Քերթուածներ ու Յօդուածներ

ԻՏԱԼԻՈՅ ՆԱՐԵԿԱՑԻՆ ՈՒ ԻՏԱԼԱՑԻԻՆ ՆԱՐԵԿԸ
ԲԱՂԴԱՏԱԿԱՆ – ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ
ՏԱՆԴԷԻ ԵՒ ՆԱՐԵԿԱՑԻԻ ՎՐԱՅ

Ա.

Տանդէ Ալիկիէռին է ան, Իտալիոյ Նարեկացին, եւ «Տիվինա Քոմմէտիա»ն՝ (Աստուածային Կատակերգութիւն) է միւսը՝ Իտալացիին Նարեկը։

Հայը որ առիթը ունեցած է Իտալիոյ մէջ Իտալացիներուն հետ ապրելու եւ ուսումնասիրելու անոնց գրականութիւնը, եւ Իտալացի ուսումնականը որ միջոցը կրցած է ունենալ զբաղելու Հայերու գրական կեանքով, կատարելապէս համաձայն են ընելու այս յայտարարութիւնը, որ, անշուշտ, թռուցիկ խօսք մը չէ՛։ Տանդէի եւ Գրիգոր Նարեկացիի միջեւ եւ Նարեկին ու «Տիվինա Քոմմէտիա»ի միջեւ երեք բացորոշ ու սերտ առնչութիւններ՝ երեք հսկայ սիւներու նման վեր կը բռնեն այն ճշմարտութիւնը թէ՝ ինչ որ են մեզի համար Նարեկն ու Նարեկացին, նոյնն են Իտալացիներուն համար Տանդէ եւ Տիվինա Քոմմէտիա. ա՛յսպէս. – 

Ա. – Տանդէ Ալիկիէռի ու Գրիգոր Նարեկացի, երկուքն ալ, գրեթէ հաւասարապէս, մէկը Իտալիոյ եւ միւսը Հայերուն համար եղած են երկու գերազանցապէս տոհմային տաղանդներ, տոհմային հանճարներ, պէտք է ըսել, ամէն բանէ առաջ։

Բ. Երկուքն ալ, գրեթէ հաւասար չափով, իմաստասէր ու բանաստեղծ եղած են միեւնոյն ժամանակ, եւ յաւերժացուցիչները՝ իւրաքանչիւրը իր տոհմին եւ ժամանակին իմաստասիրութեան եւ իւրաքանչիւրը իր ժողովուրդին բանաստեղծական աւիւնին։

Գ. Երկուքն ալ, Տանդէ ու Նարեկացի, գերագոյն ճոխութեան մը հասցուցած են, իւրաքանչիւրը ի՛ր լեզուն, եւ երկուքն ալ արտադրած են գործեր, երկու վիթխարի գործեր, որոնք կոչուած են անկիւնաքարը ու պարծանքը ըլլալու երկու ժողովուրդներու գրականութիւններուն։

Տանդէ, – ինչպէս Նարեկացի, – իր ժողովուրդին համար գերազանցապէս «տոհմային» տաղանդ մըն է ամէն բանէ առաջ, որովհետեւ ամէն բանէ առաջ ան տոհմիկ շունչ մը տուած է իր գործերուն։ Տիվինա Քոմմէտիաին մէջ ամէն բանէ առաջ պատկերացուած են Իտալիան ու Իտալացիին հոգին։ Շառլ Հիլպրանտ, առանց իրաւունքի չէ որ, Տանդէի գլուխ―գործոցին վրայ խօսելով ըսեծ է թէ. «Աստուածային Կատակերգութիւն»ը ազգային մէծ գործի մը պատմութիւնն է» [1] ։

