Քերթուածներ ու Յօդուածներ

ԻՏԱԼԻՈՅ  ՆԱՐԵԿԱՑԻՆ  ՈՒ  ԻՏԱԼԱՑԻԻՆ  ՆԱՐԵԿԸ
ԲԱՂԴԱՏԱԿԱՆ  –  ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐԱԿԱՆ  ԱԿՆԱՐԿ
ՏԱՆԴԷԻ  ԵՒ  ՆԱՐԵԿԱՑԻԻ  ՎՐԱՅ
Բ.

Երկրորդ՝ կʼըսէի թէ՝ երկուքն ալ գրեթէ հաւասար չափով բանաստեղծ ու իմաստասէր եղած են միեւնոյն ժամանակ։ Կը կարծեմ թէ այս պարագան երկար ապացուցումներու չի կարօտիր։ Նարեկին իմաստասիրական ու բանաստեղծական գործ մը ըլլալը հաստատելու պէտք մը չեմ տեսներ, մանաւանդ անոր համար որ, ատիկա գրեթէ Լափալիսեան ըլլալու չափ հանրածանօթ ու նոյնքան բացայայտ ճշմարտութիւն մըն է։ Ասկից առաջ ա՛յնքան գեղեցկօրէն ու զօրաւոր կերպով ցոյց տրուած է այդ պարագան՝ տաղանդաւոր գրագէտի մը կողմէ 1895ի Ծաղիկներուն մէջ, մանաւանդ միստիքական գրականութեան վրայ խօսուելու առթիւ. – «Ինքը (Գրիգոր Նարեկացի) բանաստեղծի, տարօրինակ կերպով ջղուտ բանաստեղծի հոգի մըն է, որ կանուխէն բաղխած է Աստուծոյ գաղափարին, անոր մեծութենէն ինքզինքը ջախջախուած զգացած է եւ իր ամբողջ կեանքին մէջ՝ այդ ցնցումին զհիւանդ ու տառապեցնող զգայութեամբը կը սարսռայ։ Երբեք՝ իրեն համար, բանաձեւ մը չէ Աստուած, երբեք՝ բնազանցական սահմանով մը չէ որ զայն կʼորակէ. իրեն համար անիկա Անհունը, Անծանօթը, Անհասն է…» [1] ։

Ահաւասիկ ամբողջ Նարեկացին, – ջղուտ բանաստեղծ մը՝ ցնցուած Աստուծոյ գաղափարին մեծութենէն, – Բանաստեղծ ու Իմաստասէր։ Նարեկացիին գլուխ―գործոցէն պատառներ եւրոպական լեզուներու թարգմանուելուն, Հայ քննադատներէ ետքը Եւրոպացի գրագէտներ ալ հաստատած են թէ Նարեկը իմաստասիրական ու բանաստեղծական գործ մըն է միեւնոյն ժամանակ։ Պարունակած իմաստասիրութեան ինչ ըլլալը, ինչ աստիճան ըլլալը խնդիր մը չէ. յայտնի է թէ քրիստոնէական բարձր իմաստասիրութիւնն է ան, որուն մէջ, սակայն, ցանցնուած մարգարիտներու նման տարբեր ձգտումներ ենթադրող հառաչներ ալ կան։

Տանդէին իմաստասիրութիւնը տարբեր շունչ մը ունի. անիկա աւելի այն ժամանակին գիտական―ուսումնական իմաստասիրութիւնն է. եւ ասիկա անոր համար որ՝ Տանդէ սոսկալիօրէն ջերմեռանդ հաւատքով մը կը հաւատայ գիտութեան՝ ամէն բանէ բարձր ըլլալուն։ Տանդէ՝ Քօնվիթօ անուն իր գործին մէջ ըսած է. – «Քանի որ գիտութիւնը մեր հոգիին վերջին կատարելութիւնն է, որուն մէջ կը կայանայ մեր վերջին երջանկութիւնը, ամէնքս, բնականաբար, անոր փափաքին հպատակ ենք։ Իրա՜ւ, այս ազնուագոյն կատարելութենէն զրկուծ են շատեր». ու յետոյ երանի կարդացած է անոնց որոնք անկից չեն զրկուած։ Հետեւաբար, իր այս ըմբռնման համաձայն, Տանդէ, բնականօրէն, իր գործին մէջ ջանացած է խտացնել ժամանակին ամբողջ գիտութիւնը, եւ այդ ժամանակի ծանօթութիւններուն համեմատ, բացատրութիւններ տուած է զոր օրինակ հովին, լուսաւորներուն ծագման եւն. ։ Եւ սակայն ադ գործին ամբողջութիւնը իմաստասիրական արտադրութիւն մըն է։ Թասսօ ալ խոստովանած է ասիկա եւ Թօմմազէօ ալ ընդունած. եւ անոնցմէ ետքը՝ նոյն բանը ընդունած են նաեւ Տանդէի անհամար քննադատներէն շատերը, ու ամէն անոնք՝ որոնք լրջօրէն ու պէտք եղածին պէս կատարած են Տանդէի ընթերցումը։

Գալով բանաստեղծականութեան հանգամանքին, գոնէ՛ տարտամ գաղափար մը տալու համար Աստուածային Կատակերգութեան բանաստեղծականութեան նկատմամբ, բաւական է կարծեմ ընել վերլուծումը այն հիանալի արուեստին՝ որով հիւսուած է այդ ահագին հատորը։ Աստուածային Կատակերգութիւնը կը պարունակէ երեք մասեր՝ Դժոխք, Քաւարան, Արքայութիւն։ Տանդէ այս երեք մասերէն իւրաքանչիւրին համար շինած է երեսուներեք Երգ, Երգ մըն ալ նախաբան դրած է, եւ ընդամէնը եղած է այսպէսով 3x33=99+1=100 Երգ, «մէկ» եւ «երեք» թիւերուն վրայ հիմնուած, երկրաչափական գեղեցկութիւններով ու արուեստով կերտուած ամբողջութիւն մը։

Նմոյշ մը, ամենաչնչին նմոյշ մը՝ Տանդէական բանաստեղծութենէն՝ սա՛ պիտի ըլլար, զոր օրինակ, Հ. Ա. Ղազիկեանի թարգմանութիւնով. –

Բնազդումէն ինչպէս կանչուած աղաւնիք՝

Օդին մէջէն՝ կը դիմեն քաղցըր բոյնին

Բաց եւ ամուր թեւօք, այսպէս Դիտէի

Խումբէն ելան անոնք տենչէ՛ն դըրդըւած,

Ու մեզեկան դըժնէ օդէն անցնելով.

Սիրալիր ձայնն ա՛յնքան ազդեց անոնց վրայ [2] ։

Կասկած չկայ թէ այս տողերը կորսնցուցած են բան մը բնագրին ներդաշնակութենէն, զոր կարդալով պիտի զգացուէր թէ ի՜նչ անուշ, ի՜նչ բանաստեղծական երաժշտութիւն մըն է որ կը քակուի, կը բղխի ամէն մէկ տողին, ամէն մէկ  տողին, ամէն մէկ վանկին մէջէն։

Կʼարժէ կարդալ նաեւ այն վերտառութիւնը զոր Տանդէ գրած է Դժոխքին դրան վրայ. պէտք է կարդալ զայն, միշտ մտաբերելով սակայն թէ թարգմանութեան մէջ կորուստ կայ, թէեւ այդ կորուստը թարգմանչին անկարողութենէն չըլլայ. երբե՛ք. այսպէս մտածելու կամ դատելու, ատա՛նկ ամբաստանութիւն մը ընելու համար, բնագրին ճանաչողութենէն զուրկ ըլլալու է բացարձակապէս։

«Դժոխք»ին դրան ճակատը գրուած է. –

Աղետաւոր քաղաքն ինծմէ կʼերթըցուի,

Յաւերժական ցաւերն ինծմէ կʼերթըցուի,

Դատապարտուած հոգւոց ինծմէ կʼերթըցուի։

Արդարութիւն դըրդեց իմ վեհ Արարիչս,

Աստուածեղէնն ըստեղծեց զիս զօրութիւն,

Իմաստութիւն գերագոյն, սէրն առաջին։

Ինծմէ առաջ միայն յաւերժ արարածք

Ըստեղծուեցան, եւ կամ մնամ ես յաւէտ,

Թողէք ի սաց ամէն յոյս, ո՛վ մտնողներ [3] ։

Թէ վեհութիւնը որքան բարձր սահմաններ թեւակոխած է այս կտորին Իտալերէնին մէջ՝ բացատրել՝ դժուար եւ դժուար չէ՜, անկարելի՛ պիտի ըլլար, – կʼըսեմ ես։ Արդէն, ըստ իս, աւելորդ պիտի ըլլար մինչեւ իսկ, Տանդէի գործին բանաստեղծականութիւնն ալ ապացուցանելու ելլելը, եթէ այս գործը պէտք եղածին չափ ծանօթ ըլլար մեզի, մեր գրականութեան մէջ. բայց, պարագաներու չեմ գիտեր ի՛նչ դժբաղդ բերումով մը, մինչդեռ եւրոպական շատ մը թափթփածութիւններ երկինք կը հանուին գովեստի պատուանդաններով, Տանդէն անծանօթ եւ խորհրդաւոր բարձրութեան մը մէջ կանգնած՝ իր անմատչելի վիճակէն վար չիջներ երբեք։ Այս տեսակէտով շատ կարեւոր է գործը որուն ձեռնարկեց Վենետիկի Մխիթարեաններէն Հ. Արսէն Ղազիկեան հայկաբանը, – յուսալիր յաջորդը Մեծ Հայր Արսէնին, –թարգմանել սկսելով Տանդէի Աստուածային Կատակերգութիւնը։ Մօտէն գիտեմ շատ տանջուեցաւ ու դեռ կը տանջուի հայկաբան վարդապետը՝ հայերէն ու աշխարհաբար ալ հայերէնով բացատրելու համար Տանդէի այն խօսքերը, որոնց Իտալացիներ, Իտալացի հմուտ Իտալագէտներ անգամ, հազար դժուարութիւններով՝ ենթադրական բացատրութիւններ միայն կրցած են տալ տակաւին։ Վարդապետին այն տքնանքները իրենց առաւել կամ նուազ յաջողութեան մէջ, ամէն գովասանքէ վեր են միշտ։ Առաջին մասը, – «Դժոխք»ը, – որ 4 – 4 – 3 ոտանաւոր է երեք տողնոց տուներով, ու կը բաղկանայ 34 երգերէ, այս տարւոյ միջոցին հրատարակուեցաւ։

Հ. Արսէն Ղազիկեան, իր թարգմանութեանը մէջ քիչ մը աւելի յաջողելու, եւ եւելի կատարեալ արտայայտութիւն մը ունենալու համար, երկրորդ մասը, – «Քաւարան»ը, – շատ խելացի մտածումով մը, արձակ թարգմանել որոշած է եւ հիմա կը հրատարակէ Բազմավէպ ի մէջ, ետքէն հատորի վերածելու համար։

Գ. – Թէ Տանդէի Աստուածային Կատակերգութիւնը անկիւնաքարը եւ փառքը պիտի մնայ իտալական գրականութեան, արեւուն չափ պայծառ ճշմարտութեան մը յստակութեամբը յայտնի է ամէն անոնց՝ որոնք ամէն ազգի գրականութեանց պատմութիւններով՝ եւ հետեւաբար նաեւ իտալական գրականութեան պատմութեամբ զբաղած են քիչ շատ։

ԺԳ. դարուն վերջերը եւ ԺԴ. դարուն սկզբները ապրեցաւ Տանդէ, ու իր Աստուածային Կատակերգութիւնը գրեց 1302էն 1321։ Այդ թուականներուն Իտալերէն լեզուն ինչպէս որ կը հասկնանք զայն այսօր, գոյութիւն չունէր տակաւին. ան կը գտնուէր ճիշդ այն վիճակին մէջ, ուր կը գտնուէր, զոր օրինակ մեր աշխարհաբարը ասկից 50―60 տարիի մը չափ առաջ, անկանոն, խառնաշփոթ, գրաբարախառն, օտար բառերով խճողուն, մասամբ անհասկանալի, ոչ―միօրինակ ամբողջութիւն մը վերջապէս։ Իտալերէն լեզուով գրականութիւն ընելը՝ ամօթ կը սեպուէր ատ թուականներուն, որովհետեւ գրական լեզուն էր, ինչպէս կʼըսէին, լատիներէնը։ Տանդէի ժամանակակից շատ մը հեղինակներ, Իտալիոյ մէջ, լատիներէն գրած են։ Ու ասոր համար դժուարին եղաւ Տանդէի գործը, բայց դժուարութեանը չափ ալ մեծ եղաւ։ Տանդէ Ալիկիէռի գրեց մէկ քանի լատիներէն գործեր, – Տէ Վուլկառի Էլօքուէնցիա, Տէ Մօնարքիա, Վօլկարէ Էլօքուիօ եւն., – սակայն շուտով զգաց պէտքը ժողովրդական ու աշխարհիկ լեզուին, որովհետեւ, – ինչպէս ըսի, – ինքը կը ջանար ամէնէն աւելի տիտաքթիկ գործ մը արտադրել եւ բնականաբար կը փափաքէր կարելի եղածին չափ շատ մարդերէ հասկցուիլ։ Ու պզտիկ բարեբաղդութիւն մը չեղաւ ասիկա։ Տանդէ՝ աշխարհիկ լեզուաւ, պարզ այլ մաքուր իտալերէնով մը գգրելու համար իր գլուխ գործոցը, յղկեց, մաքրեց, ստկեց, միօրինակ ձեւ մը տուաւ այն անճանաչ զանգուածին որ Իտալերէն լեզու կը կոչուէր այն ժամանակ։ Տանդէի Աստուածային Կատակերգութիւն գործին մէջ միացուած կան Տասներեքերորդ Դարու միջոցին Իտալիոյ զանազան մասերուն մէջ խօսուող բոլոր գաւառաբարբառները, ամէնքն ալ իրենց գերագոյն մաքրութեան, գերագոյն զտութեան մէջ, որով կը կազմեն Թոսքանայի լեզուն։ Տանդէէն վերջը եկող իտալացի մատենագիրներ՝ որոնք իտալերէն եւ ոչ թէ լատիներէն գրած են, ամէնքն ալ հետեւողներ եղած են Տանդէի Տիվինա Քոմմէտիաին լեզուին, ու ասանկով է որ տակաւ առ տակաւ եկած կազմուած է այսօրուան՝ անարատ ու գերազանցապէս ներդաշնակ լեզուն, որ լատիներէնին հետ մայր ու աղջիկ ազգակցութիւն մը միայն ունի այլեւս։

Այս իմաստով չէ՛ սակայն որ, Տանդէն Իտալացիին Նարեկացին է ըսած ատենս՝ իբր փաստ մէջտեղ դրի նաեւ, Նարեկացիին ու Ալիկիէռիի գործերուն՝ երկու ժողովուրդներու գրականութեանց անկիւնաքար եւ պարծանք ըլլալու կոչումը։ Որովհետեւ բնականաբար Նարեկացին մեր մէջ արդի Հայերէնի կազմութեան ո եւ է ծառայութիւն չէ մատուցած. ընդհակառակը կրնայ ըսուիլ նոյն իսկ իր տասներորդ դարու գրաբարի տարօրինակ խրթնաբանութիւններով դժուարացուցած է հայ լեզուին բնական ընթացքը ինքնապարզութեան բնական ուղիին մէջ։ Բայց նորէ՛ն, սխալած չեմ ըլլար կը կարծեմ թէ, երբ կʼըսեմ որ՝ Նարեկացիին Նարեկ ն ալ, մեր մէջ, ինչպէս Տանդէի Աստուածային Կատակերգութիւնը՝ իտալացիներուն մէջ, լեզուի խտացուցիչ մը եղած է հոգ չէ թէ մերը գրաբարին խտացուցիչը եղած ըլլայ։ Նարեկը՝ Հայ լեզուի գանձարան մըն է, ի՛նչ որ ալ ըսեն դիւրինը սիրող քննադատներ, եւ ատկէ զատ, Նարեկ ը գանձարան մըն է նաեւ հայ  մատենագրութեան համար ու պարծանք մըն է անոր, մինչեւ իսկ օտարներու առջեւ։ Եւ ճիշդ այս է որ կʼըսէի ես ալ արդէն. նոյնն է նաեւ Աստուածային Կատակերգութիւնը Տանդէի ազգին համար։ Հետեւաբար այս երրորդ հանգիտութիւնով ալ՝ իրարու կը միանան երկու մեծ հանճարները, եւ Տանդէ Իտալիոյ համար կը մնայ միշտ Նարեկացի մը եւ Տիվինա Քոմմէտիա ն կը մնայ Նարեկ մը՝ ամբողջ Իտալացիներուն համար։

«Բիւրակն» Հանդէս, 1 Փետրուար 1903, Թիւ 5, էջ 89―91

«Բիւրակն» Հանդէս, 8 Նոյեմբեր 1903, Թիւ 6, էջ 106―109