Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Հեղինակ
ԿԻՒԼԷՍԷՐԵԱՆ ԲԱԲԳԷՆ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Տեղեկատու գրականութիւն  Պատմագրութիւն  Աշխարհագրութիւն  
Դիտել
Գիտենք մեր ազգային պատմութենէն որ Կաթողիկոսներ միշտ հետեւած են երկրի քաղաքական պահանջներուն եւ իրենց աթոռը հաստատած հո՛ն, ուր ազգին քաղաքական կառավարութիւնը կեդրոնացած է։ Նոյն իսկ մէկէ աւելի կաթողիկոսական աթոռներու ստեղծումը` Հայց. Եկեղեցւոյ միակ Կաթողիկոսէն զատ - Մէկդի ձգելով ինքնաստեղծ քանի մը բացառութիւնները - տրամաբանական հետեւանքն էր ժամանակներու քաղաքական հարկադրութիւններուն, այսինքն` երբ Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ սահմաններուն մէջ մէկէ աւելի քաղաքական իշխանութիւններ ստեղծուած են ասդին անդին, այն տեղեր ստեղծուած են նաեւ կաթողիկոսական աթոռներ։ Վասն զի մեր ազգին քաղաքական կեանքին մէջ ալ մէկէ աւելի իշխանութեանց ստեղծումը կամ «Թագաւորութեանց » կազմակերպումը, զոր օրինակ Բիւզանդական կայսրութեան եւ Արաբ խալիֆայութեան իրերամարտ հովանաւորումներու ներքեւ, տրամաբանական հետեւանքներն էին ժամանակին տիրող աւատական դրութեան։
       Բայց 1441ին, երբ վերանորոգուեցաւ Էջմիածնի Աթոռը, վերջ գտած էին հայ աւատական թագաւորութիւնը Կիլիկիոյ մէջ եւ դարձեալ` աւատական մեծ ու փոքր հայ իշխանութիւններ արեւելեան Հայաստանի մէջ, բացի լեռնային անմատչելի վայրերու մէջ չէզոքացած մանր մունր ինքնավար խմբաւորումներէ, որոնք ոեւէ ազդեցութիւն եւ դեր չունէին երկրին ազգային եւ եկեղեցական ընդհանուր գործերուն մէջ։ Այսպէս, երբ Կիլիկիա 1441 թուականներուն նշաւակ եղած էր ձորապետներու, յելուզակներու շահատակութեանց, անդին Երեւանի նահանգն ալ Խաներու բռնապետութիւն մըն էր Պարսիկ պետութեան ներքեւ, այսինքն` կառավարութեան մէջ կառավարութիւն մը, կամ պաշտօնական աւազակապետութիւն մը, գրեթէ անկախ իր ներքին գործառնութեանց մէջ։ Եւ 1441ին Էջմիածնի աթոռին վերահաստատութիւնը տեղի կ'ունենար արտօնութեամբը Երեւանի Աղուպ պէկին։ Առանց այդպիսի արտօնութեան մը եւ առանց այլազգի հովանաւորութեան, արեւելեան վարդապետներ պիտի չկրնային ոեւէ շարժում ընել։ Եւ Աղուպ պէյ իր արտօնութիւնը եւ հովանաւորութիւնը շնորհեց, որովհետեւ նիւթական մեծ շահ մը կ'ապահովէր այդ կերպով իր գանձին համար… Էջմիածնի խալիֆայութեան մէջ։
