Նուագք

ՀՈՎԻՒՔ ՇԻՐԱԿԱՅ

Ա.
Կենցաղ հովուաց եւ քաղաքայնոց.

Էին զուարթալոյս եւ ջերմասիւգ աւուրք նաւասարդի ամսեան. եւ արեգական դեռ եւս անցեալ զօթեւանօք հասարակ աւուր՝ ի լայնասփիւռ հովանիս թաւոստեան սօսեացն եւ կաղամախեաց հրաւիրանօք իմն կոչէր զտուարածիցն դաս: Տեղի տուեալ այնուհետեւ ի կաթնաբուխ մարմանդիցն, եւ վարեալ զխաշինս մանկունք հովուացն Հայոց, որք արածէին զհօտս իւրեանց ի թանձրախիտ սիզի պարարտարօտ հովտացն Վանանդայ եւ Շիրակայ, երթեալ տարածանէին զանձինս ընդ սաղարթուն վարագուրօք անտառակին, ուր տօթ եւ խոնջութիւն հանդերձեալ կազմեալ էին նոցա ապաստան հանգստաւէտ: Ամենեցուն մոռացեալ անդանօր զմտացն տաղտուկս, եւ ըստ տակաւ ծաւալել անդորրութեանն եւ ըստ պարզել անդամոցն յանշարժ դադարման՝ յուշիկ լռիկ յածեցուցանէին զաչս իւրեանց ի վերայ հօտիցն մակաղելոց առ ոտիւք իւրեանց, եւ ի վերայ համօրէն շինական տեսլարանին: Բբջիւն եւ սռիչ որոճայնոցն տակաւ նուաղեալ լռէր, եւ ընդ հուպ հանդարտութիւն տիրէր գլխովին եւ հովտին եւ արօտականացն եւ արածողաց. եւ յերերս անդ վարսաւոր ոստոց մերձ ընդ մերձ տատանելոց ի խաղս թեւոց սաւառնաձայն հողմոց, հազ ընդ հազ լսելի լինէին վանգիւնք կրկջաձայն սարեկաց, եւ ուստեք ուստեք ճռուողիւն ճնճըղկանց. առուակն եւեթ ականակիտ՝ ապաժոյժ վիժակ գետոյն մեծի Երասխայ, որ յեդեմական բարձանց Բասենոյ դարիւ եւ դարիւ իջանէ եւ վազս առնու ընդ հազար հովիտս Այրարատայ, կարկաջէր յերկնանման ծոցս մարմանդիցն, եւ համբոյր ծաղկանց մատուցեալ՝ իսկ եւ իսկ սողոսկէր թագչէր ի շամբս մթագինս, եւ իսկ եւ իսկ արտաքս հորդեալ ճանապարհ՝ նոյն գունակ ծաւալանայր ի ծաղկաճեմ ափունսն:

