ԳՐԱՒՄԱՆՑ
ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ
ԴԱՌՆ
ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ
Բայց
գաղափար
մը
կազմելու
համար
Հայերու
դէմ
մղուած
այս
ահաւոր
ալան
թալանին
հասկնալու
համար
թէ
գրաւանց
ամենաստուար
մասը
բռնի
յափշտակութեանց
արդիւնքէն
հարկ
է
նախ
ակնարկ
մը
նետել
դէպի
սեւ
անցեալը
եւ
սոսկալի
պայմանները
ա՛յն
արընխում
ու
հալածական
ժամանակին
որ
այնքան
լայն
դուռ
բացած
էր
Հայերու
կեանքի,
պատիւի
եւ
սհացուածքի
աւարին,
որմէ՝
բազմատանջ
այլ
հողապաշտ
Հայը
ստիպուած
էր
լքել
իր
տունն
ու
տեղը,
փախչիլ
ու
հեռանալ.
անկարելի
է
մանրամասնել.
քրքրել
ու
թուել
սպաննութիւնները,
առեւանգութիւնները,
թալանը
սալաֆ-թալաֆին,
թալանը
պաշտօնեաներուն,
թալանը
յելուզակներու,
թալանը
խարճ-խարաճի
անողորմ
թահսիլտարին,
բանտարկութիւնները,
ձերբակալութիւնները,
չարախօսութիւնները,
փախուստը,
անօթութիւնը,
մերկութիւնը
ու
թալանը
հողերուն…։
Իբր
դառնագին
ու
քայքայող
պատկերներ
սեւ
արհաւիրքին
ու
անպատմելի
տուայտանքին՝
կը
զետեղենք
ստորեւ
քանի
մը
օրինակներ
ու
ցուցմունքներ,
հայ
գիւղական
տառապակիր
կեանքէն,
որոնք
քաղուած
են
օսմանեան
սահմանադրութենէն
անմիջիպէս
յետոյ
(1908-1909)
կազմուած
ժողովրդական
վիճակագիրներէ։
Քանի
մը
գիւղերու
ցաւագին
պատկերները
կրնան
յայտարար
ըլլալ՝
առաւել
կամ
նուազ
չափով
ուրիշ
դժբաղդ
գեղերու
ալ
ցաւատանջ
թալանին
որոնց
ամբողջ
մանրամասնութիւնները
անհուն
են։
Մշոյ
դաշտ
–
Չուգուրի
Աւազ
աղբիւր
գիւղ.
–
Տունք
Հայոց՝
նախ
81,
որոնցմէ
47
տունը
փախած
էին,
76եզանց
լուծքերէն
միայն
19ը
մնացած՝
մեծ
մասով՝
կիսրար,
600
տաւարներէ
իբր
300,
2-3000
ոչխարներէ
իբր
150.
–
1907է
առաջ՝
տարեկան
ոչխարի
սալաֆ՝
կտրուէր
իբր
200,
հատ՝
հացահատիկի
սալաֆ՝
իբր
300
քիլէ,
հարկահաւաքներու
ճնշումով
տուրքի
փոխարէն՝
մօտ
150
տաւար
ծախուած
չնչին
գնով,
հետզհետէ
6-700
տաւար
թալան
տարուած.
զինուորական
տուրքը
12000
ղրուշէն
–
17,
000ի
բարձրացած,
հողայինը՝
6000է
8000ի.
միւլթէզիմներու
երեսէ
աշարը
գրէթէ
կրկնապատկուած՝
գիւղացիներէն
քանիները
սպաննուած
շատերը
փախած։
Եւ
այդ
պայմաններու
մէջ
կալուածական
հետեւեալ
գրաւումները.
124
արտ-չայիր
(324
քիլէի
տեղ),
13
մարագ,
18
տուն,
17
կալ,
8
բանջարանոց,
26
ախոռ,
2
կալ,
չնչին
գներով
ու
սալաֆով
գրաւած
են
Շէյխ
Մահմուտ,
Իպրահիմ
աղա
եւլն.
։
45
արտ
եւ
չայիր,
5
տուն,
ախոռ,
2
կալ,
այլ
եւ
այլ
քրտերէ.
54
արտ-չայիր,
արօտատեղի
(450
քիլէի
տեղ)
գրաւեալ
Շէյխ
Ապտուլլահէ,
Մահմուտ
Էմին
էֆ.
է
եւն.
։
10
արտ
իր
ալ
գրաւ
պանքային
գրաւին։
Մշոյ
Գոմս
գիւղ,
(քաղուած
1908ի
իրենց
տեղեկագրէն).