       Եւ մենք գիտենք - եւ պիտի տեսնենք մեր պատմութեան ընթացքին ալ - որ Երեւանի խաներուն զօշաքաղութիւնը եւ հարստահարութիւնը ո՜րչափ սուղի նստաւ Էջմիածնի վրայ. ուրիշ խօսքով, եթէ Սիս, Կիլիկիոյ երբեմնի շքեղ մայրաքաղաքը, այլեւս ոեւէ հրապոյր չունէր, կեդրոն մը ըլլալու համար Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան, բայց անդին Արագածի ստորոտն ալ երկրին քաղաքական ճակատագիրը ապահովութիւն մը չէր խոստանար հայ ժողովուրդին եւ կաթողիկոսական վերանորոգ աթոռին։ Գոնէ Կիլիկիոյ մէջ, դեռ նոր շիջած թագաւորութեան մը վրդովիչ յուշքերը կային, մխացող աւերակներուն ետեւ, ինչպէս նաեւ փառաւորեալ կաթողիկոսութեան մը անմոռանալի յիշատակները` Ծամնդաւէն մինչեւ Ծովք. Ծովքէն ալ մինչեւ Հռոմկլայ եւ Սիս. վասն զի 1375էն (Կիլիկեան թագաւորութեան ջնջումէն ), մինչեւ 1441, (Էջմիածնի Աթոռին վերանորոգումը ), 66 տարի միայն անցած էին. մինչ Էջմիածնի մէջ Լուսաւորչի հոյակապ տեսիլքին ոսկի մուրճին բախումներէն ոչինչ մնացած էր, բացի հայ սրտի պաշտամունքէն, քան որ 485էն ի վեր տարագիր` հայոց առաքելատիպ նահատակին Աթոռը, իր դարաւոր թափառականութեան հանգիստը գտած էր Կիլիկիոյ մէջ եւ Լուսաւորչի անունն ու Աթոռը կապուած էին Գրիգորիսեանց եւ Ներսիսեանց կաթողիկոսութեան։
       Այսպէս կամ այնպէս, իրողութիւնը այն է որ 1441ին վերանորոգուեցաւ Էջմիածնի աթոռը , Երեւանի պարսիկ պէկին հաւանութեամբ ու հովանաւորութեամբ, երբ ազգին օրինաւոր Կաթողիկոսը, Գրիգոր Մուսաբէկեան, ողջ առողջ էր իր տառապակոծ Աթոռին վրայ, Սիսի մէջ։ Եւ Էջմիածնի Աթոռին վերանորոգումը, հակառակ Թովմայ Մեծոփեցիի եւ այլոց երազական հաւաստիքներուն, նոր երաշխիք մը եւ քաջալերական ապահովութիւն մը չեղաւ Հայց. Եկեղեցւոյ բարեկարգ կառավարութեան համար։ Վասն զի ո՛չ միայն Կիլիկիոյ եւ Երեւանի մէջ քաղաքական պայմանները հաւասարապէս աննպաստ էին , հոգեւոր իշխանութեան մը զօրացման եւ բարգաւաճման, այլ նաեւ Էջմիածնի Աթոռը վերանորոգողներ զերծ չէին կիրքի եւ փառքի բռնութենէն. այնպէս որ Կիրակոս Վիրապեցիի նման սրբակրօն եւ կարող միայնակեցի մը, ժողովին միաշունչ եւ միաձայն կամքով կաթողիկոսութեան կոչուիլը խանգարեց Արտազու Արքեպիսկոպոս` Ջալալբէկեան Գրիգորի փառասիրութիւնը, որ իր բոլոր միջոցները, առանց խտրելու, ի գործ դրաւ նորընտիր Կաթողիկոսը ստիպելու որ հրաժարի աթոռէն։ Վիրապեցին հազիւ երկու տարի մնաց Էջմիածնի Աթոռին վրայ, նշաւակ փառասէրներու ատելութեան ու աններելի բասրանքներուն, բայց այս շատ կարճ միջոցին ան կրցաւ ցոյց տալ զարմանալի ազատամտութիւն մը եւ լայն ոգի մը , այնպէս որ ո՛չ միայն բառ մը չարտասանեց Մուսաբէկեանին դէմ, որ կրնար նկատուիլ եթէ ոչ վտանգ, գոնէ փորձանք մը իր «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս»ի դիրքին դէմ, այլ նաեւ իրեն առաջին գործ ըրաւ վերցնել Աղթամարի կաթողիկոսոթեան վրայ դրուած բանադրանքը Դաւիթ Թոռնիկեանի ժամանակէն ի վեր եւ օրհնել Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը։ Վիրապեցիին առաջին Կոնդակը իսկատիպ ոճ մը ունի, որմէ կը ճառագայթէ քրիստոնէական լայն եւ խոնարհ ոգի մը։ Յաջորդ գլխուն սկիզբը նորէն պիտի անդրադառնանք Մուսաբէկեանի եւ Էջմիածնի վրայ։