Ի համօրէն հանդարտութեան անդ յանզգաստից իմն եւ իբրեւ հեզապար սահեալ անցանէին ժամք բացօթեայք, ժամք անապակք եւ խաղաղականք, ժամք զորոց ոչ եւս ոք զգայր զօրութիւն տեւողական. այլ միայն լրջութիւն եւ աշխոյժք յետ թմբրութեանն հասեալք ի վերայ հովուաց, եւ ստուերաց առ ի շեղ տարածմունք՝ անձայն վկայք լինէին ընթացից ժամանակին: Եւ այն ինչ կիսոց յագեալ, այլոց քաղցրանայր տակաւին յերկարաձգել զանուշարարն թմբիր ընդ անկասկած հովանեօքն, եւ զուարթագինս ապա տեսանէին զդէմս բնութեան յաղուական լոյս տուընջենական լապտերին, Բաբիկ մանկագոյն յորդիս Հարմակայ, սրբեալ զլուսալիր աչկունսն զորս փակեալ էր ի քուն քաղցրութեան ի վերայ հօրն լանջաց, եւ պահ մի պշուցեալ ընդ բնաւս եւ ասէ. «Ո՜վ, քանի՜ խաղաղական են, հայրիկ, վայրքս այս եւ տեսարանք. քանի՜ ցանկալի է կենցաղս մեր: Ահա արեգակն պայծառ, ընդ որ հայեցեալ զուարճանամ յոյժ, եւ չգիտեմ ընդէ՞ր. ահա մարմանդքս դալարք յոր կայտռեմ ընդ գառանց զորս ետուր ինձ. ահա վտակն այն ուր լուանամ զձեռս եւ զերեսս իմ եւ զգզաթ սպիտակափայլ գառանցն, եւ ահա ամենայն հօտքս եւ հովիւք մեր դրացիք, եւ ծառք անգամ զմեօք հովանացեալք, եւ թռչնիկք ի վերուստ ճախր առեալ երգովք եւ մանր պարուք, թուին ինձ, հայր, բաւական մեզի վայելս կենաց: Չեն ինձ պէտք բարեկեցիկ անուանեալ կենաց քաղաքացեաց զոր յանցաւորաց հովտիս լսեմ. եւ ոչ բնաւ սիրեալ է իմ զայնպիսի վայր, ուր որպէս լսեմ՝ քար ի վերայ քարի ամբարձեալ տունս շինեն մեծամեծս. եւ փողոցք եւ վաճառանոցք աւելորդ իրաց գրաւեն զամենայն զտեղին՝ յորում անկ էր հովուաց եւ հօտից միայն դադարել: Այլ առաւել ատեամ ես եւ խորշիմ դարշիմ յարանցն յայնցանէ զորս ոչ եւս մարդիկս՝ այլ մարտիկս կոչեն. զորոց եւ մայր իմ պատմէր մեզ յեռանդն, զի արք ահարկուք են նոքա եւ գործիս սպանման ունին հանապազակիրս, եւ երթեալ խողխողեն զօտարս որպէս անգութքն ի հովուաց զանմեղ գառնեակս: Եւ ընդէ՞ր, ո՜վ հայր, ոչ ամենեքին իբրեւ զմեզ հովիւք իցեն. չգիտիցե՞ն արդեօք զի երջանիկք եմք մեք: Այլ ես աղաչեմ, հայր, մի՛ տանիր զիս եւ զեղբարս իմ ի քաղաք. լաւ է մեզ բնակել աստանօր եւ վայելել յանդորրաւէտ վայելս բնութեան՝ զոր ի քէն ուսեալ արդ սկսանիմք ճանաչել զի քաղցր է յոյժ»:

Ժպտեալ Հարմակայ ընդ անկեղծ բանս որդեկին իւրոյ համբուրեաց զնա եւ ասէ. «Այո, որդեակ, քաղցր են հովուացս կեանք, եւ հարազատագոյն է սա կենցաղ նախնեացն մերոց հարց. շնո՜րհք Անմահին, որ զսոյն մեզ վիճակեցոյց: Այլ զքաղաքացեացն կենցաղ. քա՛ւ քեզ որդեակ՝ արհամարհ գըրել. զի թէպէտ եւ ոչ որպէս զմերս իցէ քաղցր, սակայն եւ ոչ ինչ նուազ վայելուչ է ի շահ եւ յօգուտ, ի փառս եւ ի պահպանութիւն մեծի աշխարհիս եւ վսեմական պետութեանս հայկազնեայց: Քանզի քաղաքացիքդ այդոքիկ շինութեան աշխարհիս պատճառք են, եւ զամենայն ժողովըրդեան զպէտս նոքա տնտեսեն. նոքա են որ գործեն զերկաթ եւ զպղինձ, եւ զաւելորդսն առ մեզ զոսկի եւ զարծաթ. եւ փոխեն յաղխս պիտանիս եւ յանօթս, յորոց եւ մեք երբեմն առնումք ի կահս մերոց հանգրուանաց: Նոքա գործեն ազգս ազգո ագանելեաց եւ հանդերձից ըստ ամենայն չափու հասակի եւ ըստ ամենայն աշտիճանի. որպէս զի յորժամ քաղաքաժողով մարդկան բազմութիւն ի մի վայր գայցէ, որպէս զհովիտս զայս գունակ գունակ ծաղկենկար կերպարանօք երեւելի լինիցի: Նոքա եւ զարքային մերոյ զարդս վայելուչս յարդարեն, եւ կանայք նոցին փոխանակ ասու զնրբաթել եւ զբազմագունի տարազս անկանին. որովք յորժամ զգեստաւորեալ նազիցէ թագաւորն մեր. պերճագոյն երեւի քան զառաջնորդ հօրանացդ զոր դուն պսակազարդ պճնես, եւ քան զխօսնակ ի հոյլս մարեաց: Յիշեմ ես տակաւին զօրն՝ յորում ոչ ինչ առաւել գոլով իմ տիօք քան զերէց եղբայրն քո, երթեալ էի ընդ հօրն իմում ի նաւակատիս զոր արար հայր այժմու թագաւորիս քաջն Վան ի սկզբան թագաւորութեան իւրոյ, յորժամ աւարտեալ էր զնորոգումն մեծամուր քաղաքին, զոր յառաջինսն ասեն Շամիրամայ դշխոյի կառուցեալ: Կայր նա համակ զարդարեալ շքեղաշուք յօրինուածովք ի բարձու գղեկին եւ այնպէս յապշութիւն եւ ի հիացումն կրթեալ էին աչք իմ եւ միտք իմ, մինչեւ չկարել ակն կառուցանել ի պայծառութիւն նորա, որպէս չկարես դու յարեւս յայս հայել: Անմոռաց է յինէն եւ բանն զոր յայնժամ ասաց, յորժամ տիրասէր ժողովրդեանն սխրացեալ աննախանձ խնդութեամբ ընդ փառս բարւոյ թագաւորին՝ գոչէր մեծաձայն. Կեցցէ՜ թագաւոր մեր զամս Հայկայ եւ զաւուրս Արայի, եւ լցցի զօրութեամբն Տիգրանայ. եւ ասէր. Տացէ ինձ երկնաբնակն տէր վայելել ընդ երկայն աւուրս ի սէր այսպիսւոյ ժողովրդեան, որ փառս եւ պարծանս անձին համարի զոր իւրում տեառն հատուցանէ. եւ յաւելցէ ինձ հայր լինել նմին արժանաւոր: Այլ զքաղաքացեացդ էին բանք մեր. ո՞չ ապաքէն նոքա իցեն որդեակ իմ, որ արուեստիւք եւ ձեռագործովք եւ երթեւեկութեամբ վաճառականաց զանուն եւ զփառս եւ զճարտարութիւն ազգիս մերոյ հասուցանեն յազգս հեռաւորս. ո՞չ ապաքէն եւ մեք ինքնին զարդիւնս հօտից մերոց նոցա վաճառեմք, եւ ի նոցանէ առնումք զկարեւոր կենաց մերոց զպէտս:

— Իցէ այդ այդպէս, ասէ դարձեալ Բաբիկ. այլ զի՞ բնաւ պիտոյ իցեն մարդախոշոշ զինուորքն այնոքիկ:

— Եւ նոքա, որդեակ, եւ նոքա ամենեւին պիտանիք են աշխարհիս բարեկեցութեան. եւ ոչ որպէս դուդ կարծես՝ սպանման արբանեակք, այլ խաղաղութեան են տածիչք: Օրինակաւ իմն բե՛ր ցուցից քեզ. տեսանե՞ս զհօտս զայսոսիկ. ահա այդպիսիք եմք եւ մեք եւ ամենայն ժողովուրդն. եւ որպէս հովիւքս զի առաջնորդեմք նոցա, նոյնպէս եւ իշխանք ազգիս յիւրաքանչիւր գաւառս եւ ի վիճակս. եւ որպէս հովուապետն մեր ի վերայ հովուացս, այսպէս եւ թագաւորն ի վերայ ամենայն աշխարհիս. բայց տե՛ս ինձ, զի ամենեքին մեք զներքին հոգամք զհօտիս, ոչ գոլով բաւականք եւ արտաքնոցն միտ դնել եւ առ թշնամեաց յարձակումն. վասն որոյ սովորեցաք շունս ունել պահապանս, որ ընդ մեզ հեզութեամբ կան, որպէս ընչապտուկդ այդ որ քծնի զքեւ. այլ ըստ պահանջել դիպացն կռուողք եւ մարտիկք լինին, զի զյանձնեալն ի նոսա զհօտ անարատ պահեսցեն յերեսաց գայլոց եւ առիւծուց: Այդպիսի է եւ զինուորացդ ազգ. ի խաղաղութեան ժամանակի համբոյրք եւ հաշտք, այլ յորժամ մարդիկ չարք կամ ստամբակեալ ոք ուրեք եթէ յօտարաց եւ եթէ յընտանեաց ի վեր երեւեալ՝ կամիցին խռովել զհօտ մարդկութեանս, յայնժամ զէն առնուն նոքա եւ ի մարտ պատերազմի դիմեն. եւ ի չկամել խռովչացն ընդ հնազանդութեամբ եւ ընդ օրինօք մտանել, մահու դատին զնոսա. զի ամբարշտաց անզեղջից խստասրտաց յամառելոց ոչ գոյ այլազգ հնարս ուղղութեան գտանել. որպէս եւ շունքդ առնեն գայլոց յաւակնելոց: Եթէ դոքա չէին, որդեակ, աշխարհս այս մեր մեծ եւ գեղեցիկ՝ կոխան ոտից լեալ էր խուժագուժ ազանցն որ շուրջ զմեօք բնակեն. եւ եթէ ոչ դոքօք ընդ թշնամիս մարտ յարդարէին առաջինքն մեր առաքինի նահատակք, որպիսի ոք Հայկն էր, որպիսի ոք Արամ, որպիսի ոք Պարոյր եւ Տիգրան եւ Վահագն, այլովքն հանդերձ, ո՜հ, այժմ ոչ աշխարհս յանուն եւ ի փառս իւր պանծայր, եւ ոչ մեք խաղաղութեամբս այսու կեանս վարէաք: Տեսանե՞ս արդ, սիրեցեալդ իմ Բաբիկ, զի ոչ միայն աւելորդ եւ ումպէտ մարդիկ չեն նոքա, այլ եւ աշխարհիս շինութեան հսկողք եւ պահապանք, եւ մեզ գլխովին օգնականք. զի ոչ հօտ առանց հովուի կայ, եւ ոչ սոքա երկոքին առանց պահպանութեան:

— Ահա արդ խելամուտ լինիմ զի ճշմարտիւ այդ այդպէս է որպէս ասացերդ, հայր. եւ ես այսուհետեւ սիրեցից զկենցաղս մեր որպէս եւ յառաջ, եւ զայլսն եւս պատուեցից: Ո՜վ, քանիպատիկ իրք են կարեւորք զորս անգիտանամ ես տակաւին. այլ դու հայր, քանզի սիրես զիս եւ զեղբարս իմ եւ զընկերքս որք ահա յունկնդրութիւն ժողովեալ կան այսր, ուսուսցես մեզ ի ժամս պարապոյ, որպէս զի մի՛ ինչ ի կարեւորացն գիտութենէ վրիպեսցի ի մէնջ, եւ լիցուք որպէս դու ասէիր յայլում նուագի, թէ ոչ երախտաւորք՝ գոնեայ երախտագէտ որդիք մերոց պանծալի հայրենեաց»:

Այսպիսիք էին զրուցաբանութիւնք հովուացն Շիրակայ, մինչդեռ արեգակն ի մուտս խոնարհեալ լինէր, եւ ստուերք լերանց երկարէին, եւ ձայնք երեկորինք հնչէին ի հովտին: Եւ ի դառնալ մանկանցն ի վանս՝ Բաբիկ յեղյեղէր տակաւին զբանս հօրն իւրոյ, եթէ Ոչ հօտ անհովիւ, եւ ոչ հովիւ անհօտ, եւ ոչ երկոքին սոքա անպահապանք երբէք:

Բ.
Լսեն երկինք ձայնի առաքինի մանկանց.

Մեկուսի յընկերակցացն ի զառ ի վեր փոքու բլրակին ոչ ինչ կարի ի բացեայ յիւրմէ խրճթէն՝ նստէր վարանական հովիւն Մեհենդակ, եւ խաշինք նորա լռիկ շուրջ գային զնովաւ: Սիրտ իւր անդուլ ի հիւղ անդր ձգտէր՝ ուստի ելն զայն օր յոչ կամաց, եւ առ ի պէտս եւեթ հօտին. եւ աչք իւր խորշէին իմն դառնալ ընդ այն կողմն հայել. հատանէր անցանէր ըղձիւքն ընդ անձուկ հովիտն որ անջըրպետէր ընդ հիւղն եւ ընդ բլուրն, եւ յահէն ընկրկեալ մնայր. զի հիւանդագին եթող յանկողնի զԶարմուհի զամուսինն իւր. «Եւ տակաւին, ասէր ի տրտմութեան իւրում, տակաւին ոչ ոք ի մանկտւոյն երեւեցաւ. գուցէ դարձեալ զայրացան խիթք անհնարին ցաւոց Զարմուհեայ, եւ չկամիցին որդիքն քեցիլ ի ցանկալի մօրէն. գուցէ եւ ինքնին առ գութ ինչ չկամիցի արտմեցուցանել զիս, եւ վասն այնորիկ չարձակիցէ զմանկունսն… Ահա ոչ բազում ժամք են յորմէ հետէ թողի զմայրն եւ զորդիս ի լաց ի միասին, եւ թուիմ յաւուրց բազմաց անջատեալ հեռացեալ ի նոցանէ… Յարուցեալ երթայց տեսից զողջոյն նորա… այլ ո՞ւմ թողից զհօտն, զի ոչ ոք է աստ յընկերաց իմոց. եւ ընդ իս տանել զիա՞րդ լինիցի, զի ինքնին Զարմուհի թախանձեաց զիս եւ ասէ. Երթ դու Մեհենդակդ իմ, արածել զխաշինսն, եւ մի դարձցիս այսր մինչեւ յիջանել ստուերաց. եւ որ բնակէն յերկինս տեսցէ վասն իմ. բայց եթէ կոչ առ յինէն հասցէ քեզ… Մոռացա՞ն արդեօք մանկունքն զպատուէրն զոր ետու նոցա գաղտ ծանուցանել ինձ: … Այլ զի՞նչ որ շարժիդ անդանօր ի հեռաստանէ. միթէ նոքա՞, որդեակքն իմ… բայց ոչ, ստուերք են ծառաստանին… Անմահ Աստուած, եթէ երբէք հաճոյ եղեն քեզ նուէրք անդրանկաց օդեացս զոր մատուցանէի քեզ, եթէ ամոքեցին զունկն քո համբերատար հեծութիւնք Զարմուհեայ, եւ քաղցր մաղթանք որդեկաց իմոց, պահեա զնա աղաչեմ կենդանի մինչեւ իցեմ ես. պահեա մատաղ որդեկաց իմոց զմայրն իւրեանց բարի… պահեա Աստուած, զօրհնութիւն տան իմոյ, զառաքինի զաղախին քո»…