Նարեկացիին գործը թէեւ պատմութիւն մը չէ, բառին անձուկ իմաստով, սակայն լայն առումով մը, կրնայ ան ալ նկատուիլ նկարագրութիւն մը Հայ տարիին կրօնական ու հոգեկան տակնուվրայութիւններուն։ Այս մասին վկայութիւն մէջ բերել դիւրին՝ բայց կը մտածեմ թէ աւելորդ պիտի ըլլար միեւնոյն ժամանակ, որովհետեւ Նարեկ ը ա՛յնքան ծանօթ գիրք մըն է եւ այնքան շատ կարդացուած գիրք մը որ, ամէն ոք որ համոզուիլ կʼուզէ այդ մասին եւ տակաւին չէ համոզուած, կրկին ընթերցումով մը պիտի կրնայ իր նպատակին հասնիլ։ Մանաւանդ հիմա որ Նարեկին աշխարհաբարն ալ գոյութիւն ունի [2] այլ եւս մեր գրականութեան մէջ, գրաբար չգիտցողներ տրտնջալու իրաւունքնին կորսնցուցած են։ Այս մասին, սակայն, ես իմ անձնական գաղափարս յայտնելու համար, փակագծի մէջ պիտի ըսէի որ, շատ աւելի կենսական է Գրիգոր Նարեկացիին խօսքերը կարդալ այն լեզուով իսկ որով բղխած են հոգեշունչ հեղինակին գանկէն, քան դարձուած, փոփոխուած, բռնազբօսիկ թօն մը առած լեզուին մէջ. այն ատեն, ամէնէն աւելի, կարելի պիտի ըլլար պէտք եղածին պէս ըմբոշխնել զայն, ծծել անոր բազմագունի ու բազմատեսակ գեղեցկութիւնները։

Տանդէ Ալիկիէռի, կʼըսէի ուրեմն, ամէնէն առաջ տոհմային հանճար մը եղած է։

Տանդէ իր գործին մէջ ամէնէն առաջ հարուածած էր, իր ժամանակին, Իտալիոյ զանազան մասերուն, զանազան նահանգներուն ու զանազան ժողովուրդներուն իրարու դէմ ունեցած հակառակութիւնները, ու մանաւանդ Թոսքանայի մէջ տիրող կրկնակ կուսակցութիւններուն մէկզմէկու նկատմամբ ոււնեցած ատելութիւնները։ «Դժոխք»ին առաջին երգին մէջ, Տանդէ երեք գազաններու վրայ կը խօսի, որոնք, բարոյախօս քննադատներու մեկնութեամբ, կը ներկայացնեն Շռայլութիւնը, Հպարտութիւնը եւ Ագահութիւնը։ Այս ախտերը Տանդէի օրով եւ Տանդէի կարծիքով ահռելի համեմատութիւններու հասած էին՝ ո եւ է երկրէ աւելի՝ Իտալիոյ եւ մանաւանդ Թոսքանայի մէջ։ Էուճէնիթ Գամէրինի իտալացի քննադատ մը, ինքն ալ հաստատած է թէ «ամայի զառիվերին» վրայ Տանդէի նշմարած Յովազը, Առիւծը եւ Էգ Գայլը կը ներկայացնեն երեք ախտեր «որոնցմով պաշարուած էր քերթողը» [3] ։ Շատերը ընդունած են սակայն թէ այդ երեք գազանները կը ներկայացնէին «Քերթողին ատենուան ախտերը» [4] ։ Տանդէ իր բանաստեղծական գլուխ գործոցին երեք փուլերուն, Դժոխքին, Քաւարանին եւ Արքայութեան մէջ իրաւ է թէ կը խօսի ամբողջ մարդկային պատմութեան վերաբերող նիւթերու վրայ, իրաւ է թէ հանդերձեալ կեանքին այդ երեք բաժանումներուն մէջ քերթողը կը տեսնուի ու կը խօսի շատ մը անձերու հետ՝ որոնք ընդհանուր ազգերու պատմութեան մէջ առաւել կամ նուազ կարեւոր դերեր խաղացած են, բայց ամբողջ յղացումին մէջ տիրապետող ոգին իտալականն է ամէնէն առաջ. երեք մասերուն ալ ամէնէն գեղեցիկ դրուագները եւ ամէնէն ուժգնօրէն նկատի առնուած պարագաները, իտալական կեանքէ, իտալական միջավայրէ քաղուած են ու Իտալիա կը բուրեն։ Արքայութեան մէջ սիրական «Պէաթրիչէ»ին վերաբերեալ մասերը, Դժոխքին մէջ Ուկոլինօ Կոմսին եւ Ֆռանչէսքա տա Ռիմինիի դրուագները ու Քաւարանին մէջ զոր օրինակ Սիկիլիոյ Մանֆրէտի տոհմիկինը՝ ուր կը պատմէ ան թէ ի՛նչպէս մեռաւ, թէ ի՛նչպէս վերջին պահուն Աստուծոյ յանձնեց ինքզինքը, եւայլն, եւ ասոնց նման անթիւ կարդալու, գո՛ց ընելու, լափելո՜ւ արժանի կտորներ, ամէնքն ալ իտալական տոհմային բանաստեղծ մը կը շինեն Տանդէն, ո՛ եւ է բանէ առաջ։