       Խօսելէ յառաջ Էջմիածնի աթոռին վերանորոգման խնդիրներուն վրայ, հոս անգամ մըն ալ կ'ուզենք շեշտել որ եթէ Կիլիկիա այլ եւս չէր կրնար կեդրոն ըլլալ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան, այն բոլոր պատճառներով, որոնց վրայ հիմնուեցան արեւելեան վարդապետներ Էջմիածնի աթոռը վերանորոգելու համար, միեւնոյն պատճառներով Երեւանն ալ չէր կրնար կեդրոն մը ըլլալ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան, Հայց. Եկեցեցւոյ բարւոք կառավարութեան տեսակէտէն. վասն զի երկու կողմերուն ալ քաղաքական վիճակը 1441ին, եւ յետոյ` երկար ժամանակ, նպաստաւոր չէր հայոց համար մասնաւորապէս եւ ոչ քրիստոնեայ ժողովուրդներու համար ընդհանրապէս. վասն զի իսլամ մոլեռանդութիւնը ատելութեամբ ծառացած էր քրիստոնէութեան դէմ, եւ իսլամ բռնապետներու եւ աւազակներու կողմէն հայոց վրայ գործադրուած բոլոր ոճիրներ ու նախճիրներ կ'արդարացուէին սա՛ համոզումով թէ Մահմետականութիւնը գերազանց կրօնք մըն է քրիստոնէութեան վրայ, այնպէս որ քրիստոնեաներ իրենց արիւնով ու կրօնքով հաւասար չեն կրնար ըլլալ իսլամներուն, եւ ասոր համար քաղաքացիական իրաւունքէ գրեթէ զուրկ, հակամարդկային տարբեր պայմաններու մէջ ապրելու դատապարտուած էին։ Քրիստոնեայ ժողովուրդներն են որ պիտի վճարէին ծանր ծանր տուրքերն ու հարկերը, անոնց եկեղեցիներն ու սրբավայրերը շատ սեղմ ու խիստ պայմաններու մէջ պիտի շինուէին անշուք կերպով, այն ալ ի գին բազում զոհողութիւններու, անոնց հագուստն ու կապուստն իսկ հակակշռի տակ էին` իսլամ մոլեռանդութեան կողմէն , անոնք ազատ չէին ձի կամ ջորի նստելու. այլ այս բոլորը կապուած էին իսլամներու շնորհին եւ մասնաւոր արտօնութեան, այնպէս որ, զոր օրինակ, հայ ժողովուրդին մէջ մասնաւոր անհատներ, որոնք իսլամ տիրապետներու եւ բռնաւորներու առջեւ առանձնաշնորհեալ դիրք մը բռնած էին, իրենց մատուցած ծառայութիւններուն փոխարէն, անոնք միայն իրաւունք ունէին իսլամ քաղաքացիի մը ազատութեամբ եւ երբեմն ալ անոնցմէ շատ աւելի բարձր շքով կենցաղավարել։ Քրիստոնեան ստրուկ էր իսլամի աչքին, զո՛ւրկ կեանքը ապրելու եւ վայելելու բարձրագոյն իրաւունքներէն, եւ այս պատճառաւ ոչ-իսլամները եւ անոնց կարգին հայերը իբրեւ գերի կը վաճառուէին, եւ եթէ կեավուրը կը թոյլատրուէր ապրիլ, պարզապէս իսլամին ծառայելու նպատակով իբրեւ րայեա։ Այս է տիրող ըմբռնումը. եւ այսպէս`հայուն ապրիլը պարսիկ տիրապետութեան ներքեւ, հրաշք մըն էր։ Ինչ որ եղաւ զրադաշտական պարսիկը վաղեմի ժամանակեներուն մէջ հանդէպ հայոց, եւ ուրիշ քրիստոնեայ ժողովուրդներու, անկէ աւելի գէշ եղած էր իսլամ պարսիկը. վասն զի այդ վաղեմի ժամանակներու մէջ գոնէ ազնուականի եւ ազատի գաղափարն ու իրաւունքը կար եւ հայ նախարարութիւններ ոյժ մը կը