Եւ ծածկեալ զերեսս իւր ուլենեաւն ելաց լալիւն մեծ. եւ իբրեւ անադան ուրեմն զաչսն յետին ցօղով արտասուաց ի վեր յերկինս ուղղէր, ահա ետես, եւ ոչ եւս պատիրք աչաց, ոչ եւս ստուերք ծառոց, այլ զուարթունք մխիթարք ամայութեան իւրոյ, Հարմիկ եւ Մամիկ սիրելիք, կայտառ մանկունք դեռատիք, որոց ձեռն ի ձեռն տուեալ, եւ ի մեծէ ուստեք ի կրից երագեալ, որպէս էր կարծել, զանբաւականսն յայնքան ընթացս զփափուկ գարշապարսն, զթուխ գիսակս յուսսն ծեծելով, եւ զցիր բազմութիւն համասպրամ ծաղկանց առ ոտն կոխելով, մերթ անկեալք գլորեալք եւ մերթ յարուցեալք եւ կանգնեալք, մերթ ծածկեալք ի պարարտարօտ մարգսն եւ մերթ ի վեր երեւեալք, եւ անցեալք նախ ընդ խորն եւ ապա ընդ զառ ի վեր հովտին, եւ ընդ բովանդակ կարմրորակ դէմսն եւ ընդ հոլանի լանջսն վիժակս ջերմն քրտանց հոսեցուցեալ, թասելով եւ կայթելով ելին հասին արկին զանձինս ի գիրկս հօրն իւրեանց, եւ «Հայրիկ, մայր մեր, մայր մեր…» Եւ այլ ինչ արտաբերել ոչ կարէին՝ ի հատկլել ձայնիցն եւ շնչոյն: Իսկ Մեհենդակայ զերկոսին միանգամայն զփոքրկունսն ի գոգ ժողովեալ, «Զի՞նչ իցէ, զի՞ եղեւ մօր ձերում, հարցանէր ստէպ. ասացէք որդեակք իմ, ասացէք փութով:

— Մայր մեր ապաքինեաց, լուծան ի սպառ խիթք ցաւոց նորա, եւ այժմ քեզ սպասեալ մնայ հայր»:

Համբուրել զորդեակսն եւ յառնել, գումարել զհօտն, տալ զաջ իւր ի Հարմիկ եւ զձախն ի Մամիկ եւ դէմ դնել ի հիւղն, զայն ամենայն միոյ վայրկենի գործ արար Մեհենդակ. ընթանայր եւ ընթացուցանէր զմանկունսն, եւ հարցանէր. «Եթէ գիտիցէ՞ք մանկունք, որո՞վ օրինակաւ զերծաւ մայր ձեր ի սաստիկ ցաւոցն:

— Եւ կարի իսկ քաջ, ասէ Հարմիկ. թող պատմեսցէ քեզ Մամիկ, մինչ ես հաւաքեցից ճեպով ծաղկունս ինչ մօր մերում եւ քեռ»:

