Պատմութիւն Հայոց

Բանիւք դուզնաքեայ իմն խօսելով ի լսելիս խոհեմագունիդ եւ աստուածասիրի անձին յաղագս մերոյ հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ, հարցման ո՛ր ի ձէնջ, տալով պատասխանի։ Եւ քանզի խօսեցեալն իմաստք շրթամբք, ոչ է բնաւորեալ յշտեմարանս յիշողականին մնա՛լ անծախապէս, զմոռացութիւն ունելով հակառակ, վասն որոյ խնդրէք գրով արձանացուցանել զնոյն, յաղագս անաղօտ մնալոյ յիշատակ բանիցն որ ի մէնջ, զոր եւ տացուք սիրաբար սիրողիդ զիմաստութիւն ըստ ախմար գիտութեան մերոյ եւ տկարութեան, եւ ժամուս փութոյ՝ համառօտ եւ յայտնի բանիւ։ Սակայն զբովանդակն պարագրելով զհաւատոյ մերոյ ճշմարտութիւն, եւ զեկեղեցւոյ կարգաւորութիւն, ի հարցն սրբոց աւանդից ընկալեալ՝ որ է այսպէս. «Խոստովանիմք զամենասուրբ զերրորդութիւնն՝ զհայր, եւ զորդի, եւ զսուրբ հոգին, յերիս անձնաւորութիւնս բաժանեալ, եւ ի մի բնութիւն, եւ աստուածութիւն ժողովեալ։ Հայր անծին եւ անսկիզբն յառաջ քան զյաւիտեանս. որդի ծնեալ ի բնութենէ հօր. անախտ եւ անմարմին, նախ քան զժամանակս. հոգին սուրբ՝ բղխումն ի հօրէ, ո՛չ ըստ որդւոյ ծննդեամբ, այլ յառաջ եկեալ աղբիւրաբար. ինքեան միայնոյ քննելի օրինակն, եւ յարարածոց անգիտելի, եւ ոչ էր երբեմն հայր, յորժամ ո՛չ էր ընդ նմին որդի եւ հոգի։ Այլ որպէս հայր՝ միշտ հայր. եւ ո՛չ յետոյ ստացեալ զանուն հայրութեանն. նոյնպէս եւ որդի՝ միշտ որդի, ընդ հօր երդում մշտնջենաւոր։ Այսպէս եւ հոգին սուրբ՝ միշտ հոգի աստուծոյ, անմեկնելի ի հօրէ եւ յորդւոյ, մի էութիւն, մի իշխանութիւն, մի կամք եւ մի արարչագործ զօրութիւն, յերիս անձնաւորութիւնսն իմանի։ Ո՛չ մեծութիւն եւ ո՛չ փոքրկութիւն, ո՛չ բարձրութիւն եւ ո՛չ խոնարհութիւն, ո՛չ առաւելութիւն եւ ո՛չ նուազութիւն, այլ մի կարգ, մի պաշտօն, մի երկրպագութիւն համագոյ սուրբ երրորդութեանն դաւանի, որով գոյացան յոչէից եղեալքս ամենայն, երկինք երկնաւորօքն եւ երկիրս երկրաւորօքս, երեւելի եւ աներեւոյթ արարածք՝ յառաջինն եղեալ արարչութեան։ Իսկ՝ յերկրորդումս՝ մի յերրորդութենէն բանն հօր որդին միածին, կամաւ հօր եւ հոգւոյն, աւետեօք հրեշտակապետին Գաբրիէլի, էջ յորովայն կուսին Մարիամու, ո՛չ նուազելով ի ծոցոյ հօր, ըստ աստուածային անպարագրելի բնութեանն, եւ ձգեալ յինքն յարենէ ամենամաքուր կուսին, որ ի զանգուածոյն Ադամայ, միացոյց ընդ աստուածութեանն, անքնին եւ անճառելի խառնմամբ, եւ եղեւ յերկուց կատարեալ բնութեանց՝ յաստուածայնոյ եւ ի մարդկայնոյ, մի անձնաւորութիւն կատարեալ, անայլայլելի եւ անբաժանելի բնութեամբ, ո՛չ փոփոխելով մարդկային թանձր եւ յօդական բնութիւնս յանօդ եւ պարզական բնութիւնն աստուծոյ՝ զիւրն կորուսանելով. եւ ո՛չ պարզ եւ անմարմնական բնութիւնն աստուծոյ՝ խառնելովն ընդ բնութեան մարմնոյ, վրիպեաց յիւրն յաւէտ պարզութենէ. թէպէտ եւ ասի յաղագս անքակ միութեանն, անմարմնոյն մարմնանալ եւ բանին թանձրանալ։ Այլ եւ խառնի ընդ մարմնոյ անմարմին բանն եւ միացուցանէ ընդ ինքեան զմարդկային բնութիւնս՝ աստուածացուցանելով զնա խառնմամբն եւ միաւորութեամբն, ո՛չ փոփոխումն կամ այլայլութիւն ունելով ի միաւորութեանն, ըստ որում եւ ո՛չ հոգի եւ մարմին մարդկային։ Թէպէտ եւ գերագոյն քան զօրինակն իմանի ճշմարտութեանն որպէս ընդ արարիչ եւ ընդ արարած, գոյ համեմատութիւն, այլ միաւորեալ զմերս ընդ իւրումն անհասանելի յեղանակաւ, մնաց անփոփոխ առողն եւ առեալն։ Ո՛չ ըմբռնողապէս, որպէս օդ եւ ջուր յամանի, զի յարտաքս ելանելն դատարկանայ, այլ բնաւորապէս միացեալ ի վեր քան զբան անբաժանելի եւ անշփոթ միութեամբ եւ առնլով զբնութիւնն Ադամայ, ո՛չ զոր յանմեղութեանն եւ ի դրախտին, այլ զոր յետ մեղանացն եւ ապականութեանն, զի եւ կոյսն Մարիամ, յորմէ մարմին առ Քրիստոս, ի մեղանչականին Ադամայ բնութենէն էր։ Սակայն միաւորելով ընդ բնութեանն աստուծոյ՝ մեղանչականն եղեւ անմեղ, եւ ապականացուն արտաքոյ անգոսնելի ապականութեան կրից, որպէս եւ հրահալելի նիւթք, յորժամ ընդ հրոյ միանան, ժանգ ապականութեան, եթէ իցէ ի նոսա, ծախի։ Իսկ բնութիւնն մաքրելով յապականութենէն, անծախելի մնայ. զի որոյ սկիզբն անապական՝ զի առանց սերման յանապական կուսէ էր ծնունդն եւ կատարումն անապական. զի մարմին նորա ի գերեզմանի ոչ ետես զապականութիւն, հա՛րկ է, զի եւ միջոց ժամանակին, որ ընդ ծնունդն եւ ընդ մահն՝ լինել անապական։ Ո՛չ ի հարկաւոր եւ ի կամաւոր կրից ասեմք գոլ անապական, այսինքն՝ քաղցոյ եւ ծարաւոյ, ննջելոյ եւ վաստակելոյ, տրտմելոյ եւ արտասուելոյ, որք ճշմարիտ եւ ոչ առ աչօք տան մեզ իմանալ զմարդեղութիւն նորա, այլ յակամայ եւ յանգոսնելի կրից՝ խոստովանիմ ունել զանապականութիւն. զի է՛ր ինչ ի նմա նման մերումս, եւ էր որ ի վեր քան զմերս՝ ըստ գրեցելումն, թէ մարդ է եւ ի վեր քան զմարդ, եւ թէ մարդ է, ո՞ ծանիցէ զնա։