ներկայացնէին իրենց բնաշխարհէն ներս եւ դուրսը. իսկ իսլամ պարսիկ իշխանութեան ատեն, եւ մա՛նաւանդ ա՛յն շրջանին որուն վրայ կը խօսինք, հայութիւնը զրկուած իր պատմական հայրենիքի իրաւունքներէն եւ իբրեւ հպատակ ժողովուրդ իր քաղաքացիական կարգ մը իրաւունքներէն, իջեցուած էր ստրկի աստիճանին , իր ընդհանուրին մէջ, եւ միայն մասնաւոր անհատներ էին որ կը վայելէին առանձնաշնորհումներ, եւ այսպիսիներուն առանձնաշնորհեալ դիրքն ու քաղաքացիութիւնը ստոյգ բարիք մըն էր հարստահարեալ հայութեան համար. վասն զի ասոնց միջնորդութիւնն ու բարեխօսութիւնը պարսիկ շահերու, խաներու եւ մեծամեծներու մօտ, յաճախ սփոփանք մը, օրհնութիւն մը կ'ըլլար հայ ժողովուրդին համար։
       Եւ Երեւանի նահանգին մէջ այս էր տիրող քաղաքական եւ ընկերային կացութիւնը, երբ 1441ին պատմական նշանաւոր դէպքը տեղի ունեցաւ Վաղարշապատի անշքացած աւանին մէջ, Էջմիածնի Աթոռին վերանորոգումով։ Այնպէս որ ժամանակակից յիշատակագիր մը հիանալի ողջմտութեամբ ըսած է «թէ հայք կամաւոր հալածանքի մը կը դիմէին Աթոռը Սիսէն Էջմիածին փոխադրելով»։
      
       Որպէս զի կարող ըլլանք 1441ին Էջմիածնի աթոռին վերահաստատութեան դէպքը դիտել եւ ուսումնասիրել պատմութեան լոյսերուն տակ, պէտք է որ վերլուծենք այդ դէպքը կանխող պատմական երեւոյթները։
      
       Արեւելեան եւ Արեւմտեան հայոց միջեւ ազգին քաղաքական եւ եկեղեցական խնդիրներուն մէջ տիրող տարբերութիւնը շատ հին է, 1441էն յառաջ։ Գիտենք որ Հայաստան 428ին երկուքի բաժնուեցաւ պաշտօնապէս. արեւելեան մասը պարսիկ տիրապետութեան ներքեւ, իսկ արեւմտեանը` Բիւզանդիոնի կայսրութեան տակ։ Պարսկաբաժին Հայաստանի մայրաքաղաքն էր նախ Էջմիածին, յետոյ Դուին. իսկ արեւմտեանինը` Թէոդուպոլիս կամ Կարին (Էրզրում )։ Արդ Բիւզանդական կայսրութեան շահը կը պահանջէր որ հայ ժողովուրդը, իբրեւ քրիստոնեայ, նոյնանար յոյն Եկեղեցւոյ հետ, ընդունելով անոր դաւանութիւնը եւ ծիսական ու վարչական ինչ ինչ առաջարկները։ Բիւզանդիոնի նպատակն էր միաձոյլ հպատակութիւն մը ունենալ իր դրօշին ներքեւ. ատոր մէջ կը տեսնէր իր քաղաքական ուժաւորման համար կռուան մը իր արեւելեան երկիրներու տիրապետութեան մէջ։ Այս էր պատճառը որ հայք եւ յոյնք միշտ վէճեր ու խնդիրներ ունեցան իրարու հետ պաշտօնապէս. եւ նոյն իսկ Մօրիկի, Հերակլ Բ. ի եւ Կոստանդինի պէս թագաւորներ, երբ Հայաստան հանդիպեցան, պարսից դէմ իրենց մղած զինուորական արշաւանքներու ատեն, լրջօրէն զբաղեցան այս կրօնական խնդիրներով, եւ Հայց. Եկեղեցին տագնապի շրջաններ անցուց Բիւզանդիոնի պահանջներուն առջեւ։ Եւ հայազն Մօրիկ, պահ մը նոյն իսկ փորձեց յունաբաժին Հայաստանի հայերը հանել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին իրաւասութենէն, եւ այս նպատակով 590ին, Բագարանցի