Եւ Մամիկ ասէ. «Մինչ դուն բաժանեցար ի մէնջ հա՛յր լալով ընդ առաւօտն, եւ մեք բոլորեալ զմահճաւ մօր մերոյ լայաք, Քաջաջ եղբայր մեր եդեալ էր զճակատն ի սնարս բարձին, եւ զերեսս իւր ծածկեալ անշարժ կայր, եւ քոյր մեր առ նմին, եւ մեք մի աստի եւ մի անտի աղօթէաք լուռ. եւ ահա յանկարծ յարեաւ Քաջաջ, եւ մեզ ինչ ոչ ասացեալ ել արտաքս. բայց զդառնալն ոչ անագանեաց՝ բերեալ ընդ իւր բռամբն բանջար ինչ խոտոյ. զորմէ ասէր թէ քննեալ եւ ի վերայ հասեալ էր յառաջագոյն, զի յորժամ ցաւս ինչ ունիցին գառինքն՝ խնդրեն զայն եւ ուտեն եւ բժշկին. զայն վաղվաղակի տուեալ քեռ մերում եռացուցանել ի ջուր աղբերն, եւ ջերմաջերմն արբոյց մօր մերում, մինչդեռ շոգի բովանդակ ծածկէր զերեսս նորա առ ի մէնջ. էարբ, հայր, եւ ի քուն եղեւ անդորր. քանզի մեր արտաքս ելեալ եւ աղօթէաք անձայն առ այն զոր Անմահ կոչես դու, եւ մայր մեր՝ Բարձրեալ. եւ իբրեւ ժամք երկու անցին՝ կոչեաց զմեզ քոյր մեր ի ներքս ի սենեակն, եւ ահա մայրն նըստեալ էր կանգուն ի մահճին եւ օրհնէր զՔաջաջ, զի յաղօթել իւրում առ Անմահն անկեալ էր ի սիրտ նորա ելանել զխոտոյն եւ բերել զդեղն կենդանատու: Իսկ մեք այն ինչ համբուրեալք ի նմանէ, փութացաք առ քեզ….

— Ահա նա ինքն մայր մեր» գոչեաց Հարմիկ, եւ թափեալ զձեռս իւր յաջոյ հօրն՝ ընթացաւ ի գիրկս Զարմուհեայ, որոյ յեցեալ ի Քաջաջ եւ ի դուստրն իւր կայր ի սեամս հիւղին, եւ ողջունէր ի հեռուստ զՄեհենդակ: Անդ առ հասարակ ծնողացն եւ որդւոց գիրկս զմիմեամբք արկեալ օրհնէին զտուիչն կենաց եւ առողջութեան. եւ մանկտեակն առեալ փունջս փունջս ծաղկանց սփռէին ընդ օդս եւ ի գլուխս մօրն իւրեանց եւ քեռ: Քաջաջ միայն ի լուր օրհնութեանց հօրն եւ գովեստից առաքինութեան իւրոյ շիկնեալ կայր ի թիկանց Զարմուհեայ. քանզի այսպէս բնաւորեալ էր պարկեշտն առաքինութիւն ի դարս անդ հարցն մերոց զծաղկանց բերել զտիպ, որ եթէ գլխովին բացեալ յերեւան ածիցեն զպայծառութիւն իւրեանց հանդէպ ականն արեւու, ի մօտոյ իսկ գունաթափ լինին եւ զրաւին յանուշահոտ բուրմանէն. իսկ ընդ մայրենի տերեւօքն քօղարկեալք, անվթար պահին ի գեղն: Բայց Մեհենդակայ արտաքս զնա ձգեալ եւ գիրկս ածեալ անդրանկանն իւրում, եդ զձեռս իւր ի գլուխ նորա, ի վեր հայեցաւ եւ ասէ. «Լուիցեն երկինք հանապազ առաքինւոյ սրտին Քաջաջայ, եւ յաւելցեն Զարմուհեայ այդպիսի որդիս:

— Եւ հօրն եւս իւրեանց նմանակս, յաւել պարկեշտուհին:

— Կեցցեն ծնողք մեր անձկալիք, գոչեցին միաձայն որդիքն չորեքին:

— Յաւերժ կեցցեն անբիծք եւ անարատք մանկունք մեր». կրկնեցին շրթունքն ծնողական:

Եւ իբր ի բազմանուագ գործեաց միաձայնութիւն երգոց՝ ուխտ ամենեցուն սրտից առ հասարակ վերանայր սլանայր ընդ երկինս:

Գ.
Երախտեաց ծառատունկք.