–
Նախ
իբր
90
տուն,
գեղը
պատահած
50-60
տուն
փախած,
42
հոգի
պանդուխտ,
իբր
20
հոգի
հալածական,
8-10
հոգի
սպանուած,
37
հոգի
բանտարկուած
իրենց
երկու
ծերու
քահանաներու
հետ
10-15ը
բանտի
մէջ
մեռած։
Նախ
ունէին
հազարաւոր
տաւար-ոչխար
եւ
80ի
չափ
լուծք,
որոնցմէ
հազիւ
150
տաւար
եւ
5-6
լուծք
մնացած
էր։
Թէ՛
դէպքերէն
եւ
թէ՛
գեղի
աղային
մղած
պայքարէն՝
գեղը
ամբողջապէս
կողոպտուելէ
յետոյ
պահ
մը
պարպուեցաւ,
Գաճուճը
Էսասիէն
վերջ՝
ժողովուրդը
սիրտ
առած
սկսաւ
հաւաքուիլ։
1895-1908
Գոմսէն
թալան
տարուած
է
2000է
աւելի
տաւար
ոչխար,
գիւղին
մէջ
պատահած
դէպքերու
ատեն
տեղի
ունեցած
ենթալաններ
տաւարի,
ոչխարի,
տնական
գոյքերու
մշակական
գործիքների
եւլն.,
ասկէ
զատ
տուներէն
մաս
մը
այրուեցաւ,
եկեղեցին
թալլուեցաւ
եւն.
եւն.
։
(Այս
գեղի
դէմն
է
որ
արեան
տուրքի
դատը
բացուած
է
չէրիի
առջեւ)։
Մշոյ
Առվառինչ
գիւղ՝
1906ին.
–
Նախ
տունք
Հայոց
174
–
այժմ
իբր
152։
―
Պանդուխտները՝
67
հոգի,
ցրուած
ընտանիք
22։
―
Բանտարկուած-արձակուածները՝
24
հոգի։
―
1906ին
բանտի
մէջ
կը
գտնուէին
13
այր,
1
կին։
―
1900-905
պարբերաբար
գիւղէն
սպաննուած
էին
իբր
20
հոգի։
―
1905
հոկտ.
1ին
գեղը
կը
պաշարուի,
երկու
հեղ
խուզարկուի։
Վերջին
անգամ
ընդհարում
ըլլալով
ֆէտայիններու
հետ՝
գեղը
ջարդի
կʼենթարկուի
եւ
կը
սպաննուին
երկսեռ՝
իբր
131
անմեղ
գիւղացիներ
ու
տուները
կը
թալնեն
ու
մասամբ
կʼայրուին։
―
Դէպքէն
վերջը՝
հալածական-փախստական
կʼըլլան
18
հոգի։
Հողային
գրաւում,
85
արտեր,
15
այգի
եւ
15
տուն,
սալֆով
չնչիւ
գնով
են։
―
Ջարդէն
առաջ՝
տարեկան
մօտ
7-800
քիլէ
արմտիք՝
սալաֆ
կʼառնուէր
անոնցմէ։
―
Ոչխարներու
թիւը
նախ
3000ի
մօտ
էր՝
իբր
2000ը
սալաֆի
եւ
պարտապահանջներու
տուած,
500ը
թալանուած։
―
Տաւարներ
նախ
իբր
2000,
այժմ
3-400ի
չափ։
―
Եզանց
եւ
գոմէշներու
լուծքերը
106,
այժմ
25։
(5ը
միայն
սեփական)
միւսները՝
կեսրար
մարապաներու
եւն.
։
―
Որբերու,
այրիներու
եւ
օրապահիկի
կարօտ՝
մերկ
ու
բոբիկ
աղքատներու
թիւը
400է
աւելի։
―
Մեծաքանակ
պարտքեր
ունին
պետական
գանձուն
եւ
թէ
զանազաններուն։
Մշոյ
սանճագ.
―
Պուլանըգ
Եօնճալու
գիւղ.