Արդ՝ ըստ մերում հասանելոյ այսպէս եղեալ միաւորութեան յեղանակ, յարգանդի կուսին՝ բնակելով ի նմա ինն ամսեայ ժամանակաւ, հինգ յաւելեալ աւուրբք, ըստ անդրանկածնութեանն, եւ այն, որ կարողն էր ի միում վայրկենի լինել կատարեալ, օր ըստ օրէ աճմամբ զարգանայր, որպէսզի խափանեսցի այսոքիւք առ աչօք կարծելն զմարդեղութիւնն։ Ծնանի որպէս մարդ՝ աստուած մարդացեալ, զկուսութիւն ծնողին անապական պահելով, զի եւ զծնունդն օրհնեսցէ յանիծիցն եւ զկուսութիւն նախապատուեսցէ։ Թլպատեցաւ ութօրեայ՝ զի զուխտն՝ որ ընդ հարսն, կատարեսցէ եւ մեզ ուսուսցէ զթլպատութիւնն սրտի հոգեւորապէս։ Եկն ի տաճարն քառասնօրեայ ըստ օրինացն յընծայումն, զի զմարդկային բնութիւնս ընծայեսցէ ինքեամբ հօր ի բարձունս։ Փախեաւ յԵգիպտոս, զի զմայրաքաղաք կռապաշտութեանն դարձուսցէ յաստուածպաշտութիւն եւ զմեզ խրատեսցէ յօժարութեամբ փախչել ընդ նմա հալածանօք։ Շրջեցաւ յաշխարհի ամս երեսուն, աղքատութեամբ եւ խոնարհութեամբ, ծածկելով զաստուածութիւնն, զի զմեզ ճոխացուցեալ բարձրացուսցէ, յորժամ նորին ճանապարհի լինիմք հետեւողք։ Եկն ի Յորդանան, ի լրումն երեսնից ամաց, յայտնելով զփառս աստուածութեան իւրոյ՝ վկայութեամբ հօր, թէ՝ «Դա՛ է որդի իմ սիրելիե <Մատթ. Գ 17, Մարկ. Ա 11, Ղուկ. Գ 22>, եւ հոգւոյն աղաւնակերպ իջմամբ։ Մկրտեցաւ ի Յորդանան ի Յովհաննէ, զի զջուրսն սրբեսցէ, եւ զհնութիւն մեղացն ընկոմեսցէ ի նմա, եւ զհոգեւորականն տացէ մեզ մկրտութիւն, ըստ վկայութեանն Յովհաննու, թէ՝ «Նա մկրտեսցէ զձեզ ի հոգին սուրբ եւ ի հուրե <Մատթ. Գ 11, Մարկ. Ա 8, Ղուկ. Գ 16>։ Պահեաց քառասնօրեայ աւուրբք երկրորդն Ադամ՝ վասն առաջնոյն Ադամայ, զի ոչ պահեաց. եւ յաղթեաց երիւք փորձութեամբքն, յաղթողին մարդկան։ Եւ յետ այնորիկ ապա զծածուկ աստուածութեան իւրոյ զօրութիւնն յայտնի արար աշխարհի՝ զդեւս հալածելով, զհիւանդս բժշկելով, զկոյրս լուսաւորելով, զկաղս գնացուցանելով, զմեռեալս յարուցանելով, ի վերայ ծովու՝ որպէս ի վերայ ցամաքի գնալով, ի սակաւ հացից զբազումս կերակրելով, զբնութիւն արարածոց, որպէս կամէր, փոփոխելով, զջուրն ի գինի, եւ զկաւն ի լոյս դարձուցանելով։ Եւ նախ քան զյարութիւնն զլոյս աստուածութեանն իւրոյ յայտնեաց աշակերտաց իւրոց զծածկեալն իբրեւ վարագուրաւ ընդ մարմնոյն ի Թաբորական լերինն, տէր զինքն ծանուցեալ կենդանեաց եւ մեռելոց, իշխանաբար կոչմամբ Մովսիսի եւ Եղիայի։

Գայ այնուհետեւ կամաւորաբար ի չարչարանս, զի զգիրս օրինաց եւ մարգարէիցն կատարեսցէ։ Նստի ի վերայ իշոյ եւ յաւանակի յօրինակ եկեղեցւոյ հրէից եւ հեթանոսաց։ Կատարէ զզատիկն ըստ օրինացն, զի զհինն ի նորս եւ զստուերն ի լոյս ճշմարտութեան փոխեսցէ։ Լուանայ զոտս աշակերտացն, զի զնախահօրն ոտից, որ ի ծառն գիտութեան ընթացից, մաքրեսցէ զյանցանս։ Տայ զմարմին իւր կերակուր կենաց եւ զարիւն իւր ի քաւութիւն մեղաց, զի որք առաջին պտղոյն ճաշակմամբ մահացաք, զայսոսիկ ճաշակելով կենդանասցուք։ Աղօթէ իմով բնութեամբս առ հայր վասն իմ, զի յառաջինն դարձուսցէ ի փառս. եւ զի տացէ օրինակ աղօթել եւ մեզ ի փորձութեան մերում։ Տրտմեցաւ եւ արտասուեաց ուրախութեան պատճառն երկնաւորաց եւ երկրաւորաց, զի բարձցէ զամենայն արտօսր յամենայն երեսաց՝ ըստ Եսայեայ։ Երկեաւ, զի զերկիւղն լուծցէ զմահու։ Քրտնեցաւ, զի զքիրտն երեսացն ջնջեսցէ։ Ապտակեցաւ, զի հարցէ ուժգին զթշնամին։ Մերկացաւ, զի զամօթոյ ծածկոյթ նախահօրն դիմաց՝ պատառեսցէ։ Էարբ զլեղին, զի զդառն մեղացն զճաշակս քաղցրացուսցէ։ Բեւեռեցաւ ի խաչին, զի զմեզ արձակեսցէ ի կապանաց եւ շնորհեսցէ փայտ կենաց փոխանակ փայտին մահու։ Մեռաւ մարդկային մահացու բնութեամբս իշխանաբար եւ մնաց կենդանի աստուածային անմահական բնութեամբն։ Ո՛չ ոմն մեռեալ, եւ ոմն կենդանի ըստ բաժանողացն, այլ մի եւ նոյն անձնաւորութիւնն. եւ մի Քրիստոսն չարչարիւր եւ մեռանէր մահկանացու մարմնովն որ ի մէնջ, եւ կենդանի էր անմահ եւ կենդանարար աստուածութեամբն որ ի հօրէ, որպէս եւ սուրբն Աթանաս ասէ, թէ՝ «Մահկանացու մարմինն ո՛չ վնասեաց զանմահ աստուածութիւնն. քանզի անախտ էր, այլ մնաց մանաւանդ եւ ինքն անախտ անմահին զօրութեամբնե. եւ յետ սակաւուց ասէ, թէ՝ «Մահ մարմնոյն եղեւ համագոյակցին մահկանացուացսե։

Վասն որոյ եւ մեք խոստովանիմք աստուած եւ մարդ զՔրիստոս. ո՛չ բաժանելոյ աղագաւ զայս ասեմք, մի՛ լիցի, զի նա ինքն է չարչարեալ եւ ո՛չ չարչարեալ. աստուածային բնութեամբն անփոխարինելի եւ անչարչարելի, իսկ մարմնովն չարչարեալ եւ զմահ ճաշակեալ։ Յաղագս որոյ մոլորին, որք ասենն, թէ այլ ոմն է, որ չարչարեցաւ, եւ այլ ոմն, որ ո՛չ չարչարեցաւ։ Բայց ո՛չ այլ ո՛ք է քան զբանն, որ չարչարեցաւ եւ զմահ ընկալաւ մարմնովն. զի նոյն ինքն անչարչարելին յանձն էառ, զի չարչարանօքն իւրովք փրկեսցէ զմարդիկ. քանզի զոր ինչ մարդկեղէնն չարչարիւր մարմին բանին, զայս՝ ընդ նմին գոլով բանն, յինքն վերաբերէր, եւ լինէր յոյժ հրաշափառագոյն իր. զի ինքն էր որ չարչարիւր, եւ ինքն էր, որ ոչ չարչարիւր։ Չարչարիւր չարչարելեաւն, զի իւր ինքեան չարչարիւր մարմին, եւ ի նմին ի չարչարելումն էր ինքն առանց չարչարանաց, անբաժանելի ի չարչարեցելոյ մարմնոյն, զի աստուած գոլով բանն անչարչարելի էր բնութեամբ. սակայն ընդ չարչարելի մարմնոյն անբաժանելի միացեալ անմարմինն, եւ մարմինն ունելով յինքեան զանչարչարելի զբանն, ջնջիչ տկարութեան իւրոյ։ Զայսոսիկ Աթանասիոս։

Ընդ նմին եւ մեք անբաժանելի դաւանիմք յետ մեռանելոյն՝ զաստուածութիւնն ի մարմնոյն եւ ի մարդկեղէն հոգւոյն. եւ յորժամ ի խաչին էր եւ ի գերեզմանի մարմնովն, աստուածութեամբն է՛ր ընդ աջմէ հօր, եւ փառօք նորա լի էին երկինք եւ երկիր։ Է՛ր եւ հայր ընդ նմա յերկրի, որպէս եւ ասաց. «Հա՛յր իմ ընդ իս է եւ ո՛չ եթող զիս միայնե <Յովհ. Ը 28-29>. զի ուր հայր է՝ անդ է եւ որդի, եւ հոգի. եւ ո՛ւր որդի, անդ է եւ հայր, եւ հոգին. եւ ո՛ւր հոգին սուրբ, ա՛նդ է եւ հայր, եւ որդի։ Արդ՝ իջեալ ի գերեզման մեռեալ մարմնովն եւ կենդանի աստուածութեամբն արար աւարումն դժոխոցն. եւ յարուցեալ յերրորդ աւուր, յարոյց ընդ ինքեան ի մեռելութենէ մեղաց՝ զհոգիս մարդկան հաւատացելոց. եւ ետ յոյս եւ մարմնոյ յարութեան՝ ըստ նմանութեան իւրում, ի յերկրորդ գալստեանն, եւ յետ քառասնօրեայ աւուրց՝ վերացաւ յերկինս յանդիման առաքելոցն, եւ նստաւ ընդ աջմէ մեծութեանն հօր ի բարձունս, ըստ առաքելոյն. գալոց է մերով մարմնովս՝ որով համբարձաւ, դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս արդարութեամբ եւ հատուցանել իւրաքանչիւր զգործս։ Արդ՝ որ յաղագս սրբոյ երրորդութեան եւ տնօրէնութեան Քրիստոսի, այս է մեր ճշմարիտ խոստովանութիւն հաւատոյ, զոր համառօտ բանիւք եդաք առաջի։

Իսկ որ ինչ միանգամ վասն կարգաց եկեղեցւոյ եւ տօնից, եւ այլոց եւս հարցմանց, զոր ոմանք ի ձերոց՝ այլ ընդ այլոյ կարծեալ՝ գրով ծանուցին ձեզ զմէնջ, գրեսցուք եւ զայս եւս անսուտ բանիւք, զորս ունիմքն, եւ յորոց հրաժարիմքն։ Գրեալ էր առաջին, թէ՝ «Յունվարի ի հինգ տօնեն վաղիւն աւետեաց, եւ երիկունն ծննդեան, եւ միւս վաղիւն՝ որ է վեց յունվարի, մկրտութեան Քրիստոսիե։ Եւ յայսցանէ է՛ ինչ ուղիղ, եւ է՛ որ արտաքոյ ճշմարտութեան. եւ է՛ այսպէս։

Ի միում աւուր տօնել մեզ տօն ծննդեան Քրիստոսի եւ մկրտութեանն ի վեց յունվարի, որպէս ընկալաք յառաջին հարցն աւանդից, յայսմ ուղիղ էին գրեալքս։ Իսկ այն, եթէ ի հինգն ամսոյն վաղիւն աւետեաց տօնեմք, լի է ամենայն ստութեամբ. քանզի աւետեաց տօն ըստ մերումս ի վեց ապրիլի է, իսկ ծննդեանն ի վեց յունվարի, երկոտասան աւուրբք յետոյ՝ զոր դուքն տօնէք։ Զի՞նչ հարկ էր ապա զերիսն ի միասին տօնել անխորհրդաբար, քանզի ծննդեանն եւ մկրտութեանն ի միասին տօնելոյ՝ բազումս ունիմք վկայութիւն։

Նախ զի յառաջագոյն ամենայն եկեղեցիքս՝ սկսեալք յառաքելոցն, այնպէս տօնէին, եւ յետոյ բաժանեցին ոմանք վասն Բեդղէհէմի եւ Յորդանանու, քանզի ոչ կարէին ի միում աւուր յերկոսեան ուխտսն կատարել զտօնսն՝ հեռի գոլով ի միմեանց. փոքր-փոքր աճմամբ՝ ընկալան եւ այլ եկեղեցիք զնոյն։ Իսկ հայաստանեայք, որպէս ուսան ի սրբոյն Գրիգորէ, անփոփոխ կացին ի նմին։

Դարձեալ զի աւետարանիչն Ղուկաս վկայէ այսոցիկ ճշմարիտ լինել, քանզի պատմէ ի տօնի քաւութեանն, որ էր ի թշրինի տասն եւ սեպտեմբերի քսան երկու, մտանել քահանայապետին Զաքարիայ ի տաճարն, եւ արկանել խունկ, եւ տեսանել զտեսիլ հրեշտակապետին, եւ լսել զաւետիս յղութեան ամլոյն, եւ կրել պապանձումն լեզուին, յոչ հաւատալն. եւ ապա ասէ, թէ՝ «Իբրեւ լցան աւուրք պաշտաման նորա, գնաց ի տուն իւրե <Ղուկ. Ա 23>. եւ տուն նորա ո՛չ յԵրուսաղէմ էր, այլ ի լեառնակողմն Հրէաստանի, ուր զողջոյնն ետ Մարիամ Եղիսաբեթի։ Եւ աւուրք պաշտաման նորա էին՝ հինգ օր քաւութեան տօնի եւ եօթն օր տաղաւարահարացն, որ լինի երկոտասան օր։ Արդ զերկուս տօնս զայսոսիկ կոչէ աւետարանիչն աւուրք պաշտաման քահանայութեանն Զաքարիայ, զորս ի միասին տօնէին ըստ օրինացն։ Որք իբրեւ կատարեցան՝ գնաց, ասէ, ի տուն իւր եւ ի թշրինի քսան երկու, եւ ի հոկտեմբերի հինգ, եղեւ յղութիւն Եղիսաբեթի։ Արդ՝ որք ի քսան հինգ մարտի կատարեն զտօն աւետեաց կուսին, զյղութիւնն Եղիսաբեթի յառաջնումն աւուր պապանձմանն Զաքարիայի, որ է ի թշրինի տասն, որոց ո՛չ վկայէ աւետարանիչն Ղուկաս։ Իսկ՝ որք ի վեց ապրիլի տօնեն, յետ երկոտասան աւուրց պաշտաման նորա, ասեն զյղութիւնն Եղիսաբեթի ըստ վերագրելոցդ, որ է ի թշրինի քսան երկու, որում եւ վկայէ աւետարանիչն։

Է՛ եւ երրորդ վկայութիւն այսոցիկ՝ ըստ նորուն աւետարանչի պատմութեանն, ա՛յն, զի ասէ՝ Յիսուս էր ամաց երեսնից, սկսեալ ի ծննդենէ անտի, մինչեւ ցմկրտութիւնն. եւ հարկ լինի ըստ իմաստուն եւ ուղիղ մտաց ի նոյն թիւ ամսոյ, յորում եւ ծնունդն՝ ի վեց յունվարի հանդիպել եւ մկրտութեանն աւուր. յետ երեսուն ամաց, թէեւ պատկեր աւուրցն ո՛չ նմանապէս։

Էր եւ այլ իրս բազումս ասել վասն սորին, այլ սակաւս շատ է իմաստնոյդ. բայց թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ի փառս աստուծոյ կատարեսցին։

Զերգս սրբոյ Աստուածածնին, գրեալ էր ի թղթի աստ, ոչ ասել յեկեղեցիս մեր։ Եւ ա՛յս ամբաստանութիւն անմասն է ի ճշմարտութենէ, զի այնքան պատուի ի մէնջ արժանաւորն պատուոյ յերկնաւորաց եւ յերկրաւորաց մայրն Աստուծոյ Մարիամ, մինչ զի զբանս նորա՝ ո՛չ ի լոկ աւուրսն ընդ երից մանկանցն եւ ընդ մարգարէին Դաւթայ երգեմք բանից, այլ ի կիրակէս միայն, եւ ի տօնս տէրունականս, որպէս եւ որք ի ձերոց տեղեակ են եկեղեցական կարգաց մերոց հասու առնեն զձեզ։

Դարձեալ ի թղթի աստ գրեալ էր եւ այս ինչ վասն մեր, եթէ՝ «Մի բնութիւն դաւանեն բանին եւ մարմնոյն, յորմէ Ապօղինար ասեն ի մէնջ ամբաստանիե։ Եւ ա՛յս յոգունց բանից կարօտանայր պատասխանւոյ։ Բայց վասն ժամուս փութոյ՝ սակաւուք բաւականասցուք։ Ասեմք՝ Մի բնութիւն ի Քրիստոս ո՛չ շփոթմամբ՝ ըստ Եւտիքեայ, եւ ո՛չ նուազութեամբ՝ ըստ Ապօղինարի, այլ ըստ Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ, զոր ի Գիրս պարապմանց ասէ ընդդէմ Նեստորի, եթէ՝ Մի է բնութիւն բանին մարմնացելոյ, որպէս եւ հարքն ասացին։ Եւ հարս կոչէ զԱթանասիոս եւ որ յառաջ քան զնա, եւ մեք յաւանդութենէ սրբոցն ասեմք զայս եւ ո՛չ ըստ չարափառացն կարծեաց շփոթումն, կամ յեղեղումն, կամ այլայլութիւն արկանելով ի մարմնաւորութիւնն Քրիստոսի, մի ասելով բնութիւն, այլ փոխանակ մի անձնաւորութեանն, զոր դուք ասէք ի Քրիստոս, որ է՛ ուղիղ եւ խոստովանեալ ի մէնջ, է՛ եւ մե՛րս մի բնութիւն ասել, զոյգ եւ նման, եւ ո՛չ հերձուածողական կարծեաց աղագաւ։ Եւ յա՛յտ յայնմանէ է, զի՝ յորժամ բանիւ խօսիմք վասն նորին իրի, ո՛չ ի մինն միայն դադարեմք, այլ եւ զերկուցն յատկութիւն ցուցանեմք. որպէս եւ վասն չարչարանաց եւ մահուն՝ վերասացեալքն յայտնեն, ի սրբոյն Աթանասէ, ա՛յն, զի ասէ, թէ՝ Աստուած գոլով բանն, անչարչարելի էր բնութեամբ, սակայն ընդ չարչարելի մարմնոյն անբաժանելի միացեալ անմարմինն, եւ ո՛ր այսպիսիք են բազումք։ Քանզի մի բանիւն ո՛չ վասն այլ իրիք ասի ի մէնջ, այլ յաղագս անբաժանելի եւ անճառ միութեան բանին եւ մարմնոյն ի նա եւ ի յերկու բնութիւն ասելոյն՝ յորժամ ո՛չ վասն բաժանման լինին ասացեալքն, ըստ Նեստորի, այլ վասն զանշփոթութիւնն ցուցանելոյ, ընդդէմ չարափառացն Եւտիքեայ եւ Ապօղինարի, ո՛չ փախչիմք. այլ զոր օրինակ՝ հոգի եւ մարմին մարդոյ այլ եւ այլ բնութիւնք են, վասն զի ոմն երկնային է եւ ոմն երկրային, ոմն երեւելի եւ ոմն աներեւոյթ, ոմն ժամանակեայ եւ ոմն անմահ, սակայն յետ միաւորութեանն՝ մի բնութիւն ասի մարդն, եւ ոչ երկու, եւ ոչ՝ մի բնութիւն ասելովն՝ շփոթումն իմանի ի մարդն, կամ հոգի միայն կարծել զնա, կամ մարմին միայն. այսպէս եւ Քրիստոս թէպէտ եւ մի ասի բնութիւն, ո՛չ շփոթման աղագաւ են ասացեալքն, այլ վասն անճառելի միաւորութեան երկուց բնութեանցն ընդ միմեանս, զի թէ այսպէս ո՛չ էր՝ հարկ լինէր ապա ո՛չ միայն երկու բնութիւն, այլ եւ երիս բնութիւնս իմանալ Քրիստոսի. երկուս զմարդկայինս՝ հոգի եւ մարմին, եւ մի զաստուածայինն։ Բայց յետ միաւորութեանն բարձան երկուութիւնք բաժանմանցն՝ ըստ սրբոց վարդապետացն ասելոյ։ Արդ՝ թէ մի բնութիւն վասն անքակտելի եւ անբաժանելի միաւորութեանն ասի եւ ո՛չ վասն շփոթման, եւ երկու բնութիւն վասն անշփոթ եւ անայլայլելին լինելոյ եւ ո՛չ վասն բաժանման. երկաքանչիւրն ի սահմանի են ուղղափառութեան։