Ի պարարտարօտ վիճակս հովուապետին Արբունայ, ամբառնայր դարեւանդ դալարագեղ յերկնաբերձից ի թիկանց կուսէ պսակեալ եւ ի սաղարթախիտ մայրեաց, որովք հեշտընկալ իմն բազմարան ընծայէր արեւակէզ հովուին եւ տաժանաբեկ ուղեւորի: Անդր յաճախ ի բարձրանալ ականն արեւու յետ արբուցանելոյ զխաշինս իւրեանց ելանէին տուարածականք՝ տուեալ զանձինս ի զուարճախառն զրոյցս, ի դիւր հանգստի եւ ի զնին վայրացն. զի այնպէս ակնապարար են տեսարանք բնութեան ամենայն ուրեք: Առ ստորոտով իսկ բլրակին ընթանայր մեղմ կարկաջանօք վտակ ականակիտ՝ դէմ եդեալ ի ծոց մեծի եւ բացական գետոյ, եւ որպէս հետաքնին անցաւոր զվայրօքն դեգերեալ, եւ ոչ ինչ ի բացեայ անդէն նուաղեալ, իբրեւ յակամայս անկեալ յուժոյ, ի գոյն արծաթի ծաւալանայր թաքթաքուր ի մարմանդս անդ: Այլ ճարտարին նախահոգ խնամք առ ոտիւք բլրակին յարդարեալ էր լճակ ձեռագործ, աւազան առձեռնպատրաստ յարբումն խաշանց եւ ի լոգարան մանկանցն հովուաց. ընդ լիճն ընդ այն անցեալ յաւելուածոյ ջուրցն՝ յառաջ եւս վարէին զդեգեւեալ ընթացսն արբուցանել եւ զանդաստան մի փոքրիկ որ մերձ ի հանգրուանսն էր:

Էր անդանօր ակումբ բոլորեալ հովուաց որպէս  յերեկն եւ յեռանդն, եւ ընդ երկար ի հաճոյական իմաստս ըմբռնեալք վասն այնպիսւոյ տեսլեան, աչօքն եւ սրտիւք քան թէ խօսիւք շրթանց բարբառէին. մինչեւ ելոյծ մի ոմն ի նոցանէ զլռութիւնն, եւ զսրտին իւրոյ պարզէր զիմացուածս. եւ լինէր ամենայն հովուացն յորս ոչ ինչ պակաս ի խօսողէն նոյն կիրք ազդեալ լինէին, գոչել միաբերան. «Ո՜վ գեղեցիկ դարեւանդ, օթարա՜ն նախանձելի, ո՜վ քաղցր դիւր վաստակոց»… Եւ իբրեւ լռեցին  յայսպիսեաց եւ յառաւել եւս զարմանաց, եբաց զբերան իւր ծերունին Արբուն որ բազմէր ի միջի նոցա, եւ ասէ.