―
Նախ
կը
պարունակէր
200
հայ
ընտանիք,
ընդհանրապէս
բարեկեցիկ,
որոնք
ունէին
հարիւրաւոր
լծքեր,
եւ
հազարաւոր
ոչխար-տաւարներ։
Բայց
անկէ
վե՞րջը։
Ահա
թէ
ի՛նչ
կʼըսէ
1908ի
իրենց
տեղեկագիրը։
―
55
ընտանիք
փախան։
92
ընտանիք
լծքէ
կտրեցան։
Յաջորդաբար՝
նոյն
շրջանին
իբր
36
հոգի
սպաննուած,
10-12
առեւանգուած,
ոմանք
բանտարկուած,
շատերը
պանդխտացած
եւն։
Հասնանլը
Ֆէհիմ,
Սիւլէյման,
Թաճտին,
Հիւսէյն,
Խալիթ
եւ
ուրիշ
աղաներու
եւ
անոնց
ծառաներու
միջոցաւ
թալան
տարուած
են
հետզհետէ
իբր
1200
ոչխար,
139
գոմէշ-մատակ,
322
եզ-կով,
324
քիլէ
հացահատիկ,
425
բարդ
խոտ,
400
սակառի
յարդ,
73,
682
դահեկան՝
արծաթ,
գրաւուած
են
150ի
չափ
արտեր-չայիրներ,
որոնց
միայն
տարեկան
հասոյթը
1000
ոսկիէ
աւելի
է։
Թալլած
են
զիրենք
նաեւ
Եօգլամայի,
Ինթիգալի,
Աղնամի
մէմուրներ,
միւլթէզիմներ,
թահսիլտարներ
(6100
ղրշ.
)
ֆէտայի
փնտռող
մէմուրրներ
(4260
ղրշ.
)
ընդ
ամէն
իբր
կաշառք՝
17,
000։
Իսկ
6
տարուայ
ընթացքի
մէջ
(1317-1323)
հարկահաւաքները՝
իբր
փոխարէն
փախչող
գաղթականներու
պարտքերուն
(պետական
տուրքեր)
խլած
են
Եօնճալուցիները
92,
500
ղրշ.
։
Պէյեր
եւ
աղաներ՝
երեք
տարուայ
ընթացքի
մէջ
(1321-23)
տարապարփակ
աշխատեցուցած
են
անոնցմէ՝
իբր
728
բանւոր,
220
սայլ,
328
բեռնակիր
եզներ,
քաղել
տուած
900
բուրդ
խոտ
եւն.
տարեկան
120
տաւար
ձրի
բտել
տուած
Հայերուն։
Ու
ամենէն
վերջը՝
արցունկոտ
տեղեկագիրը
կը
գուժէ
թէ
1908
Ապրիլ
18ին՝
Հասնանլը
Ֆէհիմ
աղայի
ծառաները
կը
յարձակին
գեղին
վրայ՝
կը
խուժեն
Խալօյեան
Ալօ
անուն
Հայուն
տունը,
որ
կը
պատրաստուէր
Ամերիկայ
փախչելու,
կըսպաննեն
Ալօն,
կինը
Պէզօն,
տղաքը՝
15ամեայ
Արփիարը
եւ
9ամեայ
Լեւոնը,
11ամեայ
աղջիկ՝
Էֆիկը,
իր
քենին
եւ
փեսան
Թորոսը,
ամբողջ
ընտանիքը
կը
ջնջէ
ու
բոլոր
ունեցածը՝
3-400
ոսկիի
հարստութիւն,
թալլելով
կը
տանին։
Պուլանըգ-համզաշեխ
գիւղ։
«Շնորհիւ
օսմ[անեան]
Սահմանադրութեան,
Համշաշէխու
հայ
հասարակութիւնս,
կուգանք
բացատրել
20
տարուայ
մեր
քաշածները։
«20
տարի
առաջ
գիւղս
կը
բաղկանար
190
հայ
տներէ,
իսկ
այժմ
65
հայ
եւ
3
չէրքէզ
տուներէ,
միւսներ
գաղթեցին
ու
փախան…
―
20
տարի
առաջ,
գեղիս
հայ
ժողովուրդը
ունէր
1200
կտոր
արտ-չայիր,
4
արօտավայր,
15
կաղամբանոց,
3
ջրաղաց,
180
մարագ,
120
գոմ,
200
կալ՝
իսկ
այսօ՞ր
(1909
փետր.
24)՝
հազիւ
600
արտ,
9
կաղամբնոց,
1
ջրաղաց,
15
մարագ,
16
կալ-գոմ,
իսկ
մնացածները
այրուած,
քանդուած
եւ
գրաւեալ…
―
Ունէինք
250
գոմէշի
լուծք
եւ
գութան,
400
մարագ,
1300
կով,
1700
ոչխար,
150
ձի,
իսկ
ա՞յժմ,
16
լուծք
եւ
312
ոչխար,
տաւար
եւն.
