ Ոփրինոս՝ ի գաւառէն Անտիոքայ, Ազրիանէ՝ Մասուփտոնի ի զօրագլխէն մեռան. եւ Յովհաննէս իմաստունն խոյս ետ եւ գնաց ի Բլրայ վանս ի Սելեւկիայ. որք երթեալ սպանին եւ զեղբարս ընդ նմա։ Կորիս՝ գլուխ վանուցն Անտիոքու սպանաւ ամենայն բնակչօք վանիցն. եւ բնակիչքն Թլպահու վանից յոյժ տանջանօք կատարեցան. եւ վանք սրբոյն Ռոմանոսի, եւ վանք սրբոյն Սիմէոնի եւ Շիղայի առաքելոյն վանք ի Քեսոն. եւ Եղնատա գլուխ եւ մայր վանորայից սրով կատարեցան յետ բազում աղմկի։ Նոյնպէս եւ կրօնաւորքն Սանոնի, եւ Յովհաննէս վանապետն Քափրայի պրացին, եւ վանորայքն որ շուրջ զՈւռհայ քաղաքաւ բազումք, ամենեքեան կոտորեցան ի տեղիս իւրեանց. եւ վանքն սրբոյն Յովհաննիսի յարեւելից կողմանէ Խառանու, եւ վանքն Մականոսի, եւ վանք սրբոյն Սարգսի, եւ աւագ վանք լերինն հիմնարկեալն Թումայի Առաքելոյն որպէս ասեն իսպառ կոտորեցան։ Եւ վանք սրբոյն Սահակայ՝ եւ վանք մի մեծ Մեփոսայ եւ Վիղալայ, եւ Բեգուգեղ եւ Վանեար եւթն առաքելադիր՝ յԱմթայ երկիրն իւրեանց եպիսկոպոսաւն եւ միաբանօքն ի միասին կոտորեցան։ Եւ վանք սուրբ Անանիանց եւ վանք սրբոյն Աբրահամու, եւ վանք սրբոյն Դանիէլի. եւ վանք սրբոյն Սամուէլի նմանապէս նահատակեցան։ Եւ վանք սրբոյն Ասբամու. եւ վանքն Թրայի առընթեր Ռասլին կոտորեցան բազում ճգնութեամբ. եւ զի՞նչ ասասցուք մանրամասնելով քանզի յՌասլայէ մինչեւ ի Բաղդատ եւ յԵփրատ անապատ արարին զքաղաք եւ զգիւղ ուղղափառաց։
       Իսկ որք փախչէին առ ժամանակն խուզէին զնոսա խստագոյնս, եւ սպանանէին։
       Իսկ վարդապետք՝ որք քաջալերէին զհօտն եւ վիճէին ընդ թշնամիսն՝ Եղիայ՝ Իսկաւնայ եւ Սամէ , Կոզմաս, Յովհաննէս եւ Մարոն յարեւելից. եւ Կաթուիայ եւ սուրբն Սարգիս սքանչելագործն. եւ Անտոն եւ միւս Եղիա, եւ Սիմէոն, եւ Կազր, եւ միւս Սարգիս, եւ Յովհաննէս միւս, եւ Սիմէոն միւս. եւ սուրբն Անանիա այր Աստուծոյ եւ նշանագործ. սոքա յետ զգուշացուցանելոյն եւ քաջալերելոյն զերկիրն ասացեալ, գնացին ի միասին առ թագաւորն յանդիմանել զնա ամենայն համարձակութեամբ։
       Իսկ անօրէնն՝ բնակարանն սատանայի եհան հրաւիրակ իւրոցն զի պատերազմեսցին բանիւք ընդ սրբոցն. որք յաղթահարեցան ի սուրբ Հոգւոյն որ բնակեալ էր ի նոսա. եւ գաղտապէս հեղձուցին զնոսա, եւ ծածկեցին։ Եւ զվանեարն որ կայր շուրջ Ռասլայ, զսուրբ Զակքէ, եւ զսուրբն Աբէ եւ զսուրբ Մագէ, եպիսկոպոսաւն եւ ամենայն կրօնաւորօքն կոտորեցին։ Եւ էր անդ սիւնակեաց մի Սիմէոն անուն որ զամենայն աւուրս իւր հաց ցանկութեան ոչ էր կերեալ. բայց միայն արմատս ի ձմերայնի, եւ բանջարս յամարայնի. որ յար եւ հանապազորդ ի զարմացման լինէր աստուածայնոցն։
       Եւ միւս սիւնակեացն Թովմաս տարացին նշանագործն՝ յորմէ հրեշտակք պատկառէին, վարդապետն սքանչելի. զսոսա զկնի աշխատ առնելոյն բանիւք, սրով կատարեցին։