Յովհաննէս արքեպիսկոպոսը Կաթողիկոս օծել տուաւ եւ հաստատեց Աւան գիւղի մէջ, Յունաբաժին Հայաստանի արեւելեան սահմանագըծին վրայ, հանդէպ Դվնայ Կաթողիկոսարանին, ա՛յն յուսով որ կարող պիտի ըլլար յունադաւան ընել իր դրօշին տակ գտնուող հայութիւնը։ Բարեբախտաբար Բագարանցին առաքինի հոգեւորական մըն էր, անբասիր իր կեանքին ամէն կողմէն, այնպէս որ ո՛չ միայն տեղի չը տուաւ Բիւզանդիոնի առջեւ եւ հաւատարիմ մնաց իր մայրենի եկեղեցւոյն սկզբունքներուն եւ աւանդութեանց , այլ նաեւ իր վախճանումէն (611) ետքը, խափանեցաւ Աւանի աթոռը։ Սակայն` Բիւզանդիոն միշտ հետապնդեց իր հայերը յունադաւան ընելու քաղաքականութիւնը, եւ մենք գիտենք որ երբ Հայաստան արաբական արշաւանքներու ներքեւ սկսաւ ճզմուիլ, եւ Վասպուրականի հայ թագաւորութիւնը ստիպուեցաւ փոխանակել Յունաց հետ, ստանալով Սեբաստիոյ նահանգը, իբրեւ ճորտ բիւզանդական կայսրութեան, եւ երբ Հայկական միւս փոքր թագաւորութիւններն ալ ստուպուեցան իրաու ետեւէն հետեւիլ սենեքերիմեանց, Բիւզանդիոն կը կարծէր իր ծրագրին իրագործումը տեսնել այդ գաղթային տեղափոխութեանց մէջ, մտածելով որ աւելի դիւրին պիտի ըլլար հայերը շահիլ յունադաւանութեան ուղղակի իր երկրի սահմաններուն մէջ եւ իր ձեռքին տակ։ Հոս կ'արժէ մա՛նաւանդ աչքի առջեւ բերել Գետադարձ Պետրոս Կաթողիկոսի դիրքն ու դէպքը Հայ եւ Յոյն Եկեղեցիներու յարաբերութեան տեսակէտէն։ Գետադարձ ուզեց հաճելի ըլլալ Բիւզանդիոն, նոյն իսկ Անիի բանալիներուն գնով, որ մատնչութեան հաւասար գործ մը նկատուած է մեր պատմիչներու կողմէն, բայց նա չզոհեց իր եկեղեցին, եւ գիտնալով որ իր թափառիկ կեանքէն ու մահէն ետքը Յոյնք կրնան կաթողիկոսական Աթոռը թափուր պահել, կամ իրենց ուզած մէկը կաթողիկոսացնել, կանխահոգ զգուշութեամբ իր իսկ ձեռքով օծեց իր յաջորդը, եւ յետոյ անցաւ Յունաց կողմը եւ վախճանեցաւ իր անդաստական կեանքին մէջ, յուսախաբ եւ վհատ։
       Պատմական այսպիսի փորձառութիւններու վրայ կռթնելով է որ արեւելեան Հայաստանի վարդապետներ, եւ մեր ուսումնասիրած այս միջոցին, Սիւնեաց եւ Հաղբատու դպրոցներ կը ծառանային, բովանդակ Հայց. Եկեղեցւոյ անունով , ընդդէմ այն ձեռնարկներուն, որ Յոյն եկեղեցւոյ մօտեանալու կամ յունադաւան ըլլալու կասկածն ու վտանգը կուտային։
       Բայց այս միջոցին, յունադաւանութեան վտանգէն զատ, լատինադաւանութեան վտանգ մըն ալ սկսաւ ծայր տալ։ Վասն զի երբ Կիլիկիոյ հայ իշխանապետութիւնը հետզհետէ ընդարձակուեցաւ, զօրացաւ, եւ թագաւորութիւն մը եղաւ խաչակրութեան ժամանակ եւ շնորհիւ խաչակրութեան, պապութիւնը, որ լարիչ ու վարիչ ոյժն էր խաչակրութեան, մօտէն շահագրգռուեցաւ Կիլիկիոյ Հայ Եկեղեցիով, եւ օգտուելով առիթէն, ուզեց լատինադաւան ընել Կիլիկիոյ հայութիւնը, ի գին եղած եւ ըլլալիք աջակցութեանց թէ՛ պապութեան կողմէն