«Բնութիւն, որդեակք իմ, դայեակ առաջին է եւ ամենայնի յանձանձիչ. այլ ոչ ունի զանթերին դիւրութիւն հայթհայթել մարդկան, եւ ոչ այդ ամենայն զոր տեսանէքդ եւ ընդ որ բերկրեալ սքանչանայք՝ նորին միայնոյ գործք իցեն, այլ գործակից եկաց նմին եւ ձեռն մարդոյ. զի որպէս ոչ ինչ օգտէ մարդոյ առաւելութիւն մտաց՝ եթէ ոչ ձեռն ի գործ եւ ջան ի կիր արկանիցէ, այսպէս լինի եւ ի թողուլ անդ զբնութիւն անփոփոխ յիւրումն էութեան: Ապաքէն որթ է որ բերէ յոտինն Մասեաց զզուարթարար գինին. այլ եթէ ոչ էր մշակին յատեալ ի ժամու զուռս նորին, այժմ թերակատար արդեօք մնայր խնջոյիցս բերկկրութիւն: Եւ տեղիս այս յորում կամքս՝ ոչ բազում ինչ ազգօք յառաջ դաշտ լոկ թափուր էր՝ զբարձրաւանդակդ ի միջի ունելով, բայց ոչ հարթածաւալ զգլուխն որպէս այժմս, այլ կոշտք հողոյ եւ թուփք եւ խարք. եւ ոչ առուակն մօտէր ի սա յայնժամ, ոչ հանգրուանք մեր հանդիպոյ ամբառնային: Այլ մի ոմն ի հաւուց իմոց անդ ուրեմն  յաւուրս Վահագնի, իբրեւ դարձեալ գայր նա ի պատերազմէ վիշապազանցն, որդւոց Աժդահակայ, եկեալ աստանօր եւ ակն արկեալ զվայրօքս, ընտրէր իւր տեղի բնակութեան անդ ուր իմս արգ ամբառնայ բնակարան. եւ վառեալ գեղեցիկ օրինակաւ գեղապսակն Տիգրանայ, որոյ ականատես լեալ էր համօրէն աշխարհաշինութեանցն, ձեռն ի գործ արկեալ յարդ եւ ի զարդ բերէր զտեղիս. նա զառապար դարեւանդս հարթեաց, նա տնկեաց զծառս՝ յորոց բազումք տեղի ետուն ժամանակին, եւ այլք ընդ նոցա վերաբուսան, զի այսպէս եւ բնութիւն հնանայ: Նա ինքն գործեաց զաւազանս զայս յարբուցումն խաշանցն. քանզի որպէս տեսանէքդ, վտակն բացական էր աստի, եւ այլում գերդաստանի մերձաւոր. իսկ նորա առու հատեալ ընդերկարաձիգ արար զգնացս նորուն: Ոչ ժամանեաց նա վայելել կենօքն յարդասիս ամենայնի զոր արարն, եւ զոր տակաւին երկնէր ի մտի առնել. այլ մեռաւ գոհութեամբ. քանզի գեղեցիկ խորհէր նա այսպէս, թէ անձին գործէ զոր ինչ ոք այլոց բարի առնիցէ եւ յետ իւր թողուցու: Երախտապարտ որդիք նորա տնկեցին առ յիշատակէ նորին զկաղնիս զայս զմեծ, յոր յեցեալս եմ յետինս յորդւոց նորա. առաւել քան զերկերիւր ձմերունս վանեաց բուն սորա առ յաւերժ կացուցանել զյիշատակ բարի մարդկութեանս: Հարք իմ պայազատեալ մի ըստ միոջէ զփոքրիկ վիճակս զայս նորին եւ ժառանգեալ զցուպ նորա, ոչ վերջացան յաւելուլ ինչ ինչ նոր յարարս նախնեացն, եւ ի դիւրութիւն հովուաց որոց տեսուչ կարգեալ էին: Որոց եւ ես պարտ անձին ծանեայ նմանող լինել առաքինեացն, այլ ոչ հասի ես ի չափ հարցն իմոց: Բայց դուք, որդեակք իմ, ժրացարուք այսուհետեւ՝ մի՛ զանձանց եւեթ խորհել զհանգիստ, այլ եւ զորոց յետ ձեր գալոց են. որպէս զի եւ յետ ձերոյ վախճանին գտանիցին անուան ձերոյ օրհներգուք: Նա եւ թէ ոչ նոր ինչ յաւելջիք յառաջնոցն վաստակս, գոնեայ աղարտողք նոցին մի՛ լինիջիք, եւ մանաւանդ պահպանողք եւ գովիչք եւս երախտեացն. զի զբարեաց օրէն է զոր եւ ընդունիցի ոք անջինջ պահել ի սրտի զյիշատակս: Ահա եւ այդմ տարացոյց ձեզ կաղնիքդ հնգեքին որ շուրջ պատեն զմեծաւս այսու, եւ ի վերոյ քան զարմն տաշեալ եւ անուանք բարեացապարտ նախահարցն իմոց, դրոշմեալք յորդւոց անտի շնորհակալուաց»:

Լռեաց Արբուն, եւ լռութեամբ մեկնեցան ամենեքին՝ որոճալով ի մտի զբանն նորա. եւ ի միւսանգամ խմբել նոցա անդանօր՝ զաչս ի վեր առեալ ծերոյն ետես, եւ ոչ առանց գեղեցիկ շառագնութեան, ի կաղնւոջ միում որ ի սնարս իւր դրոշմեալ զիւր անուն, եւ պսակս ծաղկանց զոստոցն զնովաւ կախեալ. զի ինքն իսկ Արբուն լեալ էր հեղինակ անդաստանին որ առ հովուավանօքն ի զբօսանս պիտոյից բնակելոցն: Եւ ընդ աչալրջութիւն հովուացն խնդամտեալ օրհնեաց զնոսա եւ ասէ. «Երախտագիտութիւն, որդեակք իմ, զամենայն ինչ մեծ եւ կենդանի առնէ. եւ բազում այն է զի ազնուականութիւն շնորհակալու սրտից՝ պայծառագոյն ընծայեցուցանէ զերախտաւորին յիշատակ. եւ ոչ ինչ ընդհատ ի նմանէ փառս յանմահէն ընկալցի եւ գովութիւն ի մարդկանէ»: