Պատմութիւն Հայոց

Զկնի ամաց ինչ անցանելոյ աւերման քաղաքին Գանձակայ, այս զօր մոլեկան եւ խորամանկ իբրեւ վիճակաւ բաժանեալ զամենայն աշխարհս Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, իւրաքանչիւր գլխաւորի ըստ մեծութեան եւ փոքրութեան՝ զքաղաքս եւ զգաւառս, զաշխարհս եւ զբերդս, առնուլ, քանդել, աւերել. եւ չոգան իւրաքանչիւր մասն բաժնի կանամբք եւ որդւովք եւ ամենայն աղխիւ բանակին իւրեանց. եւ նստեալ անհոգութեամբ՝ յապականել եւ յուտել զամենայն բոյսս դալարոյ ուղտօք եւ անասնօք իւրեանց։

Ընդ այն ժամանակս թագաւորութիւնն վրաց նուազեալ էր, զի էր ընդ ձեռամբ կնոջ, որում անուն էր Ռուզուդան, դուստր Թամարին, քոյր Լաշային, թոռն Գիորգեայ, վաւաշ եւ կաթոտ, որպէս զՇամիրամն, որ անհաւան եղեալ արանցն, զոր ածէին նմա, ընդ բազմօք անկեալ եւ այրի մնացեալ, վարէր զիշխանութիւն թագաւորութեանն ի ձեռն զօրագլխացն Իւանէի, եւ որդւոյ իւրոյ Աւագին, եւ Շահնշահի՝ որդւոյ Զաքարէի, եւ Վահրամայ եւ այլոցն։ Եւ զի յառաջ քան զսակաւ ժամանակս մեռեալ էր Իւանէ, տարան թաղեցին զնա ի Պղնձահանքն, զոր իւր շինեալ էր վասն վրաց, առեալ ի հայոց։ Եւ զիշխանութիւն նորա վարէր որդի նորա։ Եւ ոչ էին կարող զդէմ ունել անհնարին բքոյն եկելոյ, վասն այսորիկ անձնապահ եղեն ամենեքեան՝ գայթակղեալք յամրոցս, ուր եւ կարացին։

Եւ նոքա սփռեալք առ հասարակ ընդ երեսս դաշտաց, լերանց եւ ձորոց, իբրեւ զմարախ բազմութեամբ, կամ իբեւ զանձրեւ յորդութեամբ տեղեայ ի վերայ երկրի։ Եւ անդ էր տեսանել այնուհետեւ աղէտք տրտմագինք եւ աշխար արժանի ողբոց, զի ո՛չ երկիր թաքուցանէր զմտեալսն, ո՛չ վէմք եւ ո՛չ անտառք պահէին զապաստանեալսն, ո՛չ ամրագոյն շինուածք բերդից եւ ո՛չ խոխոմք ձորոց, այլ ամենեքեան արտաքս վարէին զղօղեալս։ Լքանէր անձն արի արանց, եւ լուծանէին ձեռք կորովի աղեղնաւորաց, թաքուցանէին զսուրսն, որք ունէին զնոսա, զի մի՛ տեսեալ թշնամեացն, անողորմ սատակեսցեն. ձայնք թշնամեացն հալէին զնոսա եւ դոփիւնք կապարճաց նոցա ահաբեկ առնէին զամենեսեան, աչք իւրաքանչիւր զօրհասն իւր տեսանէր եկեալ, եւ սիրտք իւրեանց մեռանէին ի ներքուստ. մանկունք խուսափէին առ ծնողս յահէ սրոյն, եւ ծնողքն հանդերձ նոքօք անկանէին ի վախից, նախ քան զընկենուլ թշնամեացն։

Անդ էր տեսանել զսուրս յանխնայ կոտորել զարս եւ զկանայս, զերիտասարդս եւ զմանկունս, զծերս եւ զպառաւունս, զեպիսկոպոսունս եւ զերիցունս, զսարկաւագունս եւ զդպիրս։ Մանկունք ստնդիայք զքարի հարեալք, եւ կուսանք գեղեցիկք խայտառակեալք եւ գերեալք։