       Իսկ անօրէն ուրացողն Պօղոս ուռհայեցին լցեալն դիւօք՝ ելից արեամբ զՄիջագետս եւ փախստական արար զբազումս ի Պարսս. եւ ոմանք իբրեւ զգազան շրջէին ի լերինս մերկ եւ բոկ եւ սովեալ. եւ ոչ ոք է կարող զպղծութիւն նորա պատմել գրով։
       Սա բազում (անգամ ) աղաչանօք կոչէր առինքն զսուրբն Յակովբ սրճեցին։
       Իսկ նա աղօթիւք խնդրեաց զկամս Աստուծոյ, եւ ել գնաց մինչեւ ցվանքն՝ որ Պարսիցն կոչի. եւ անդ երեւեցաւ նմա հրեշտակ տեառն, եւ ասաց ցնա. դարձի՛ր ի տուն քո՛ եւ պատուիրեա՛ հօտի քո զգուշութիւն վասն ուղղափառութեան. զի յետ երկուց աւուրց կատարիս։ Եւ դարձաւ եւ խօսեցաւ ընդ աշակերտսն իւր բանս օրինաւորս եւ աղօթեաց. եւ ետ զխոստովանութիւն հաւատոյ, եւ կատարեցաւ ըստ բանի հրեշտակին։
       Յայնմ ժամանակի խնդրեաց Կուտն թագաւորն Պարսից հինգ հազար հինգ հարիւր կենդինարս ոսկւոյ ի Յուստիանոսէ. զի տացէ զօրավարին՝ որ պահէր զդուռն Հոնաց. եւ ոչ կամեցաւ տալ։ Եւ նա սրտառեալ եկն ի Միջագետս մինչեւ յԱնտիոք. եւ գերեաց, եւ կոտորեաց. եւ գտաւ (եգիտ ) ի գերիսն չորս հարիւր կուսանս. զոր զոհեաց Կուզիայ կռոց իւրոց. եւ դարձաւ։ Եւ այսպէս կորոյս Յուստիանոս հոգւով եւ մարմնով զերկիր։
       Ի սոյն աւուրս ջուրն Սելովմայ անյայտ եղեւ, եւ ոչ երեւեցաւ զամս հնգետասան. եւ անկաւ հուր յերկնից, եւ այրեաց զԲալբաք քաղաք. զոր շինեաց Սողոմոն ի լեառն Լիբանանու։ Բայց զերեք վէմն զոր եդեալ էր իմաստունն ի խորհուրդ Երրորդութեանն, որ քարոզելոց էր յիւրում ժամանակի ոչ վնասեաց հուրն։
       Յաւուրս յայսոսիկ երեւեցաւ ի Կիւլիկիայ կին մի որ երկայն էր քան զամենայն մարդ գիրկ մի. եւ լեզու ինչ ոչ խօսէր. եւ կերակուր մարդոյ ուտէր, եւ ի խանութէն փող մի առնոյր եւ այսպէս կեցեալ զբազում ժամանակս անյայտ լինէր. եւ ասէին ոմանք թէ ի յաւերժահարսանցն էր։
       Յետ չարասիրին Պօղէ, Ասկղիպ եղեւ եպիսկոպոս Ուռհայոյ չարագազան եւ կատաղի այր. որ ժողովեաց յուղղափառացն քսան այր կրօնաւորս եւ պարկեշտս. եւ ուրանալ հարկաւորէր . եւ ապա արկ զնոսա ի բանտ եւ կեղեքէր զկեանս նոցա։ Ի գիշերի միում եկն հեղեղ ի վերուստ կողմանէ քաղաքին, եւ եհար զպարիսպն եւ փլոյց զնա եւ անցաւ ի վերայ քաղաքին. եւ էառ մարդ եւ անասուն բազում եւ տարաւ ելից յԵփրատ. եւ անօրէնն Ասկղիպ զերծաւ ի Կլայն ընդ այլս ոմանս. եւ կամեցան քարկոծ առնել զնա. զի գիտացին թէ վասն նորա չարեացն եղեւ. եւ փախեաւ յԱնտիոք։ Եւ տեսեալ զնա Եփրեմ աղանդակիցն իւր որ պատրիարգն էր Անտիոքայ, ասէր. տեսէք եղբարք զերկրորդ Նոյ, որ զերծաւ ի ջրհեղեղէն, որ եղեւ վասն ոչ ընդունողացն զսուրբ ժողովն։
       Իսկ Յուստիանոս առաքեաց ոսկի բազում շինել զՈւռհայ. եւ ի պեղելն գտաւ գիր ի վէմն քաղդէացի գրով, թէ երեք անգամ ջրհեղեղ կրէ Ուռհայ. եւ գտին մեռեալ ի հեղեղէն երեսուն հազար անձինս. եւ ի թուելն զբնակիչս քաղաքին իմացան թէ երկու հարիւր հազար այր տարեալ էր ջուրն զորս ոչ գտին։