Դարձեալ գրեալ էր ի գիրս՝ Ի բուսաբեր ձիթոյ, զոր շուշմայ անուանեն, լինել մեռոնի մերոյ, եւ ո՛չ ի ծառոց ձիթենեաց։ Եւ ա՛յս յիրաւի։ Եւ պատճառն ո՛չ այլ ինչ, այլ զի ի Հայաստանեայց աշխարհն ո՛չ են ձիթենիք վասն ցրտութեան օդոյն. հարկ եղեւ՝ զայն ինչ ձէթ, որ դիւրագիւտ է յաշխարհն, ի նիւթ մեռոնի առնուլ. եւ ո՛չ ինչ վնաս հոգեւոր տեսին յայսմիկ. զի թէ նիւթոյն էր զօրութիւն, զա՛յն նիւթ միայն արժան էր խնդրել, յորում աստուածային ինչ ազդումն գոյր ի նմա։ Ապա թէ քահանայական օրհնութիւնն եւ աղօթքն միացուցանեն ընդ նիւթ ձիթոյն զաստուածային շնորհն, ոչ ինչ լինի առաւելութիւն կամ պակասութիւն, եթէ ի պտղոյ ծառոց իցէ ձէթն եւ եթէ ի բուսոց, որպէս եւ արեանն Քրիստոսի նիւթ գինին, յորոց եւ իցէ գունոց՝ ընդունելի է, եթէ սեաւ, եթէ կարմիր եւ եթէ սպիտակ, քանզի պատարագն սրբէ զնա, եւ լինի արիւն Քրիստոսի։

Է՛ր ի գիրս ասացեալ եւ վասն սրբոց պատկերաց, եթէ ո՛չ ընդունին հայք ամենեւին. որ յայսոսիկ է ճշմարտութիւն, յայտնի ցուցանեմք ի հակառակութենէ անտի, որ ի մէջ երկուց ազգացս է։ Բազում չարիս սերմանեաց սատանայ, որպէս առ ոմանս ի տգէտ ժողովրդոց մերոց. զպատկերաց սրբոց զանընդունելութիւն, որ եւ ի մէնջ դսրովին այնպիսիքն, նաեւ նզովս եւս ի վերայ դնեմք, որք յանդգնին հայհոյել. քանզի եւ մեք՝ որ զառաջնորդականն ունիմք զաստիճան, ընդունիմք եւ երկրպագեմք պատկերի տնօրէնութեան Փրկչին մերոյ, այլ եւ զամենայն սրբոց պատկերս ըստ իւրաքանչիւր կարգի պատուեմք, զորս եւ յեկեղեցիս մեր նկարագրեմք, եւ ի պատարագամատուցի հանդերձս. եւ պատուհասեալ ըմբերանեմք զո՛չ ընդունողսն ի մերոց, զտգէտսն եւ զախմարսն։

Գրեալ էր եւ զայս ինչ, թէ՝ Զամենայն խաչս բեւեռեն։ Եւ այս ո՛չ յիրաւի, քանզի զորս ի միատարր նիւթոց են, որպէս զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս, եւ զայլս, որք ո՛չ են երկու ի վերայ միմեանց եդեալք՝ ոչ բեւեռեմք։ Իսկ զփայտեղէնսն՝ զի յերկուց են, հա՛րկ է երկաթեղէն բեւեռօք պնդել, զի մի ի հողմոց, կամ յայլ ինչ պատճառէ, բաժանեալ ի միմեանց՝ անկցին, որպէս եւ նո՛յն իսկ առաջին խաչն, յորում եւ Քրիստոս բեւեռեցաւ, իմանի յերկուց ի վերայ միմեանց բեւեռեալ գոլ, զի բաւական լիցի բառնալ զմարմինն, եւ ո՛չ քակտիլ։ Արդ՝ եթէ այլ ինչ խորհուրդ է բեւեռն, պարտ էր զամենայն խաչս, որ յամենայն նիւթոց՝ բեւեռել, եւ ո՛չ զփայտեայս միայն, ուր երկիւղ է քակտելոյ եւ անկանելոյ։ Դարձեալ, թէ՝ Ի քարեղէն խաչս, կամ յերկաթեղէն տեսցէ ոք բեւեռս, որ ո՛չ ի յերկուց լինի մասանց, այլ ի միոյ, ծանիցէ, զի այն արարուածք տգիտաց են եւ հակառակասիրաց եւ ո՛չ ի մէնջ հրամայեալ։

Վասն երից սրբասացութեանցն գրեալ էր, զի խաչեցար ասեմք. եւ թէ մեք զսրբասացութիւնս զայս ի դէմս երրորդութեանն երգէաք, որպէս դուք. չար եւ խորին մոլորութիւն էր ասել, թէ խաչեցար։ Այլ զի առ մի անձնաւորութիւն որդւոյ բարբառիմք զայսոսիկ, վասն այնորիկ զմեծագոյն երախտիսն, որ ի նմանէ առ մեզ եղեալ, դնե՛մք առաջի նորա, թէ՝ «Աստուած եւ հզօր եւ անմահ, որ մարմնով խաչեցար վասն մեր, ողորմեա՛ մեզե։ Առ ընթեր նմին եւ զմայր բանին աստուծոյ բարեխօս եւ միջնորդ ունիմք առ միածինն իւր, ասելով, թէ՝ «Մատո՛ զաղաչանս մեր՝ որդւոյ քո եւ աստուծոյ մերոյե։ Վասն որոյ թէ ի դէմս երրորդութեանն ոք ասիցէ, որպէս դուք, եւ թէ ի դէմս որդւոյ միայնոյ որպէս մեք, երկոքեանն հաճոյք են Աստուծոյ, յորժամ առանց հակառակութեան լինին ասացեալքն. այլ թէ եւ յայսմ վայրի ի դէմս որդւոյ ասեմք զսրբասացութիւնսն, բայց ի սուրբ պատարագն՝ առ երիս անձնաւորութիւնսն զսերովբէիցն երգեմք զերգս։