։
―
Մեր
հողերէն
4800
արտավար,
6
կաղամբնոց,
120
բարդ
խոտի
մարգագետին
եւ
ջրաղաց
գրաւած
են
Սիմօ
գեղի
Չէրքէզները։
―
Գիւղիս
41
կտոր
արտ
եւ
չայիր
Զրաաթ
պանգային
գրաւ.
―
Աշիրէթներու,
Չերքեզներու
ձեռամբ
հետզհետէ
բռնի
խլուած
են
մեզմէ
1015
ոչխար,
դրամ՝
19300
ղրշ.,
գոմէշ՝
83,
եզ-կով
206,
ձի՝
27,
հազարաւոր
քիլէ
ցորեն
եւ
խոտի
բարտոցներ։
―
Սպանեալք
22,
առեւանգեալք՝
11,
բանտարկեալք՝
15
եւն.
։
―
Կաշառք
խլուած
մէմուրներէ
իբր
16,
900
ղրշ.
։
―
Շրջակայ
քիւրտերէ
եւն.
յափշտակուած
արտեր,
չայիրներ
իբր
210։
―
Պետական
տուրքէ
մնացորդ
պարտքը՝
80,
000
ղրուշ։
Պիթլիզի
Ղարզան
գաւառի
Ջօբ
գիւղ,
(50
տնւոր
հայաբնակ).
―
Պշարէ
Չաթօ,
Ճէմիլէ
Զաթօ,
Կասէ
Շեխօ,
Մալէ
Ապտի,
Հասօյէ
Սըլօ,
եւն.
Քիւրտեր
(աշիրէթի
պատկանող)
հետզհետէ
Հօբ
գիւղէն
(անոնց
1909ի
տեղեկագրին
համաձայն)
թալան
տարած
են
31
եզ,
1245
ոչխար,
58
կով,
1
ջորի,
11
աւանակ,
1
ձի,
17
գոմէշ,
479
քիլէ
ցորեն,
21,
180
ղրշ.,
179
քիլէ
գարի,
300
ծառեր,
21,
800
ղրշ.
ի
ընտանեկան
զարդեղէն
եւն.,
ընդ
ամէն
գնահատուած
իբր
390,
000
ղրշ.
։
Հօբեցի
Ռէս
Մելքոն
Մահտեսի
Ղուկասեանի
Նախիպան
նահիէի
մէջ
ունեցած
Ավինք
ու
Հաճրէ
անունով
3000
արտավար
ագարակները,
ուր
45
տնւոր
Հայեր
կը
բնակէին՝
8
տարի
առաջ
բռնի
կը
գրաւեն
Ռըշքօթանլը
Տարմանկայ
աշիրէթէն
Հաճի
Րաշըք
պին
Համզէ,
Րասուլ
պին
Պապաիք
եւն.
Քրտեր,
Հայերը
թալլելով
կը
ցրուեն,
բնակարաններ
կը
քանդեն
եւ
նոյն
իսկ
փայտերը
կը
տանին
եւն.,
հողերու
մէկ
մասը
այժմ
որոնց
Ալիէ
Շարօ
քիւրտին
ձեռքէն,
եւ
մնացեալները՝
խոպան
կը
մնան
Թափուն
ու
տուրքը
Մելքոնի
վրայ։
Սասուն
Իշխնձոր
գիւղ
(վիճակը
1905ին).
―
Տունք
Հայոց
նախ.
իբր
82
―
հետզհետէ
ցրուած,
այժմ
45։
Եզանց
լուծքերը
նախ
իբր
75
―
միայն
3ը
սեփական
մնացեալը
մարապաներու։
Տաւարներու
թիւը
նախ
իբր
550
―
այժմ
հազիւ
80-40
մաս
մըն
ալ
կիսրար։
Ոչխարներու
թիւը
նախ
2000է
աւելի,
իսկ
այժմ
60-70
հատ։
Գեղը
աւերուելէն
առաջ՝
տարեկան
300
ոչխարի
սալաֆ
կուտար։
Նոյնպէս
արմտիքի
սալաֆ
կար
նոյն
ատենները՝
տարին
50-60
քիլէ։
1894ին
գեղը
թալլուած
եւ
սպաննուած
էին
20-25է
աւելի
Հայեր։
1904ին
գեղը
քայքայուած,
սպաննուածներու
թիւը
100է
աւելի։
Դէպքերու
ատեն՝
թալան
տարուած
էր
աւելի
քան
400
տաւար
եւ
իբր
1700
ոչխար
ու
տնական
ամբողջ
գոյքեր,
տուն
ու
տեղ
այրուած-քանդուած։