Ահագին էր տեսիլ կերպարանաց նորա, եւ անգութ աղիք յորովայնի նոցա. մի եւ միոյ մօր արտասուաց ոչ ողորմէին, եւ յալիս երբէք ոչ գթային, ի սպանութիւնս խրախութեամբ ընթանային, իբր ի հարսանիս, կամ ի գինարբունս։

Լցաւ երկիրն ամենայն դիակամբք մեռելոց, եւ ոչ ոք էր, որ թաղէր զնոսա. հատեալ էր արտօսր յաչաց սիրելեաց, եւ ոչ ոք էր, որ իշխէր լալ զանկեալսն յահէ անօրինացն։

Սուգ զգեցաւ եկեղեցի, եւ բարձաւ պայծառութիւն գեղեցկութեան նորա. խափանեցան պաշտամունք նորա, եւ բարձան պատարագք ի սեղանոյ նորա. լռեցին պաշտամունք նորա եւ ոչ եւս լսիւր ի նմա ձայն երգոց. իբրեւ խաւարաւ մածեալ էր ամենայն աշխարհ, եւ սիրէին մարդիկ զգիշեր առաւել քան զտիւ. երկիր թափուր մնաց ի բնակչաց իւրոց, եւ շրջէին ի նմա որդիք օտարաց։

Յափշտակեցան ինչք եւ ստացուածք, եւ ժլատութիւն բարուց նոցա ոչ երբէք յագեցաւ. խուզեցան տունք եւ սենեակք ամենայն, եւ ոչ ինչ մնաց, զոր ոչ առին. շրջէին այսր անդր արագութեամբ, իբրեւ զայծեմունս, եւ կեղեքէին, պատառէին իբրեւ զգայլս. երիվարք նոցա ոչ վաստակէին յընթացս, եւ ոչ նոքա ձանձրանային ի ժողովել զաւարս։

Եւ այսպէս առ հասարակ դառնութիւն հասուցին բազում ազգաց եւ լեզուաց, զի բաժակ բարկութեան տեառն էր հեղեալ ի վերայ երկրի ի վրէժխնդրութիւն գործոց մերոց չարաց, զոր մեղաք առաջի նորա եւ զարդար ցասումն նորա շարժեցաք. վասն այնորիկ եղեւ դիւրաւ մուտ նոցա յաշխարհս ամենայն։ Եւ իբրեւ առին զաշխարհս ամենայն, ժողովեցին զանասունս ամենայն, որ ի գաղթի եւ որ ոչ, եւ զինչս եւ զստացուածս եւ զգերիս բազմութեամբ՝ որ յարձակ վայրս։

Սկսան այսուհետեւ մարտնչել ընդ ամրոցս ամենայն եւ ընդ քաղաքս բազումս, կանգնեալ մեքենայս բազումս եւ ազգի ազգիս, զի յոյժ խորամանկ եւ հնարաւորք էին։ Եւ առին, քանդեցին զբազում ամրոցս եւ զբերդս։ Եւ զի աւուրքն ամառնային էր եւ խորշակ յոյժ, եւ ամբարք ոչ հաւաքեալք, զի յեղակարծում ժամու եկին ի վերայ. վասն այնորիկ պասքեալ ի ծարաւոյ մարդ եւ անասուն, կամաւ եւ ակամայ անկանէին ի ձեռս թշնամեացն առ վտանգի նեղութեանն, եւ նոքա է՛ր, զոր սպանանէին, եւ է՛ր, զոր պահէին ի պէտս իւրեանց ստրկութեամբ ծառայութեան։ Զնոյն անցս անցուցանէին եւ ընդ քաղաքս բազմամարդս, շուրջ նստեալ պատեալ՝ պաշարէին զնոսա։