եւ թէ՛ եւրոպական պետութեանց կողմէն։ Եւ պահ մը այնպէս եղաւ որ թէ՛ Բիւզանդիոն եւ թէ՛ Հռոմ մրցանքի ելան Կիլիկիոյ Հայ թագաւորութիւնը շահելու իրենց կողմը, քանի որ նոր եւ կարեւոր ոյժ մը եղած էր ան Բիւզանդիոնի քթին տակ եւ խաչակրական արշաւանքներու ճամբուն վրայ։ Այս է պատճառը որ երբ Մեծն Լեւոն թագաւոր պսակուեցաւ խաչակիր պետութեանց հաւանութեամբ, իբրեւ զինակից, Բիւզանդիոն, ծածկելով հանդերձ իր սրտին դառնութիւնը Լեւոնի դէմ, փութաց իր կողմէն ալ ոսկի թագ մը ղրկել Կիլիկիոյ առաջին հայ թագաւորին։ Եւ Կիլիկիոյ հայ թագաւորներ, յաճախ իրենց պետական շահուն պահանջմամբ, ուզեցին մերթ առ երեսս, մերթ համոզումով գոհացնել Հռոմի պահանջները, եղծելով Հայց. Եկեղեցւոյ ազգային նկարագրին գիծերը։ Քաղաքական շահը զուրկ է կրօնքէ եւ բարոյականէ. եւ Կիլիկեան թագաւորներ ո՛ր կողմէ որ ոյժ մը, նեցուկ մը, ապահովութիւն մը գտնէին, իրենց երկրին ու իշխանութեան ապահովութեան համար, այդ նպատակին կը զոհէին իրենց ձեռքին տակ գտնուող բոլոր հնարաւորութիւննները։ Ասոր համար է որ Կիլիկիոյ դարպասը ուզեց յոյնի հետ ըլլալ յոյն, լատինի հետ լատին, տաճկի հետ տաճիկ, թաթարի հետ թաթար, իր պետական շահերուն համար, եւ նոյն իսկ փոխադարձ խնամութիւններով ուզեց ամրապնդել իր քաղաքական յարաբերութիւնները եւ ապահովել զանոնք. եւ միեւնոյն քաղաքական ուղղութեամբ ալ պապերու հետ պապական եղաւ, եւ աշխատեցաւ Հայաստանի Եկեղեցւոյն տալ պապական նկարագիր մը, եւ որովհետեւ ասիկա շատ դիւրին գործ մը չէր ըստ ինքեան, որովհետեւ եկեղեցւոյ ոգւոյն հոգեւոր իշխանութիւնը, Կաթողիկոսը, արեւելեան հայութիւնը, եւ նոյն իսկ եկեղեցւոյ նշանաւոր Վարդապետներ առանձինն, նշանակութիւն մը ունէին, եւ դիւրին չէր այս բոլորը համոզել ու հաճեցնել, որ իրենց մայրենի եկեղեցւոյն հարազատ գիծերը եղծէին եւ յարմարցնէին պետական շահերուն, այս պատճառաւ մեր թագաւորներ չխղճացին, ի հարկին անշուշտ, քաջարի եւ նկարագրի տէր Կաթողիկոսները գահազուրկ ընել, եւ անոնց տեղ բազմեցնել իրենց քաղաքականութեան նպաստաւոր անձեր։ Այս էր դժբախտ իրականութիւնը. եւ պէտք է յայտարարել որ հայ կաթողիկոսներէն քիչեր տեղի տուին պետական կամքի առջեւ, այնպէս որ բացարձակ մեծամասնութիւնը հաւատարիմ մնաց իր ուխտին եւ իր եկեղեցւոյ ու աւանդութիւններուն։
       Պէտք է դիտել նաեւ թէ Կիլիկիոյ դարպասը միշտ հաշուի կ'առնէր արեւելեան Հայաստանի կամքն ու կարծիքը եկեղեցական խնդիրներու մէջ, մա՛նաւանդ չորս Աթոռներունը - Բջնի, Հաղբատ, Տաթեւ, Արտազ - որոնք Գրիգոր Պահլաւունիի ժամանակէն (1113-1166)ի վեր արեւելեան Հայաստանին պաշտօնական բերանը համարուեցան` կաթողիկոսներու ընտրութեան եւ այլ կարեւոր գործառնութեանց մէջ, եւ շարունակ աշխատած է սիրաշահիլ զանոնք։ Բայց հակառակ ասոր` պոռթկումներ ու բախումներ տեղի ունեցան Կիլիկիոյ եւ Հայաստանի վարդապետներուն միջեւ, եւ, զոր օրինակ, Լեւոն միշտ իրեն հաւատարիմները զոհեց արեւելեաններուն գոհացում տուած ըլլալու դիտումով։ Այս քաղաքականութեան զոհ եղաւ Ներսէս Լամբրոնացին, եւ չկրցաւ կաթողիկոս ըլլալ, որովհետեւ Հաղբատի Աթոռը սաստիկ հակառակ էր Լամբրոնացիին լայնամիտ գործունէութեան միջեկեղեցական յարաբերութիւններու մէջ, եւ Լեւոն զոհեց իր Ներսէսը, որ կրթուած ու դաստիարակուած կրօնական բարձր եւ անխտրական ոգիով մը, կ'ուզէր որ Հայց. Եկեղեցին մերձենայ յոյն, լատին, ասորի, ղփտի, բոլոր քրիստոնէական եկեղեցիներուն. թէեւ ինքն ալ վերջ ի վերջոյ յուսախաբ եղաւ, երբ Բիւզանդիոն գնաց, անձամբ վարելու միացման գործերը, եւ տեսաւ որ յոյներ բոլորովին տարբեր ոգիով եւ տարբեր նպատակով զինուած են եւ ոչ թէ համաքրիստոնէական եղբայրութեան մը զգացումով, որ բուռն անկեղծութեամբ կը խօսէր իր ներսը։ Հակառակ Կիլիկեան արքունիքի սիրաշահող քաղաքականութեան արեւելեան Հայաստան կը պահէր իր կամքին ու կարծիքին ազատութիւնը. վասն զի արեւելցիք հեռի եւ դուրս էին Կիլիկեան թագաւորութեան սահմաններէն, չէին կրնար ենթարկուիլ պետական ճնշումներու, բայց որովհետեւ կ'ընդունէին ամենայն հայոց կաթողիկոսութիւնը , որ հաստատուած էր Կիլիկիոյ մէջ, Կիլիկիոյ թագաւորներ ստիպուած էին նկատի առնել անոնց կամքն ու կարծիքը եկեղեցական խնդիրներու մէջ։ Անոնք անողոք էին յունամէտ կամ լատինամիտ կաթողիկոսներու հանդէպ։ Այսպէս, օրինակի համար, երբ Գրիգոր Անաւարզեցի (1293-1307) յոյներուն մօտեցաւ, Տաթեւու աթոռէն ձայն բարձրացուց Ստեփանոս Օրբէլեան, թէ ամէն կողմէ կը պոռան «Հոռոմ է մեր կաթողիկոսն », եւ միանալով արեւելեան Հայաստանի նշանաւոր վարդապետներուն հետ, ընդարձակ թուղթ մը գրեց Անաւարզեցիին ցոյց տալու համար անոր Հայց. Եկեղեցւոյ ուղղափառ շաւիղը, վասն զի «հայրապետն մեր Տէր Գրիգոր աստանօր սխալեաց մեծապէս եւ ի բաց եկաց ի ճշմարտութենէն. զի թողեալ զբնական եւ զհայրենի շաւիղս նախնեացն սրբոց` հետեւեցաւ ընդ թիւր եւ զարտուղի ընթացս Յունաց … եւ յայսմ անկարգ արարուածոց բազմաց գայթակղութիւն եղեւ ի կաթողիկոսէն» ։ Անաւարզեցին կողմնակից էր լատին եկեղեցւոյն միանալու, եւ այս մասին իր համոզումները գրաւորապէս յայտնած է լատինացած Հեթում Բ. ի , որ թէ ' ֆրանչիսկեան կրօնաւոր մը եղած էր եւ թէ՛ իր թագաւորական հեղինակութիւնը կը գործադրէր, եւ միութեան խնդրին մէջ ալ միջնորդի դեր կը կատարէր Հռոմի եւ Սիսի Կաթողիկոսարանին միջեւ։
       Եսայի Նչեցի, որ ժամանակին հեղինակաւոր վարդապետն էր, ո՛չ միայն Օրբէլեանի թուղթը ստորագրեց, այլ նաեւ առանձինն ալ քննադատած է Անաւարզեցիին թուղթը եւ հերքած է զայն կէտ առ կէտ ։ Անաւարզեցին պարապգլուխ կաթողիկոս մը չէր, - թէեւ իր թուղթին մէջ մինչեւ իսկ իմաստակութիւնններու զիջած է լատինադաւանութիւնը պաշտպանելու համար - եւ միս մինակ ալ չէր իր լատինամիտ ուղղութեան մէջ. ազնուական ընտանիքի զաւակ, կարողութեամբ եւ գիտութեամբ փայլուն, իր սրբակեաց կեանքով ակնածելի, Կիլիկեան շրջանի հոյակապ հայրապետներէն մէկն էր, եւ իր լատինամէտ ուղղութիւնը, իր իսկ խոստովանութեամբ հիմնուած էր, միշտ իր կարծիքով, Հայց. Եկեղեցւոյ շահերուն վրայ։ Անաւարզեցին նոյն իսկ ասորի եկեղեցին սիրաշահելով կ'ուզէր Անտիոքի Պատրիարքութեան տիրանալ, եւ զօրացնել Հայց. Եկեղեցւոյ դիրքը, եւ այս ծրագրով ոչ միայն Հռոմի հետ, այլ նաեւ բոլոր ազգերու հետ սէր եւ միութիւն կ'ուզէր հաստատել «Վասն նուազեալ ժամանակիս » (Օրբէլ. Բ. էջ 195)։ Այս փափաքով թէեւ արեւելեաններէն ոմանք եւս սկսան հետեւիլ «նորաձեւութիւններու », բայց չքալեց Կիլիկեան թագաւորներուն եւ լատինամէտ կաթողիկոսներուն ուղղութիւնը։
       Ինչպէս որ կը տեսնուի այս պատմական վերլուծումէն, 1441էն շատ յառաջ, արեւելեան եւ արեւմտեան հայերու մէջ կը տիրէր ա՛յնպիսի վիճակ մը մտքի, այնպիսի հոգեբանութիւն մը, որ օր մը կրնար ձգտիլ յանկարծ եւ բեկում յառաջ բերել։ Այս վիճակը շատ լաւ կը զգային Կիլիկիոյ աշխարհական ու եկեղեցական իշխանները միանգամայն։ Այս մտայնութեան փառաւոր մէկ ապացոյցը արձանագրած է Օրբէլեան իր պատմութեան մէջ։ Կոստանդին Բ. Կաթողիկոս, (1286-1289), որ հակառակ էր Հեթում Բ. ի լատինամէտ քաղաքականութեան, որուն պատճառաւ Եգիպտոս կը գրգռուէր եւ Կիլիկեան կը վտանգուէր։ Թագաւոր եւ Կաթողիկոս դէմ դիմաց եկած էին, ուրիշ ելք չկար, Կոստանդին Կաթողիկոս բռնադատուեցաւ հրաժարիլ իր Աթոռէն, եւ հրաժարեցաւ սիրով, որպէս զի իր եկեղեցին վտանգած չըլլայ։ Բայց հանգիստ չթողուցին հրաժարեալ Կաթողիկոսը, այլ տարին բերդարգել ըրին զայն Լամբրոնի դղեակին մէջ այն վախով թէ ան կրնայ անցնիլ արեւելեան Հայաստան եւ հոն հաստատել իր աթոռը ։ Այս դէպքը ցոյց կուտայ թէ կանխագոյն երկիւղ մը կար Կիլիկիոյ լատինամէտ կուսակցութեան մէջ թէ օր մը կաթողիկոսական Աթոռը կրնայ վերանորոգուիլ արեւելեան Հայաստանի մէջ, Էջմիածին կամ ուրիշ տեղ մը։
       Հիմայ մտքի առջեւ ունենալով պատմական այս իրողութիւնները, վերլուծենք Սիսի եւ Էջմիածնի յարաբերութեան խնդիրը, հետեւեալ հատուածներու մէջ։
       ա) 1441ի շարժումին պատմական պատճառները։
       բ ) Էջմիածնի աթոռին վերահաստատութիւնը եւ Գրիգոր Մուսաբէկեան։
       գ ) Կիլիկիոյ Սիմէոն Կաթողիկոսին թուղթը առ Փիլիպպոս Կաթողիկոս Էջմիածնի։
       դ ) Երուսաղէմի Ժողովը։
       ե ) Էջմիածնի դիրքը հանդէպ Սիսի` Ղուկաս եւ Սիմէոն Կաթողիկոսներու ատեն։
       գ ) Էջմիածնի Գէորգ Դ. եւ Սիսի Մկրտիչ Կաթողիկոսներու խնդիրները։
       Է ) Գէորգ Դ. էն ետքը Էջմիածնի եւ Սիսի յարաբերութիւնները։