Նաեւ այս ամբաստանութիւն գրեալ էր զմէնջ, եթէ՝ Ի սուրբ քառասնորդսն զկիթս անասնոց եւ զձու ճաշակեն ի շաբաթ եւ ի կիրակէ։ Արդ՝ ցուցցուք ձեզ եւ զայսոսիկ ճշմարտութիւն. յառաջ ժամանակաւ յաշխարհն Արեւելից սովորութիւն ունէին իշխանքն հայոց յամենայն աւուրս քառասնորդացն ուտել ձուկն եւ ձէթ եւ ըմպել գինի, ըստ ձերոց ազգացդ եւ ըստ ֆռանկաց։ Իսկ առաջնորդք ժամանակին քարոզէին ի բաց կալ յայնպիսի կերակրոց, յաւուրս պահոց, ասելով, թէ ձուկն առաւել է, քան զկթեղէն կերակուրս. զի ձուկն կատարեալ կենդանի է, եւ կիթն ո՛չ կենդանի, այլ ի կերակրոց կենդանեաց մզումն։ Վասն որոյ եթէ կամիցիք սրբութեամբ պահել, ըստ կամացն աստուծոյ, ի բա՛ց կացէք որպէս ի կթոց, նոյնպէս եւ ի ձկանց. ապա թէ զայդ ո՛չ կամիցիք առնել, պահեցէք զհինգ աւուրս շաբաթուն սրբութեամբ յամենայն կերակրոց եւ յըմպելեաց եւ ի շաբաթու եւ ի կիրակէի բա՛ց ի մսոյ, զայլ ինչ կերէք, յաղագս անժուժկալութեան ձերոյ՝ զձուկն եւ զկիթս. զի մի ո՛ք զձուկն միայն ուտելով եւ զկիթս ո՛չ, կարծիցէ պահել, իբրեւ պահոց կերակուր համարելով զձուկն, եւ այս ինչ որովայնամոլից՝ եւ ո՛չ պահողաց սահման։ Որ եւ ո՛չ յերկարեաց ի հայաստանեայս, այլ յետ փոքր ժամանակի բարձաւ վաղվաղակի ի միջոյ, եւ այժմ ի մերում ժամանակիս, բա՛ց յիշխանաց եւ ի զինուորաց, յորոց ոմանք ի նոցանէ ինքնակամ կամօք եւ ո՛չ կանոնական հրամանաւ, կամ ի մէնջ թոյլ տուեալ, մերձենան յաւուրս պահոց ի ձուկն, ի ձէթ եւ ի գինի, այլ եկեղեցական դասք ամենեքին, եւ բազումք ի ժողովրդոց ո՛չ միայն ի կթեղէն կերակրոց եւ ի ձկանց ի բաց կան, որ ամենեւին անյիշելի է յաւուրս քառասնորդացն, այլ եւ յամենայն պարարտ կերակրոց եւ յըմպելեաց գինւոյ. եւ թէ ոք անժուժկալութեամբ սխալէ եւ զղջացեալ խոստովան լինի, ծանրագոյն բեռն ապաշխարութեան ի վերայ դնեմք։

Էր գրեալ ի գիրս վասն մեր եւ այս ինչ, եթէ՝ Գինեաւ միայն առանց ջրոյ խառնման մատուցանեն զպատարագն։ Եւ յաղագս այսորիկ բազում էին մեզ բանք ասել ի վկայութենէ գրոց, զոր՝ վասն համառօտելոյ զբանս, աւելորդ համարեցաք դնել զամենայնն՝ բայց ի սակաւուց։ Առաջինն զի ի Լուսաւորչէն մերմէ՝ ի սրբոյն Գրիգորէ, ունիմք զայս աւանդութիւն, որպէս ընկալաւ նա ի նախնեաց սրբոց հարցն, որ յառաջ քան զնա։ Դարձեալ զի եւ Քրիստոս, որ մատոյց զինքն խորհրդեամբ պատարագ ի վերնատունն, գինի միայն գրեալ է, թէ՝ «Առ ի ձեռս եւ ասաց. Այս է իմ արիւնե <Մատթ. ԻԶ 28, Մարկ. ԺԴ 24>. եւ անուն ջրոյ ո՛չ բնաւ յիշատակի, որպէս եւ ասաց իսկ, յետ խորհրդոյն կատարման. թէ՝ «Յայսմ հետէ ո՛չ եւս արբից ի բերոյ որթոյե <Մատթ. ԻԶ 29, Մարկ. ԺԴ 25>, եւ որթն գինի եւ ո՛չ ջուրն ծնանի, որպէս ասէ Յովհան Ոսկեբերանն յաւետարանին մեկնութեանն։ Իսկ՝ եթէ վասն ջրոյն եւ արեան, որ ել ի կողիցն՝ ասէք արկանել ջուր ի բաժակն, զայս դարձեալ նոյն ինքն Յովհան Ոսկեբերան ի սոյն բանի աւետարանին մեկնութեանն, որ ըստ Յովհաննու, զջուրն ի խորհուրդ մկրտութեան մերոյ ասէ, եւ զգինին ի սուրբ պատարագին։ Նաեւ այլ բազումք ի վարդապետաց եկեղեցւոյ զսոյն ասեն, եւ մեք նոցին բանից եւ աւանդութեանցն գոլով հետեւողք, վասն այնորիկ ո՛չ արկանեմք ջուր, այլ անապակ գինեաւ՝ զանապական արեանն Քրիստոսի կատարեմք զխորհուրդ։ Բայց եթէ այնպէս եւ եթէ այս, միայն մաքուր հոգւով պարտ է սպասաւորել աստուածային խորհրդոյն, եւ ամենայնն ի հաճոյս աստուծոյ կատարեսցին։ Իսկ անմաքուրն եւ պիղծն, թէ անապակ բաժակաւ առնէ, եւ թէ ջուր արկանելով՝ բարկացուցանէ զընդունող պատարագին զաստուած, փոխանակ հաշտեցուցանելոյ։

Դարձեալ է՛ր ի գիրս եւ ծիծաղական իրս. թէ՝ Զխաչս իւրեանց յամենայն ամի նորոգ մկրտեն եւ օրհնեն։ Եւ այս ո՛չ ի գիտնոց եղեալ է յազգս մեր եւ ո՛չ ի տգիտաց, զի մի անգամ է օրհնութիւն խաչին եւ ո՛չ բազում անգամ, որպէս գրեալս էիք. եւ օրհնութիւն խաչի ո՛չ ի մէնջ եղեալ է, այլ յառաջին հարցն ձերոց, զոր նախնիքն մեր թարգմանեալ ետուն մեզ, որպէս այժմ գտանեմք յարեւելս յունարէն գրով ի հին գիրս. ոչ առաւել եւ ոչ նուազ քան զմերս, զի գրեալ է՝ Լուանալ զնորոգ խաչն նախ ջրով եւ ապա գինւով ի խորհուրդ երկուց վտակացն, որ ի կողիցն Քրիստոսի ելին, եւ ասել սաղմոս ըստ խորհրդոյն, եւ ընթեռնուլ բանս մարգարէականս եւ առաքելականս, եւ աւետարանս խորհրդականս, եւ յետ այնորիկ աղօթս քահանայականս, խնդրելով յաստուծոյ տալ այնմ խաչի՝ զշնորհս եւ զզօրութիւն առաջնոյ խաչին, յորոյ վերայ ինքն բեւեռեցաւ, որպէսզի զդեւս հալածեսցէ, եւ զախտս ի մարդկանէ սրբեսցէ, եւ զցասումն, որ վասն մեղաց մերոց իջանեն ի վերուստ, դադարեցուսցէ, եւ թէ՝ «Բնակեա՛ ի սմա միշտ՝ որպէս յառաջին խաչն քո, եւ արա՛ զսա լինել քեզ տաճար, եւ աթոռ, եւ զէն զօրութեան, զի երկրպագութիւն մեր առաջի սորա, ո՛չ նիւթեղէն արարածոյ, այլ քեզ միայնոյ աներեւութիդ աստուծոյ մատուսցիե, եւ որ այլ եւս այսպիսի պաղատանաց բանք։ Եւ ապա առեալ զօրհնեալ խաչն, զայն կանգնեմք յարեւելս եւ երկրպագեմք նմա, միանգամ միայն օրհնելով, ո՛չ բազում անգամ, որպէս եւ գրեալս էր։

Եցոյց մեզ գրեալս եւ զայս ինչ, թէ՝ Լուաք յոմանց ի նոցանէ ասել, թէ Քրիստոս՝ մարմին համագոյակից մեզ, թանձր, մահկանացու, չարչարելի, երկրային, ապականացու եւ եղանելի, ո՛չ էառ ի կուսէն, այլ անապական, անօսր, անչարչարելի, եւ անեղանելի, եւ թէ երեւեցաւ մարդ որպէս կամեցաւ՝ եկեր, էարբ իբրեւ առ Աբրահամու։ Եւ այսոցիկ բանից պատասխանի ունին կատարելապէս առաջին գրեցեալդ առ ի մէնջ բանք, բայց ասասցուք փոքր ինչ եւ առ այժմ դարձեալ։ Ասեմք զՔրիստոս՝ աստուած եւ մարդ, ըստ աստուածութեանն համագոյակից հօր՝ եւ ըստ մարդկութեան համագոյակից մեզ, եւ նոյն ինքն մի աստուածութիւնն եւ անբաժանելին, ըստ աստուածային բնութեանն երկնային՝ պարզ, անչարչարելի եւ անմահ. իսկ ըստ մարդկային բնութեանն երկրաւոր՝ թանձր, չարչարելի եւ մահկանացու, բայց ո՛չ ոմն, եւ ոմն ըստ Նեստորի կարծեացն, որ տաճար ասաց բանին՝ զմարմինն, քանզի յետ միաւորութեանն բարձան երկուութիւնքն, որպէս եւ բարձրագոյնքն, եւ աստուածայինքն, երբեմն աստուածութեանն, եւ է երբեմն, զի մարմնոյն ասին ի գիրս՝ համագոյակցին մերոյ։ Ըստ որում եւ զտնօրինական անուանսն տեառն մերոյ՝ յատուկ աստուածութեանն դնէ առաքեալն, ասելովն՝ «Յիսուս Քրիստոս. երէկ եւ այսօր, նոյն եւ յաւիտեանսե <Եբր. ԺԳ 8>. երէկ՝ զմշտնջենաւոր աստուածութիւնն, որ ընդ հօր էր ասէ, եւ այսօր՝ զմարդեղութիւնն. եւ նոյն եւ յաւիտեանս զանվախճան, թագաւորութիւնն զի թէ բաժանումն գիտէր առաքեալն ի մարդկութիւնն եւ յաստուածութիւնն՝ պա՛րտ էր ասել, թէ բանն աստուած երէկ, եւ Յիսուս Քրիստոս այսօր. բայց ո՛չ երբէք ցուցին բաժանման եղանակ յետ միաւորութեանն՝ ո՛չ առաքեալք եւ ո՛չ վարդապետք եկեղեցւոյ, որպէս եւ Յովհաննէս Աւետարանիչն՝ զմարմինն շօշափելով, զբանն ասաց շօշափել. «Ձեռք մեր, ասէ, շօշափեցին ի վերայ բանին կենացե <Յովհ. Կաթ. Ա 1, 2>։ Դարձեալ եւ զմարմնոյն յատուկքն է, զի աստուածութեանն տան, որպէս աստուած խաչեալ, եւ արիւն աստուծոյ եւ չարչարանս եւ մահ, ըստ Աստուածաբանին Գրիգորի եւ այլոց սրբոցն. եւ այսոցիկ զի՞նչ այլ, եթէ ո՛չ զանճառ միութիւնն եւ զանբաժանելին մի գոլ նշանակեն, վասն որոյ եւ մեք խոստովանիմք զմարմինն համագոյակից մեզ, զի ի զանգուածոյն էր Ադամայ, եւ թանձր, եւ ոչ առ աչս երեւալ ձեւ միայն մարմնոյ, որպէս Աբրահամու երեւեցաւ։ Եւ այս ո՛չ միայն յառաջ քան զյարութիւնն, այլ յետ յարութեանն, որպէս եւ ինքն իսկ ասաց. «Շօշափեցէք զիս եւ տեսէք, զի ես նոյն եմ, զի ոգի՝ մարմին եւ ոսկերս ո՛չ ունի, որպէս զիս տեսանէք՝ զի ունիմե <Ղուկ. ԻԴ 39>։ Թէպէտ եւ ըստ աստուածային զօրութեանն, յորժամ կամէր՝ թէթեւացուցանէր զմարմինն, որպէս գնալովն ի վերայ ծովուն, եւ ելանելովն ի կնքեալ գերեզմանէն, եւ դրօքն փակելօք մտանելովն առ աշակերտսն. զի ո՛չ թէ ինքն բնութեան օրինացն ծառայէր, որպէս մեք. այլ օրէնք բնութեան նմա ծառայէին, որպէս արարչի. ըստ որում եւ ի կուսական ծննդենէն, եւ յայլոց գերագունից սքանչելեացն, է՛ իմանալ. եթէ ո՛չ էր թանձր մարմին, ի խաչին զո՞վ բեւեռեցին. եւ կամ ո՞րպէս զմեռեալ ի գերեզմանի եդին. եւ Թովմաս զո՞վ յետ յարութեանն շօշափէր. եւ եթէ ո՛չ էր չարչարելի, զիա՞րդ չարչարեցաւ, եւ եթէ չէ՞ր մահկանացու մարմնով, զիա՞րդ խոնարհեցուցեալ զգլուխն, աւանդէր զհոգին։ Սակայն կամաւ կրէր զամենայն եւ իշխանութեամբ, եւ ո՛չ ակամայ եւ տկարութեամբ՝ ըստ իւր ինքեան ասելոյ. «Իշխանութիւն ունիմ դնել զանձն իմ, եւ իշխանութիւն ունիմ առնուլ զսաե <Յովհ. Ժ 18>։ Իսկ ապականացու ասել զմարմինն, թէ յաղագս կամաւոր կրից ոք ասիցէ՝ քաղցին, եւ ծարաւոյն, եւ արտասուելոյն, եւ արեան հոսելոյ ի վերայ խաչին՝ որով կենդանացաք, խոստովանիմք եւ մեք զայս։ Ապա թէ վասն ակամայ եւ անգոսնելի կրից ապականացու ոք՝ ասիցէ զնա, այսինքն՝ կերակրոց եւ ըմպելեաց ախտաբար հոսմանց, այսմ ո՛չ հաղորդիմք, քանզի ապականութիւն մեղաց է ծնունդ, եւ որ մեղս ո՛չ արար, ո՛չ տիրեաց նմա եւ ապականութիւն այսպիսի։ Դարձեալ զի վկայի ի գիրս, թէ զկիրս ո՛չ ակամայ, այլ կամաւոր կրեաց. եւ այս կիրք ապականութեան ո՛չ կամաւոր, այլ ակամայ՝ եւ բռնութեամբ ներգործի ի բնութիւնս։ Եւ որ զայս ասէ, յայտ առնէ, թէ ո՛չ կիրքն նմա, այլ ինքն կրիցն ծառայէր. եւ թէ այսպիսում ապականելի կրից հնազանդէր ակամայ, յա՛յտ է, թէ եւ մեղաց, որ հայրն է ապականութեան, ներքոյ անկեալ էր, զոր մի՛ լիցի իմանալ, կամ ասել ուղիղ հաւատացելոց։ Իսկ եթէ առ ի հաստատութիւն մարդկութեանն ո՛ք ասիցէ զայս լինել առ նմա, բաւական են յայտնի կիրքն. եւ անանգոսնելիքն, որ գրեալքն են, հաւատարիմ առնել, թէ ճշմարիտ մարդ եղեւ, եւ անգրելոցն ո՛չ կարօտանայ, եւ վատթարագունից, ա՛յն որ ճշմարիտ աստուած խոստովանի զնա։

Գրեալ էր վերստին զմէնջ, թէ վասն այնորիկ մի բնութիւն ասեն Քրիստոսի, որպէս թէ ամենեւին ընկղմեցաւ մարդկութիւնն, յաստուածութիւնն անդր ըստ օրինակի, զի կաթիլ մի քացախոյ, կամ մեղեր, ի ծով անկեալ աներեւութանայ. եւ այսմ բանի եւս՝ առաջինդ որ ի մէնջ ունին զպատասխանի, այն, զոր գրեցաք, թէ ի միաւորութեանն՝ մարդկային թանձր եւ յօդական բնութիւնս ո՛չ փոխեցաւ յանյօդ եւ պարզական բնութիւնն աստուծոյ եւ զիւրն կորոյս թանձրութիւն, եւ ո՛չ պարզ եւ անմարմնական բնութիւնն աստուծոյ՝ խառնելովն ընդ բնութեան մարմնոյն, փոխեցաւ, կամ այլայլեցաւ յիւրն յաւէտ պարզութենէ. քանզի քացախ կամ մեղր այլայլին եւ ապականին անկեալք ի ծով, որպէս ջուր եւ գինի։ Ո՛չ այսպէս է միաւորութեան եղանակ աստուածութեանն եւ մարդկութեանն. զի այսոքիկ մարմինք գոլով, յիրաւի ապականին՝ խառնելովն ի միմեանս։ Իսկ մարմին եւ անմարմին խառնին եւ միանան անճառաբար, եւ ո՛չ շփոթին ի միմեանց, կամ այլայլին, որպէս եւ մարդկայինս հոգի եւ մարմին. եւ թէ արարած բնութիւնս այսքան, քանի՞ ե՛ւս է իմանալ առաւել հրաշափառագոյն զարարչական բնութեանն միաւորութիւն ընդ արարածոյս։

Ասասցուք եւ փոքր ինչ եւ վասն առաջաւորացն ի մէնջ անուանեալ պահոց, զոր հայհոյէք տգիտաբար, Սարգսի ուրումն ասելով, կախարդի՝ էշ եւ սկունդ ունողի։ Ի յապստամբելոցն ի հաւատոյս մերոյ, առասպելաբանելով զանազան իրս վասն նորին եւ պատմելով ստայօդ բանիւ առաջի ձեր։ Բայց առ մեզ յիշատակ այսպիսում Սարգսի անգոյ է, եւ առաւել քան զեղջերուաքաղսն ասացեալ. զի նա թէեւ գոյութիւն ո՛չ ունի, անուան պատահեցաւ, իսկ Սարգիսս այս ո՛չ գոյութիւն ունի յազգս մեր եւ ո՛չ անուն. զոր թէ է՛ ոք ուրեք, թէպէտ եւ մեզ անյա՛յտ է, նզովէ զնա կաթողիկէ եկեղեցի, եւ զէ՛շ նորա, եւ զսկունդ, եւ զգիտողս նորա, եւ զընդունողս, զի զանուն նորա չէ՛ ոք լուեալ յազգս մեր, բայց ի հոռոմոց, զի ասեն՝ զրպարտելով զմեզ։ Այլ մեք՝ վկայութեամբն աստուծոյ, յայտնապէս գրեսցուք զճշմարտութիւնն վասն սորին իրաց, զի մի՛ ոք տգիտութեամբ հայհոյեսցէ եւ վնաս գործեսցէ հոգւոյ իւրոյ։

Արդ՝ առաջաւորք ասի սա, վասն զի առաջին պահք է Հայաստանեայց. եւ պատճառն է այս ինչ. սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր, յորժամ ել ի վիրապէն, ժողովեցան առաջի նորա թագաւորն Հայոց Տրդատիոս, պատուհասեալ յաստուծոյ, ի կերպարանս վարազի եղեալ, եւ իշխանքն ամենայն եւ զօրքն՝ այսահարեալք, ե՛դ ամենեցուն պահս հինգօրեայ անսուաղութեամբ, զի մի՛ ինչ ճաշակեսցեն որպէս նինուէացիքն, որով եղեւ բժշկութիւն նոցա ի ձեռն նորա։ Եւ զայս պահս, որ վասն այսր պատճառի յառաջագոյն եդաւ ի սրբոյն Գրիգորէ, նոյն ինքն Լուսաւորիչն աւանդեաց յեկեղեցիս հայոց, զնոյն պահել վերստին, յամենայն ամի շրջագայութեան, որպէսզի մի՛ մոռասցին երախտիքն աստուծոյ՝ եղեալ առ նոսա։ Եւ պատշաճ համարեցան խառնել զպահս զայս, որով հայք ընկալան զփրկութիւն, ընդ պահոցն նինուէացւոց, որով նոքա ազատեցան ի սպառնալեաց մահուանէն, զոր եւ պահեն մինչեւ ցայժմ ազգք ասորւոց եւ եգիպտացւոց։ Իսկ զի ասի սա եւ յանուն սրբոյն Սարգսի, մի՛ վասն համանունութեանն գայթակղեսցի ոք. քանզի այս Սարգիս, որոյ տօնս է, իշխան էր բարեպաշտօն ի Կապպադովկիա, յաւուրս մեծին Կոստանդիանոսի եւ որդւոց նորա։ Իսկ յորժամ թագաւորեաց յանցաւորն Յուլիանոս՝ հալածեալ ի նմանէ գնաց ի Պարսս առ Շապուհ արքայ։ Եւ անդ զբազումս ի զօրացն պարսից դարձուցեալ ի քրիստոնէութիւն, ընկալաւ զվճիռ մարտիրոսութեան հանդերձ որդւով իւրով, ի նոյն իսկ արքայէն պարսից Շապհոյ. եւ քանզի օր վախճանին պատահեցաւ լինել յերեսունն յունվարի ամսոյ, վասն այնորիկ հաստատեցին տօնել զյիշատակ նորա յաւուր շաբաթուն, որ յետ պահոց առաջաւորացն։ Որպէս եւ զսրբոյն Թէոդորոսի զկնի առաջին շաբաթուն պահոց քառասնորդացն տօնեն ամենայն եկեղեցիք։ Եւ արդ Աստուծով ասացեալ՝ ա՛յս է պատճառ պահելոյ մեր զայս պահս՝ անուանեալ առաջաւորք։

Արդ՝ ըստ խնդրոյ աստուածասիրութեան խոհեմագունիդ անձին, ո՛վ պատուական գլուխ եւ ի մանկական հասակի ունող զիմաստութիւն ծերոց, որպէս զՍողովմոն եւ զԴանիէլ, եդաք առաջի պատուասիրութեան ձերոյ՝ համառօտ բանիւ, զեկեղեցւոյ հայաստանեայց զճշմարիտ դաւանութիւն։ Եւ եթէ վասն մարդկան հաճոյից, կամ երկիւղի եւ պատկառանաց աղագաւ, ծածկեցաք ի մերոց դաւանութեանց, եւ ո՛չ գրեցաք, կամ թէ աւելի ինչ գրեցաք, զոր ո՛չ ունիմք, որպէս զի ընդունելի լինել առ ձէնջ, ընդ անհաւատիցն եւ հերձուածողացն ընկալցուք զդատաստան առաջի ատենին Քրիստոսի, քանզի հաւատ ծածկեալ, կամ կեղծաւորեալ, ո՛չ է հեռի յանհաւատութենէ։ Ո՛ր ոք յետ զայսոսիկ լսելոյ ի մէնջ գայթակղեսցի դարձեալ ի մեզ՝ ո՛չ հաւատալով ասացելոցս, ինքն տացէ պատասխանի Քրիստոսի յաւուր դատաստանին նորա, իբրեւ զպառակտող անդամոց նորին։ Իսկ այն որ՝ զոր միանգամ լսէ եւ հաւատայ՝ եւ ոչ դատի, որպէս ասաց քննողն սրտից, ընդ ճշմարիտ հաւատացելոց ընկալցի վարձս բարեաց ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որում փառք եւ զօրութիւն յաւիտեանս ամէն։

* * *

Զայս իբրեւ ընթերցան, գովեցին զհաւատս հայոց ամենայն իմաստունքն յունաց։ Եւ զի յամենայնի հանճարեղ էր Ներսէս, արար եւ առակս խորհրդաբարս ի գրոց, եւ հանելուկս, զի փոխանակ առասպելեաց՝ զայն ասասցեն ի գինարբուս եւ ի հարսանիս։ Եւ էր ինքն հեզ ամենայնիւ եւ պարկեշտ, արժանաւոր այրն աստուծոյ։

Եւ յետ նորա յաջորդէ զաթոռն Գրիգոր ամս քսան։ Սա շինեաց զգեղապաճոյճ եկեղեցին ի Կլայն եւ զարդարեաց զնա մեծապէս։ Եւ ապա Գրիգորիս մի ամ, Տղայն կոչեցեալ, քուերորդի նոցունց։ Եւ էր նա հասակաւն գեղեցիկ եւ բարւոք տեսանելով. բայց մի մախողք բազում էին նորա, արկին բարուրս ինչ ի վերայ նորա եպիսկոպոսքն նախանձոտք եւ մատնեցին զնա ստութեամբ Լեւոնի թագաւորի։ Եւ նա հրամայեաց արգելուլ զնա ի բերդ մի, մինչ քննութիւն լիցի ճշմարտութեամբ վասն նորա, եւ ինքն գրեաց թուղթ յԱրեւելս՝ յաշխարհն Հայոց առ վարդապետս եւ եպիսկոպոսս, եթէ զինչ կամք իցեն նոցա վասն այնր։ Եւ մինչ չեւ պատասխան ընկալեալ, վախճանեցաւ կաթողիկոսն այսպիսի մահուամբ. Յաւուր միում տեսին զնա անկեալ ընդ պարիսպ բերդին՝ ունելով կտաւ զմիջաւ իւրով, այնպէս մեռեալ։ Եւ զայս ոմանք ասէին, եթէ մախողքն նորա ընկեցին՝ եպիսկոպոսքն, որք ակն ունէին ժառանգել զաթոռն, յորոց մինն ասէին զՅովհաննէս, որ յետ նորա կալաւ զաթոռն, եւ զԱնանիա, որ եղեւ հակառակաթոռ ի Սեւաստ, յիշխանութեան սուլտանին հոռոմոց, եւ այլք յեպիսկոպոսաց անտի, արք վեց։ Եւ կէսք ասէին, եթէ ի գիշերի կամեցաւ փախչել ի բերդէ անտի, հնարեցաւ իջանել ընդ պարիսպն կտաւովն, եւ կտրեալ կտաւոյն, անկաւ եւ մեռաւ։ Զճշմարիտն մեք ոչ գիտեմք, այս արդարադատին աստուծոյ է գիտելի, որոյ ծածուկքն մարդկան յայտնի են նմա։

Եւ ապա տէր Գրիգոր Ապիրատն ամս եօթն։ Եւ այնուհետէ սկսան մախողքն Գրիգորիսի զմիմեամբք ելանել, թէ ո՞ նստիցի յաթոռն հայրապետական։ Եւ Յովհաննէսն՝ զի ընտանի էր թագաւորին Լեւոնի, բռնացաւ եւ կալաւ։ Իբրեւ ետես զայն միւս եպիսկոպոս՝ Անանիա, չոգաւ նա առ սուլտանն, զոր հոռոմոց կոչեն, եւ ետ նմա կաշառս, եւ նստաւ կաթողիկոս ի Սեւաստ, զի ասէր զինքն յազգէ կաթողիկոսին Պետրոսի, որ կայ թաղեալ անդէն։ Եւ այսպէս բաժանեցաւ աթոռ սրբոյն Գրիգորի յերիս՝ մի բունն, զոր էառն Յովհաննէս, որ ի Հոռոմկլայն, եւ միւսն ի Սեւաստ, զոր ապստամբեցաւ Անանիա, եւ միւս եւս ի կղզւոջն, որ կոչի Աղթամար, Դաւիթ անուն։

Այստեղ իսկ յետ Ալէքսի կայսեր թագաւորէ Կալօժանն. եւ յետ նորա Մանուէլն։ Արդ՝ ի ՇՂԸ թուականութեանն հայոց ազգն հռոմայեցւոց՝ զօրաժողով լեալ բիւրք բիւրուց, դիմեցին յայսկոյս Ովկիանոսի ընդ նոյնն ընդ Թիրակ ըստ առաջին անցիցն, զոր նշանակեցաք ի ՇԽԶ թուականին, եւ մոռացան զանհնարին նեղութիւնսն, զոր եցոյց որդին բելիարայ Ալէքսն՝ անդանօր այնոցիկ, որք ոչ իմացան զխարդախ խաբէութիւն նորա՝ համարելով զնա հաւատակից եւ պաշտօնեայ Քրիստոսի։ Վասն այնորիկ եւ սոքա աստանօր, զի չյիշեցին զանցս աղետիցն, ինքեանք առաւել խաբեալք եւ պարտեալք ի նորին թոռնէն, որոյ անուն՝ ըստ նեռինն՝ դերաքրիստոս կոչի, սոյնպէս եւ սորայս՝ տարորոշ եւ հեռի ամենայնիւ ի գործս եւ ի կրօնս Էմմանուէլի, Մանիլ անուն, որ դժրեաց զհռոմայեցիսն մահարար կերակրօք եւ ըմպելեօք։

Բայց յաւուրս հաւուն նորա Ալէքսի կոմս ոմն եկն յԵրուսաղէմէ յԱնտիոք։ Եւ իբրեւ եմուտ ի տաճար սրբոյն Պետրոսի առաքելոյ եւ հաղորդ եղեւ պաշտամանն, երեւեցաւ նմա սուրբ առաքեալն Պետրոս եւ ասէ. «Ի պատուհանին եկեղեցւոյդ թաղեալ կայ գեղարդն, որով խոցեցին զփրկիչն մեր, առեալ տարցես յաշխարհն քոե։ Եւ նորա առեալ խնդութեամբ, եկն ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ լուեալ Ալէքսի կայսեր՝ մեծարանս արար նմա յոյժ, եւ ետ նմա գանձս բազումս, եւ խնդրեաց ի նմանէ զգեղարդն, եւ եթող առ նմա կոմսն, եւ գնաց զճանապարհս իւր։

Իսկ ի ՈԼԶ թուականին յարեաւ բռնակալ ոմն՝ քուրդ ազգաւ, Սալահադին անուն, ի Մասեաց-յոտնէ, ծառայ լեալ սուլտանին Մերտինայ եւ Հալպայ։ Սա զօրս կազմեալ բազում յոյժ՝ չոգաւ ի վերայ քաղաքին Երուսաղէմի։ Եւ ել թագաւորն Երուսաղէմի, ֆռանկ ազգաւ, ընդդէմ նորա զօրու ծանու. եւ նենգ գործեցին նմա զօրքն իւր ծովեզերեայ, զի տէրն Տրապօլեաց, բարեկամ ընդ թշնամիսն լեալ՝ մատնէ զթագաւորն ի ձեռս նոցա այսպիսի եղանակաւ.

Է՛ր տօթ յոյժ ժամանակն եւ տեղին անջրդի։ Եւ խորհրդակից լեալ կոմսին ընդ թագաւորին առնուլ իւրեանց կայանս զապառաժն անջրդի, իսկ թշնամիքն կալան զեզրն Յորդանանու։ Իբրեւ խմբեցաւ պատերազմն ի միջօրէին, երիվարք զօրուն քրիստոնէից, քանզի պասքեալ էին ի ծարաւոյ, իբրեւ տեսին զջուրն՝ քարշեալ զհեծեալսն, ընկեցին ի մէջ թշնամեացն, եւ նոցա սուր ի գործ արկեալ՝ յանխնայ կոտորեցին։ Իսկ թագաւորն Երուսաղէմի, զի այր քաջ էր, զբազումս կոտորեաց ի թշնամեացն անձամբն իւրով։ Եւ իբրեւ ետես, եթէ անհնար է նմա զերծանել, զի սպանին զերիվար նորա, կամաւ ետ զինքն ի ձեռս նոցա։ Եւ նոքա երդումն պահանջեալ ի նմանէ, զի մի՛ այլ հանցէ նոցա սուր, թողին զնա. եւ գնաց յաշխարհն Հռոմայեցւոց։ Եւ ինքեանք չոգան ի վերայ Երուսաղէմի, եւ առին զնա եւ որ շուրջ զնովաւ քաղաքք եւ կոտորեցին զամենեսեան։ Եւ խաւարեցաւ արեգակն զյոլով ժամս։ Եւ տիրեցին Սալահադնեանք Պաղեստինի եւ Եգիպտոսի եւ Միջագետաց, եւ մեծ մասին Հայոց աշխարհիս, ինքեանք եւ թոռունք իւրեանց, որ կոչին Եդլեանք. յորոց էին Մելիք Քեմլ, եւ Մելիք Աշրափն, եւ այլ սուլտանք, որ տիրեցին բազում աշխարհաց։

Իսկ Կիւրիկէ Բագրատունի, որ ի Լօռէ քաղաքի, զամենայն ժամանակս իւր կացեալ ըննդէմ վրաց, ի հաստատութեան պահէր զհայրենիս իւր։ Եւ յետ մահուան նորա որդիք իւր՝ դաւեալք ի վրաց, ելեալք ի տանէ հայրենեաց, գնացին ի պարսիկս, Դաւիթ եւ Աբաս, եւ առնուն ի նոցանէ ի ժառանգութիւն զՏաւուշ եւ զՄածնաբերդ եւ զայլ տեղիս։ Ապա յետ աւուրց՝ առնուն դարձեալ պարսիկք ի նոցանէ զՏաւուշ, եւ նոքա բնակեն ի Մածնաբերդ, եւ մահուամբ փոխին յաշխարհէ Դաւիթ եւ Աբաս։ Եւ յաջորդէ զտեղի հօր իւրոյ Դաւթի, որդի նորա Կիւրիկէ, այր բարեբարոյ եւ կատարեալ ի գործս առաքինութեան, քան զհարս իւր. եւ բարւոք փոխեալ յաշխարհէս, թողու ժառանգակալ զորդի իւր՝ զմանուկն Աբաս երկոտասանամեայ։ Սա առնու իւր կին զդուստր Սարգսի բարեպաշտ իշխանի, որդւոյ Զաքարիայ, որդւոյ Վահրամայ, զքոյր մեծամեծ իշխանացն Զաքարէի եւ Իւանէի, Նանայ անուն։ Սոցա գործք յոլով են, զոր յիւրում տեղւոջն նշանակեսցուք։ Եւ կեցեալ Աբաս ամս երկու ընդ ամուսնոյն իւրոյ, վախճանի ամաց ինն եւ տասանց։ Սորա զաւակ ոչ էր ի կնոջէն իւրմէ։

Իբրեւ ետես քոյր նորա, Բաւրինայ անուն, եթէ բնաջինջ լինին յազգէն՝ անհնարին սգով վարանէր։ Ապա ասացին նմա, եթէ է՛ կին մի, որ ունի մանուկ մի ստնդիայ յեղբօրէն քումմէ։ Ապա զուարթացեալ կնոջն, առնու զմանուկն եւ սնուցանէ. եւ անուանեաց զանուն նորա Աղսարթան, որ եղեւ ժառանգակալ Մածնաբերդոյ, այր աստուածապաշտ եւ քահանայասէր։ Սա որ եհաս յաւուրս մեր՝ սորա ի ծերութեան ցաւեցին ոտք։ Ընդ սա խաբէութեամբ վարեցաւ Դաւիթ իշխան Նոր բերդին, զի էր եւ նա յազգէ Բագրատունեաց, հայրն Վասակայ իշխանի, որ շինեաց զեկեղեցին հրաշազան ի վանքն, որ Անապատն կոչի, հուպ ի Նոր բերդն՝ առաջնորդութեամբ եւ ձեռնտուութեամբ արքեպիսկոպոսին Յովհաննիսի Տուեցւոյ քաղաքին Շամքորոյ, եւ Գարդմանայ, եւ Երգեվանիցն, եւ Տէրունականին, եւ Տաւշոյ, եւ այլ կողմանց իշխանութեան Վահրամայ իշխանի։ Եւ եղեւ աւարտումն եկեղեցւոյն, որ օծաւ եւ կնքեցաւ յանուն սրբոյ Աստուածածնին ի ՈՁԹ թուականին հայոց։ Այր սուրբ եւ առաքինի եւ բարեգործ էր եպիսկոպոսն Յովհաննէս, որ յոլով քառասունս անսուաղ պահէր։

Իսկ Դաւիթ իշխան Նոր բերդին խաբեաց զմանուկն Աղսարթան եւ փեսայացոյց զնա ի դուստրն իւր, եւ ինքն տիրեաց Մածնաբերդոյ, եւ ապա եհան զդուստր իւր ի նմանէ։ Իսկ Աղսարթանայ իւր արարեալ զբնակիչս բերդին, յանկարծակի յեղակարծ ժամու ըմբռնեալ զԴաւիթ հանդերձ ամենայն ընտանեօքն՝ հանին արտաքս ի բերդէն, եւ ետուն զբերդն յԱղսարթան։ Եւ նա յետ ժամանակաց կենդանութեամբ իւրով ետ զիշխանութիւնն յորդին իւր Կիւրիկէ, եւ ինքն կրօնաւորեցաւ ի վանքն, որ կոչի Գետակիցք։

Եւ Կիւրիկէին եղեն որդիք. անուանք նոցա՝ Փահլաւան, եւ միւսոյն Թաղիադին, եւ երրորդին Աղսարթան։