Ու ասոր համար Տանդէի գործը՝ «Աստուածային Կատակերգութիւն»ը՝ ամէն բանէ առաջ Իտալական ազգային կեանքին պատկերն է, թէեւ ա՛ն ատենուան կեանքին, խնդիր մը չէ ատ։ Միեւնոյն բանն է նաեւ Նարեկացիի Նարեկը՝ որ ինչպէս ըսի, բանաստեղծական պակերացումն է հայ ժողովուրդին կրօնական ոգիին, թէեւ, ան ալ, ընդհանուր Քրիստոնէութեան եւ ընդհանուր իմաստասիրութեան նիւթերու ալ շտեմարան մը ըլլայ, միեւնոյն ժամանակ։

Նարեկը Հայ համայնքին համար ա՛յն է, ի՛նչ որ է Իտալական ազգին համար, Աստուածային Կատակերգութիւնը, սա՛ պատճառին համար նաեւ որ, երկուքն ալ, իրենց պատկանած ժողովուրդներուն ամէնէն ընդհանրացած, ամէնէն սիրական գիրքերն են։ «Ժողովուրդին գիրք»ն են երկուքն ալ երկու ազգերուն համար։ Հայ համայնքին մէջ Նարեկը խիստ սիրուած գիրք մը եղած է ընդհանրապէս։ Կը յիշեմ ես, տղայութեանս օրերուն տեսած ըլլալ շատ մը տուներու մէջ, որ Նարեկը բազմոցին բարձին վրայ բազմած է, եւ տանտիկինը, իր որոշեալ ժամերուն, առտուն ու իրիկունը մանաւանդ, խորհրդաւոր կերպով, պատկառանքով բայց միեւնոյն ժամանակ նաեւ սրտառուչ գուրգուրանքով մը կը բանայ հատորը, անոր մէջ Հաւատք ու Յոյս եւ հոգ. Մխիթարութիւն ու Աստուածային Շունչ ծծելու։ Հայուն սիրտին մօտիկ գիրքը եղած է ան միշտ, ու այսօր ալ անոր աշխարհաբար թարգմանութեան ընդունելութիւն գտնելը, կարծեմ թէ, կʼապացուցանէ որ, տակաւին չէ զրկուած ան, իր՝ այդ Հայուն սրտի մօտիկ գիրքը ըլլալու հանգամանքէն։

Տանդէի գիրքն ալ՝ Իտալացիի՛ն սիրտի մօտիկ գիրքն է։ Այսօր, անձնական փորձառական գիտակցութիւնով կրնամ ես հաստատել թէ, ամբողջ Իտալիոյ մէջ չկայ կարդալ―գրել գիտցող մը որ ճանաչողութիւնը չունենայ Տանդէին, Տանդէ Ալիկիէռի անուն մըն է որ կը սաւառնի Իտալիոյ ամէն կողմը, Ալպեաններէն մինչեւ Միջերկրական ու Քորսիկայէն մինչեւ Ադրիական, – Տա՛նդէ, եւ լմնցաւ։ Վարժարաններուն մէջ Իտալերէն լեզուն կʼաւանդուի՝ Տանդէին մէջէն՝ աշակերտները կը հրապուրուին՝ կը սկսին Տանդէն առանձին ալ կարդալ. վարժապետները կը կարդան, նորէն կը կարդան, միշտ քիչ մը աւելի սորվելու համար, քիչ մը աւելի ճանչնալու համար այն դժուարին, այն խրթին ու խոր երկը։ Տուներուն մէջ, զարգացած կիներ ու աղջիկներ Տանդէ կը կարդան, կը ճանչնան զայն, գիտեն թէ ո՛վ էր ան, գիտեն թէ ինչ ըրաւ ան Իտալիոյ եւ Իտալացիներուն։ Հանդէս մը կը սարքուի. երբ հանդէսը ո՛ եւ է առընչութիւն ունի Տանդէի հետ եւ եթէ ամէնէն աւելի անոր անձին ու տաղանդին շուրջ կը դառնայ, կը զգաս թէ արտասովոր ոգեւորութիւն մը կը տիրէ անմիջապէս, արտակարգ իրարանցում մը կը պաշարէ ամբողջ ազգը, ազգին բոլոր դասակարգերը։

Ու Տանդէ եւ Նարեկացի, հակառակ իրենց խորհրդաւոր բարձրութեան, ժողովրդականութեան ու ժողովուրդէն սիրուած ըլլալուն այյս գծին վրայ կը միանան ահաւասիկ, այսպէս, անժխտելիօրէն։