Նուագք

ՎՐՎԱՅՐԻ

ԽՈՐԽՈՌՈՒՆԵԱՑ ՏԵԱՌՆ ԵՒ ՀԱՅՈՑ ԽԱՂԱՂԱՊԵՏԻ  [1] 

Ի ՅԵՏԻՆ ԳԻՇԵՐ ԱՅՐԱՐԱՏԵԱՆ ՀԱՐՍՏՈՒԹԵԱՆ

Ահա լուսին հրաշէկ մըղեալ զամպս ընդ թուխ  սար լերինն Արայ

Յուշիկ գընայ ’ւ գնացուցանէ զանխուլ սարսուռ  եւ լռութիւն

Յանտերունչ սահմանս տերանց Արշակունեաց  եւ Հայկազանց.

Յետին գիշեր ազատութեան տարածանի զԱյրարատաւ.

Լըռեն երկինք պարզք՝ յարձագանգս հեծեծանաց բըռնաբարեալք.

Լըռեն ծովակքն եւ գետք կապոյտք յալեաց  փրփրոյ յանցըս քաջաց.

Լըռեն եւ խրոխտ ըսպառնալիք ընդդիմամարտք  բրգանց Դըւնայ.

Լըռեաց յետին բոմբիւն մարտի, լըռեաց յետին գոռ պատասխան.

Լուծաւ ատեանն արշակունի, ո՜հ, եւ բարձաւ  ազատութիւն...

Աւա՜ղ զարծուին հաստամագիլ ապաստանեալ ի մռունչ յետին:..

 

Իսկ արդ ընդէ՞ր լըռէ ’ւ Վըրվայր. հա՜պա ի մռունչ  յետին եւ դու.

Զարթի՜ր բամբիռըն չուառական, զարթի՛ր յարեանց եւ ի մոխրոց...

Զիա՞րդ զարթնու, զիա՞րդ հընչէ ի լըռութեանս  համատարած.

Խաղաղութեան յորդորակ եւ հաշտութեանց սա քաղցր հրաւէր,

Ըզզէնս եւ զձիս սա ոչ երգեաց, զըստըրկութիւն ի՞բր ողբայցէ.

Ընդ յաղթական ձայնարկուս ընդ երգ քաջաց  ոչ խառնեցաւ,

Զիրաւունս պատերազմաց՝ զոր սիրտն յարգէր՝  ոչ հռչակեաց,

Զերեսուն դարուց հայ փառս զիա՞րդ լուծցէ ի մի գիշեր...

Աւա՜ղ Վըրվայր՝ քեզ եւ բամբռանդ, թէպէտ հընչես թէպէտ լըռես.

Ոչ եւս հագներգք սրտազարթոյցք թորգոմական հայրենեաց: —

 

Յետին գիշեր ազատութեան տարածանի զԱյրարատաւ.

Սիրտ ի բերան հեծեն սաղարք եւ սպայք յափունըս Քարսաղայ

Թեւակոծեալ ողբամընչիկ խաղայ ոգին մեր հայրենի 

Յաշտարակաց մէջ եւ շիրմաց ածելով գոյժ օրհասաբեր.

Պայծառն Հայկին ժայրոտին աչք, խանդաղատին աստեղքս ի ցօղ.

Ո՜ տայր ըզժամքս այս ինձ յաւերժ, ո՞ զկառս կապէր զարեգական.

Քաղցր է ինձ քօղս այս խաւարին խաղապատեալ  յաղէտս իմ գաղտ

Քան զհանդերձեալ լուսոյն մերկոյթ՝ նըշանակիչ անբաւ վիրաց.

Դադարեցէ՜ք պահք ըսպիտակք, ինձ մրրաթեւքս են ցանկալիք.

Յի՛ս ո՛վ գիշեր, միա՜կ գիշեր, յի՛ս ի բամբիռս եւ  յԱյրարատ...

Ա՜հ, ըզքաղցրիկ կորուսանէ զկենսագինն ազատութիւն

Քնքոյշ բամբիշն հեզաճեմիկ եւ հիւսիսոյ հրամանահան,

Հրաշակառոյցըն բընութեան, օն անդր անհասն  եւ յարուեստէ:

Աննըմանեակն ի տիեզերս եւ հիահրաշ վեհից  անգամ,

Արեւմըտից ասպընջական եւ առաջնորդ արեւելից,

Շահաստանն աշխարհաց, եւ հուն ազանց ի ծագս երկրի.

Որ քրիստոսեան պըճնեալ զարդու եւ հայկազին վառեալ զինու

Որպէս չըքնաղ կուսան տարփեալ ի զինախրոխտ  բըռնաւորաց 

Յաւուրց շուայտըն Շամիրամայ՝ հըսկէր գեղոյն եւ պետութեանն.

Լուծեալ մանրէր վանէր զշըղթայս անդըր քան  զծովս եւ ըզցամաք.

Յարդար վրիժուցըն սարսէին յանձնապաստան  Հոռոմք Սասանք.

Տեսեալ աշխարհ եւ զարմանայր, եւ ոսոխացըն՝ սոսկային:

Երանի՜ս տային ազատք եւ անազատք քե՛զ Այրարատ,

Ի ծագաց ազանց քեզ հիւրք հարկանէին ծափ ցընծութեամբ.

Քեզ յարեգդէմ Ճենաց նուիրակ ու երեկորին գայր Հելլենաց

Որ ոսկիս քեզ արկեր գահոյս յարծաթափայլ նիւս Երասխայ,

Քրքում կոխէր քո գարշապար յորդան կարմիրս կրկունք կօշկիդ,

Յականակուռ թագիդ ծով լոյս՝ արեւ լուղայր եւ ընկըղմէր.

Յեռագըմբէթ սուր տաճարէն սլանայր արծուիդ  վարազաթեւ,

Փորատէին հրաշունչ նըժոյգքդ ի ռազմահատ  դաշտացդ երեսս.

Վառ քո վառեալ ի կապուտոյ ի ծիրայնոյ ի կանաչոյ

Եռագունեան եռախորհուրդ սաւառնացեալ խայտայր յայերս:...

 

Այլ զի՞ քեզ բամբիռն, հի՞մ թուլադաշնակ նըւաղենաս...

Հասարակի յետին գիշեր ազատութեանն Այրարատայ,

Ամփոփին ժամք. լայնեսցին թելք. մի՛ անցցէ  զմեւք եւ մի վայրկեան.

Ողբացէ՜ք ազգք Արամայ, զքաղցր հայրենիս  ձեր ողբացէք:...

Արի՛ արանց զարթի՛ր Տրդատ, տես զի՞նչ նիւթեն տանդ եւ տղայոց.

Ի՞բր համառօտ եղեն զոր այնքան քըրտամք քո ստացար մեզ փառք.

Դարձեա՞լ հարցի աթոռդ յաթուր մոխրաթաթաւ գարշապարաց.

Ո՞չ եւս ընդդէմ կայցէ քինուց՝ անյաղթելիդ արիութիւն,

Զոր հուր եւ սուր, երաշտ եւ սով եւ կընճռադէմըն մատնութիւն

Արհաւիրք եւ ոխութիւնք ոչ զօրէին կորզել ի քէն.

Եւ այնքան հայ ու արշակունի եւ մամգունեան  քիրտն եւ արիւնք,

Զինուց գանձուց տեղք անժըլատք եւ հանապազ մեռելութիւնք՝

Զօգտածարաւ եւ զմեղկասէր ո՞չ բաւիցեն ամոքել սիրտ...

Ո՜հ, բարձի թողի լըքին երախտամոռքն այն  զԱյրարատ.

Այրարա՜տ, ըզքեզ ըզմայրըդ պետութեանց եւ  աշխարհաց.

Եւ հարկ դըժպիհ դարձեալ ըզքեզ մատնէ բըռանց եւ գերութեանց.

Եւ դարձեալ կողոպտեալ գունակ գունակ քո  զգօնութիւնք

Որք ի բարձունըս կանգնէին լերանցդ ահեղք  քան ըզպարիսպ. 

Զէնն արքունի կորաքամակ, բարձք փարազանց  ընդ տիղմն եկեալ.

Արիութիւն արհամարհեալ, իմաստութիւն վըտարանդի.

Եւ մահ ինքնին որ սխրանօք ճեմէր ի ռահըս  բանակաց

Ըզբիւրաւորսըն սփռելով զարդար վրիժուց տեղոյ տարափս,

Եւ զանկելոց որդւոցդ՝ ի քեզ ուղղելով զհուսկըն հայեցուած

Թաւալգըլոր մրցմամբ ժըտել յօտար մարզէ  զհող հայրենի,

Ըզքեզ ի հուսկ ձայն կարդալով եւ նուաղելով  հանգոյն ջահից,

Մինչ կաթոգին համհարզքն՝ յԱրե՜ւ, գոչեն, Հարանց եւ արքայի, 

Եւ համօրէն հնչէին ձայնք Յաղթութի՜ւն եւ  Հայրենիք.

Եւ մահ ինքնին՝ զուրկ ի կարմիր նշանաց երթայ ’ռ հին նընջեցեալս,

Թափել զկապարճս անփառունակ, թագուցանել զդէմս ի շիրիմս:...

 

Ահա յետին ժամ գիշերոյ, յետին ժամ Հայ ազատութեան...

Ահա ’րշալուրշք դալկահարք մերկանան տիւ  արտասուաթուրմ.

Ընդ հուսկ կայծակըն կանթեղին անցանէ յոյս Արշակունեաց.

Ծուէն առ ծուէն ծածանին եռագունեան դրօշուց պատառք

Անկանելով յաշտարակաց մահարձանաց ու ապարանից.

Լալով խուսեն արք յաղթութեանց, Մամգունք,  Պահլաւք, Ասպետք, Արծուիք,

Ըզքեզ ըզքաղցր հայրենիս եւ զքեզ հընչեալ  քաղցր Այրարատ,

Ըզքեզ մա՜յր ազատութիւն, եւ հեռանան, լըռեն, ծածկին,

Որպէս մըշակ յողող անդոց զարoրն ունայն զհետ  քարշելով

Ըզզէնս արիս սընեալս ճարպով ազանց եւ յարենէ հինից հիւսսոյ.

Զորոց խրախոյսն եւ մարտակից ծածկէ զսուրբ խաչ՝ մեծն հայրապետ,

Ծածկէ Պարթեւն հրաշալի զդէմս. այրիանայ բեմ Գրիգորի...

Լըռեն բարբառք արի արանց, վատ որերոյ ցըցին ականջք:...

 

Ափ զերեսօք կոծին գաղտուկ առաքինի արամուհիք,

Ամայանան սուրբ սրըսկապանք, մոխիր կաթեն  դեղձան հոպոպք:

Երիտասարդ ծածկէ զնարօտս աչագեղոյ սիրուհւոյն

Ամաչելով ի ժանգահար տես ծարաւեալ հարց սուսերաց,

Թաքուցանէ զկուռ լայնալիճ հաւուն յորմոց՝ ’դ որովք ծընաւ.

Որպէս մոլեալ վարսամահար բանդագուշեն մարտիկք յանտառս,

Կամ յապալեր նըստեալ գահուանդ լըսնագոյնս աչս ածեն յապուշ,

Կամ զերէոց թափառեալ հետ կամ ըզձըկանց  յալիս Գեղամ,

Ընդդէմ ալեաց ու օդոց հրեղէնս շընչեն անձուկս  սրտատոչոր,

Յեղանակեալ յեղերս՝ զԳողթան վիպասանից  յաղթերգութիւնս,

Ընդ Բաբելայ ու Եկբատանայ նըկարելով զԱյրարատ՝

Լացուցանեն զտարածութիւնըս տիրասէր տարերաց...

Երանի՜ արձագանգաց ողբոյն, երգչին եւ լըսողաց.

Բի՜ւր երանի վայրաց՝ ուր սուրբ են հայրենիք  եւ համարձակք:...

 

Այլ դուք ըստուերք սիրունք՝ ձաղեալք ի վարդամատն արշալըրշոց,

Դուք պատեցէք, ո՜հ, թագուցէք յինէն զբամբիռնըս լալակաթ.

Զի մի՛ Վրվայր խաղաղապետն Հայոց ի խռովս արիականս՝

Յանարիս յայս խաղաղութեան ահեղս հարցէ  խռովս եւ մահունս:... 

1849

 

ԴԱՏԱՍՏԱՆ ՎԱՍԱԿԱՑ ՄԱՏՆՉԻ

Ա

Ի բարձրաճեմն հասեալ դէտ՝ ակն արեւուն

Թօթափէր շանթս ի կապարճիցըն թափանց

Ընդ ճանապարհս Ապար երկրի ազազուն,

Եռացուցեալ զալիս օդոյն մըկանանց․

 

Ի տօթագին հրատէն յուղեղ շանթահար

Ջոլիր զեռնոց անապատին թափառկոտ

Ի ստորերկրեայն ճեպէր ի մութըն դադար․

Սոյլք անհամբոյրք հերձանէին միայն զօդ․

 

Հազիւ ծիծռանց վայրի՝ զուղէշն իւր կարկամ

Ձօնէր թուփ ցախ իբրեւ արձան յաւերակ,

Յորոյ ի ստուերս՝ առ մըտերմին՝ բարեկամ

Ոչ վայելեաց երբեք նըստեալ միայնակ․

 

Ոչ հընչեցին անդ երբեք քաղցըր կարկաջք,

Անդ ոչ զեփիւռ զով եւ զըւարճ էած թեւ,

Ոչ անդ ծաղկանց ծաւիք ի վեր բացան աչք

Եւ ժըպտեցաւ ոչ արշալոյս վարդարեւ:..

 

Այլ ի հեռուստ դեղնեալ փոշի վեր ի վայր՝

Ըզգրաստանին տայ նըշմարել բեռնակիր,

Որք ճօճաւոր գըլխովք յանջուրն առապար

Ընդ վարողացըն գիտէին խոնջք զերկիր.

 

Իբրեւ կոճեղք ծըփեալք ի ծով լայնանիստ

Աստանդականք երթային այսր անդր ըստ կամս,

Կամ թէ խորհուրդք անկերպարանք որ ընդ միտ

Տարուբերին սաղապաճեմք յունայն ժամս։

 

Եւ որպես բուռն յանկարծածին նոր խորհուրդ

Զի զօրացեալ տիրէ մըտաց իսկ ողջոյն՝

Այնպէս յանկարծ փըրփըրերախ ձաղկ ի կուշտ

Նըժոյգ մ’անտուստ սրավար ծախէ զդաշտն անհուն.

 

Ձեռն հեծելոյն յեց յանդրուվարն իւր հուժկու

Եւ աչք հազիւ ընդ ճանապարհըն կան պիշ․

Յայլ ասպարէզ խառնեալ մըտացն օդաչու

Ճախր ի խորհուրդս առնու յաղօտ լուսանիշ.

 

Ըզմրըրկավար կարծէ զնըժոյգն ի շըղթայս,

Այնպէս սաստիկ ու անզուսպ զսիրտ տենչ ունի.

Մինչ հասարակ աւուրըն տապ յակամայս

Առ դժնըկին ուղղէ զնա թիւր հովանի.

 

Գամ մի շեղեալ՝ զերիվարին քամէ զբաշ

Որով երբեմն ի յաղթութեանց ելեալ որս՝

Մինչդեռ ընդ վանգս եղջերց՝ փռընչմանց խառնէր վաշ

Զվահագն ի դաշտ յարուցանէր ահաւորս.

 

Եւ զոսկեկուռ լուծեալ պըսակ ճակատուն

Գարգամանակաւ հրակէզ դիմացն հով ածէր,

Մերթ ի հատեալն յառեալ ընթացս ի թիկունս

Եւ մերթ յուղին՝ զոր հատանել մընայր դեռ:

 

Յականակապ միջաց կամար դաստիւ յեց

Յուզմանց ի յոյզ անդ ընթանայր մըտախորհ:

Ժամք սահէին, շողն իջանէր տապայեղց,

Յանըզգաստից նա գլէր ի հոգս ահաւոր: …

 

«Ո՛չ, ո՛չ թողից, գոչեաց. սարսեաց անապատն.

Ո՛չ. ցորչափ ե՛ս Վասակ՝ Սիւնեաց իցեմ տէր,

Մի՛ թագակապ այլ ոք նազէ յԱյրարատ,

Երդուեալ յարեւ, երդուեալ յերկիր եւ յեթեր.

 

Հա՜պա, սլացի՜ր սեւակ իմ, տար զիս ի փառս,

Ի դուռն Արեաց երթեալ՝ գըտցուք զոր կորոյս

Վատաբաղդիկ Արշակունին ի Կըւառս.

Հա՜պա, մինչչեւ առեալ ըզդաշտն երեկոյս»:..

 

Եւ աչք հարեալք ի հրաբորբոք եռանդան

Ոչ քան ըզթագն ինչ մըտաց անդըր դիտէր.

Ու այն ինչ հանդուշն ի ձեռն առեալ զերասան՝

Վարէր ըզՍեաւն, եւ անապատն ըսպառէր:

 

Բ

Իսկ այս ուստի՞ յանկարծ ձայնիկս յամայւոջ,

Խաղաղական երգոց մըրմունջքըս դողդոջ.

Մի՞թէ հրեշտակ առ հրեշտակ յօդըս կարդայ,

Եթէ գարուն ինչ հասեալ գայ ’Րարադայ:

Ո՜հ, այս իմոց քաղցր հայրենեաց են բարբառք,

Զոր երկնախօսք հընչեն հոգւոյս իմոյ հարք.

Ձայն է հովուաց՝ զոյց քակեաց հէնն ըզփարախ

Զամբիծ գառինս մատնեալ գայլոց ի յերախ,

 

Եւ վայրատեալ զոմն ի ձոր, զոմն ի հովիտ

Յօշ անդամօք ծածկեաց ըզմարգն հօտախիտ.

Ոչ եւս լըսի անմեղ խաշանցըն բառաչ՝

Որում կամարն երկնից կրկնէր քաղցրաւաչ.

Հանգրուանաց պահնակ մանկտի զինակիր

Կայ ’նդ հովանեօք Աւարայրի սըփռեալ ցիր,

Եւ շունչքն իջեալ ընդ այգաճեմըն զեփիւռ

Յիւրեանց մընչեն ճապաղիս քաղցր եւ տըխուր.

 

Եւ սփռելով վարդ ընդ ցօղէջսըն ցըրտին

Յառին զըվարթք, յուզեն զարտօսր եւ թըռչին..

Կապտեալ հովուացն իմ ի ցըպոյ ու ի սրընգէ

Յանագորոյն եւ սեւադէմ փաղանգէ՝

Խոշտանգանաց մատնեալ զանձինս փարելիս

Ո՜հ, ըստըրկաց հանգոյն վարին յամայիս.

Վայրավատին զհետ սակաւուց ոչխարաց

Կողկողելով դիմեալք ալեօքն հողամած:

 

«Ձեզ լուսակիզն ոչխարք գաւթիս, սիրունք մեր,

Ձեզ զոր ի գիրկ սնուցաք ու ի ծոց վըշտըմբեր,

Գամք անբաժանք բուժել ըզդառնըդ պասուք,

Տալ ի յարբումն յետին զաչացս արտասուք.

Տալ սիրելեացդ հոգւոյ սիրոյն ըզհամբոյր,

Անձեռընհասք առ այլ՝ շըրթամքս այս մաքուր.

Զի ո՞ր մեզ յայսմ հետէ իցէ այլ հանգիստ,

Բայց վատնելոցդ ըզհետ վատնիլ աներկմիտ»:

 

Ո՜վ սըրտառուչ ձայնք հայրենեան. եւ ա՞յս ձեզ

Սուրբ տաճարաց փոխան՝ մընայր ասպարէզ.

Եւ Հայաստան ի ձեզ եդեալ զաչս համակ՝

Արդ եւ վիրացըն չունիցի՞ դեղ կամակ....

Ո՜հ, որ զաշխարհդ երբեմն ի հուր վառեցէք

Արդեօք ըզդա՝ որ թափառեալ շրջիդ հէգ

Դարձուցանէ՞ք ի հօտն անմեղ զոր ելիք,

Եւ հայրենեացն եւ տեառն ի սէր մոռացիկ:

 

Գ

Իսկ նա ձայնիցն ի լուր ընդ կրունկըն դարձեալ

Մինչդեռ նըժոյգն յօդս արկանէր սուր սըմբակ,

Յառաքինեաց պըշնու ի դէմս լուսափայլ

Յանկարծահաս կարծէ զուարթնոց ինչ բանակ.

 

Երա՞զ, ըստո՞յգ… աչք իւր պաղին սառնորակ.

Ցամաքին քիմք եւ զերծանի սանձ յաջոյն.

Իբրեւ կոհակ կոծեալ հողմովք հակառակ

Մերթ փշրէր մերթ դիզանէր յանձն իւր ողջոյն.

 

«Ո՜ որք ի մահ դիմեալք, ընդ միտս ասէր, դուք,

Անշուշտ կենաց ակընկալեօք պարարիք,

Զի՞նչ ինձ պատգամս յերկնից՝ զոր յար ընթեռնուք,

Ա՜հ, զի՜նչ պատգամ արդեօք վասն իմ ունիցիք»:

 

Տանջեալ խըղճիւ, սիրտ ի թունդ շուրթն ի յերեր.

Կեղծաւորել հազիւ բաւէր եղկելին,

Եւ այլ ընդ այլ բան փոփոխեալ ըսփոփէր,

Ոչ յիշելով թէ որպիսի՞ք հուպ կային.

 

Մերթ ցածնոյր մերթ ուռնոյր յոգի խելայեղ.

Աշտանակէր ի սեաւն անխոնջ յընթացից,

Իբրեւ փըքին ի նըպատակն իւր անշեղ

Դարձեալ վարգել առնոյր յուղին հրճուալից: —

 

Այլ յո՞վ՝ մոլեա՛լդ յահուր վարես ըզնըժոյգ.

Դատաստանք կան հասեալ գլխոյ քում Վասակ.

Ղեւոնդեայ զքեզ կարդան շըրթունք հըրազոյգ.

Արձանացի՛ր, լո՛ւր ըզվըճիռդ արդարակ:

 

Յայնժամ վառեալ դէմք ծերունւոյն հուր ի հուր

Եւ զձիւնափայլըն գագաթամբ հերք դիզան,

Շանթի զաչօք եւ փայլակունք ի յօնս իւր.

Եւ շուրջ պատեալ յաստուածային հեզութեան.

 

Իբր ոստիկան մահու անվրէպ անաչառ

Յառաջ անցեալ՝ դաստ երկնազօր կարկառէր.

Եւ ըզհրացայտ լուծեալ շըրթանցըն կամար՝

Հարցուած առնէր. «Ընդ ո՜ր փութաս, Սիւնեաց տէր»: —

 

Որոտաց ձայնն յանապատին՝ «յո՞վ փութաս»,

Իբրեւ յԱդին հարցումըն Տեառն առ Ադամ.

Եւ պակուցեալ ըզնոյն կրկնէր սիրտ ըզձայնս,

Խիղճ ահընկէց բըռնանայր գամ քան ըզգամ.

 

Այլ փառամոլ ոգի անզեղջ է ի սպառ.

Ճըգնի փասքուս վառել ըզցուրտըն բերան.

«Փութամ առ տէրն Արեաց, ըզթագ վեհափառ

Առնուլ զՀայոց, այնքան քըրտանց իմ փոխան»:

 

— «Առ տէ՞ր Արեաց փութաս մատնի՛չ Տեառնըդ քում,

Որոտաց ծերն. ե՛րթ ուր արժանըն տանի.

Այլ որ հայել իշխեցեր սի՛րտ ապառում

Յարիւնազանգ աղիս քո տանն հայրենի,

 

Դու որ զյետին շիջուցեր կայծն յԱյրարատ,

Որո՞վ աչօք յայսմհետէ ’նդ թագն հայիցիս.

Լըսելափակդ այնքան ողբոց տարապարտ

Լուիցե՞ս զԳողթան քոց գուսանաց թըւելիս:

 

Անգիտացա՛ր. անգիտասցի՞ս մինչ ի սպառ

Թէ բաղդ քոյին յերկինս ի վեր մըթնեցաւ.

Զոր թողեր՝ թող նա զքեզ, անէծք ըզքեւ առ,

Հաս ժամանակ, հաս դատ, վըճիռ քո հատաւ:

 

Աւաղելի՜դ Վասակ յաւերժ արտասուաց,

Ո՞չ տեսանես զի շնորհք ի քէն վերացան.

Վարսք քո կաթեն ըզմոխիր պիղծըդ բագնաց,

Թագք զոր Տըրդատ եդաւ՝ շանթիս քեզ տեղան.

 

Ո՞չ տեսանես շուրջ ըզքեւ զա՛յդքան բանակ

Որ ուխտ ի սիրտ յԱւարայրի մարմանդից

Վերելս յերկինս առնեն հըրճուեալք ի պըսակ,

Խոժոռ աչօք ի քեզ յառեալ սպառնալից.

 

Ո՞չ լըսես զա՛յդքան աղաղակ ձայնս ի վեր

Արեան ցայտիւք կըրկնեալ բողոք առ բողոք.

Վրէժք քեզ յերկնէ, վրէժք քեզ յուխտէն զոր թողեր,

Վրէժք յանմեղաց, վրէժք հայրենեաց անողոք.

 

Վրէժ քեզ կարդան ամայացեալ գերդաստանք

Պարկեշտ կուսանք, հարսունք, փեսայք, որբք այրիք,

Վրէժ քեզ կարդան ազատանին լեռնականք,

Վրէ՜ժ տըխրամած անարօր դաշտք հայրենիք..

 

Ո՜հ, ահաւորըս տեսարան, դէպք խըրթնի,

Տունք Աստուծոյ՝ ’նդ յաւիտենից աւերակս

Մոգուց մատամբք ցըրուեալք յերեսըս գետնի

Եւ Գրիգորի անաշխարհիկ լեալ որդեակքս,

 

Ո՞չ կարդասցեն ի սպառ քեզ վրէժ՝ հե՜գ Վասակ..

Ե՛րթ արդ. բայց զայս թէ ճանապարհ տեսցես այլ,

Եթէ շնորհեն Արիք ըզգլուխդ՝ թող թէ զթագ,

Ապա չիցէ Տեառն ընդ իս բան խօսեցեալ»:

 

Եւ իբր ըզծով անզուսպ եւ յետ եւրոսաց

Մեծ մըրմըռմամբ ի բաց դառնայր երեցն այն.

Եւ ի դառնալն հատանէին շանթք յաչաց

Եւ լըռութիւն ահեղ տիրէր ընդ երկայն:

 

Իսկ դատապարտըն քան ըզխռիւ ի յերեր

Յերիվարին նիւս կործանէր անշըշունջ.

Եւ ի պահուն՝ թաթ զըւարթնոյ խոնարհէր

Գըրել ի սիրտ նորին վըճիռ սեաւ անջունջ:

 

Ո՜հ ի խորոց իւրոց թընդաց հոգին զուր.

Զաջն իւր ժըպիրհ ձըգեաց յարեւ Բարձրելոյն.

Եւ յուսահատ թափով մըղեալ ըզՍեաւն իւր

Անհետացաւ յարջնաթոյր ծոց գիշերոյն:

 

Դ

Ո՛չ. ամպարի՛շտք, աչք բարձրելոյն ոչ նընջեն.

Եւ հազար ամ արդարութիւն թէ լըռէ,

Զանդարձ վըճիռն՝ յոր հաստատին բաղդք ամէն՝

Հրապարակել մահացուաց ոչ յամեսցէ.

 

Մի՛ բերկրաւէտ յաջողութեամբդ յօրանայք,

Կեանք ձեր անվիշտք՝ զանխուլ դարանք, օձք անյայտք,

Խաբկան մըտացդ են զաղփաղփուն պատրըւակք.

Ոչ վրիպեսցէ մէտ ի կըշռոցն իսկադատ:

 

Սրարշաւ կառացն անիւ հատեալ բիւր սահման՝

Առ դիտակին յաճախ գործէ խորտակմունս.

Մարգք ծաղկերանգք՝ կորուստ վըհից մերկանան,

Յոյս մահացուաց ցընդի շոգեաց ինչ հանգոյնս:

 

Նենգաւորի չըյաջողեաց յաւիտեան.

Ոչ վայելէ դաւող ի դաւն անկասկած.

Չըկան երկինք խուլ զըրկելոցն առ ի ձայն,

Հող ոչ ծըծէ զարիւն, զարտօսր անմեղաց: …

 

Յի՞նչ դու պանծաս յուսացեալ հէ՛գըդ Վասակ,

Զի՞նչ քո առ մարդ կամ զի՞նչ առ վեհըն բնաւին

Ակընկալեաց իցեն եւ խուն մի վաստակք

Զոր ոչ եղծեր վաղ մատնութեամբքըդ կըրկին:

 

Յո՞յս ի Վասակ. ո՜հ, այն մեռաւ ի սըրտին:

Սնոտիք տիրեալ գամ մի մըտաց սընոտեաց՝

Կոչեալ ի Դուռն, որում ցանկայր, յարքունին,

Պըճնազարդիւր որպէս ի սպանդ գոլ անդարձ:

 

Քան զագռաւուց զուսովքն ածէր սեաւ սամոյր,

Եւ գումարտակ պարանոցին ի բոլոր,

Կամար միջաց ականակապ ոսկեթոյր,

Վարազադրոշմն ի մատն են գինդք յանկընջթոռ.

 

Իբր արեգակն ի ծոց մերձեալ մօր մըթին

Յետին պըճնի երփնիւք ’ի փայլ դողանի,

Եւ խուսափուկ փառաց կընիք էր յետին

Հարեալ ի պանձ գիտակ Սիւնեացն իշխանի:

 

Հանգանակել ընդ դիս կարծէր եղկելին.

Մինչդեռ յանգէտս իբրու զուարակ թագազարդ

Ի տըխրորակ մատչէր մահուն իւր բագին:..

Ո՜հ, զի՜ նենգող, զի՜ դիւրաշուրջ մարդոյ բախտք:

 

Իսկ վերամբարձ մինչ բըռնակալն ի գահոյս

Գոռոզն Արեաց եւ Անարեաց ել Յազկերտ,

Շուրջ բոլորէր աւագորեար յայս յայն կոյս.

Ուղղէր ատեան, երկիւղ եւ յոյս ըղձակերտ.

 

Ի բարձն յերեր ել բազմեցաւ եւ Վասակ.

Աչք ատենին հարան փառացն ի շողիւն,

Այլ ի դիմաց տեսն առ խըղճէն սեւորակ՝

Գըժտեալք ի բաց՝ եւ վառէին ի ցասիւն:

 

Հրաման տըւաւ դատաստանի, եհաս ժամ

Եւ ծովատիպ սարսէր անպարտն ընդ պարտին.

Ել եկակոչ առ կապաւորս հայերամ,

Եւ քահանայք սուրբք՝ յամր յառաջ մատչէին:

 

Վսեմականն անդ գերութիւն Արամայ

Եւ վեհազանց անդ կանգնի սերունդ անտըխուր,

Եւ անդ թըղթեան, պատճեանք, կընիքք ի վըկայ.

Ապա տիրէ շուրջ լըռութիւն զարամուր.

 

Եւ անդ… ո՜հ, ի՞բր ասել… ողո՜րմ երեւոյթ.

Ի սեւասքօղ վարագուրէն հոլանի

Արտաշիսին վերջնոյ խոյր, խո՜յր անծածկոյթ.

Եւ արտասուէ որդւովքն Ոգին հայրենի.

 

Վասակ եւեթ յայն ագահէր եւ փըքայր

Մռզգայլիլ որպէս վարազ չարժանի…

Այլ սոսկալի ’նդ նըմին անտուստ շողեալ գայր

Մերկապատեան առ թագին սուրն հայկազնի:

 

«Ընդ երկար, Հա՜յք, յունկն արքայիցս արքայի

Հընչեն բողոքք. ահա եդի ձեզ ատեան.

Վըճիռ հատցէ թագ կամ թուր ձերդ Արտաշրի.

Ո՞յք դատախազք Սիւնւոյդ կամ ո՞յք են պաշտպան.

 

Մատի՛ր խըմբեա՛ց Կամսարական, ցո՛յց ըզքոյս,

Եւ դու Սիւնեաց տէր, աստ ըզքոյս մատուսցես»:

Յարեաւ Կամսարն եւ Հայաստան բարձ խրախոյս,

Շուրջ ըզնովաւ կացին ժողովք պընդապէս:

 

Լըռէր Ղեւոնդ, կընքեալ զանդարձըն վըճիռ.

Բարբառեցան օծեալ շըրթունք Սահակայ.

Համաձայնեաց ատեանն ընդ քաջն Արշաւիր,

Արդարութիւն պարզեաց ըզդրօշն աներկբայ:

 

Սարսեաց Սիւնին յոգւոջ. կանգնեալ հայէր շուրջ

Իբր ըզբեւեկն յանապատի մերկ անջատ

Ըզբարձրաձաղկ հոլոնելով գըլուխ լուրջ,

Եւ չըգըտաւ պաշտպան անձին յուսահատ:

 

Գումարեցան զնովաւ անմահքն ի բարձանց.

Ահեղ կըշիռքն եդան ի դաստ բարձրելոյն.

Սուր ընդ թագին մատեաւ ի թաթս, եղերանց

Ժանդ զերկաթով մածեալ՝ հակեաց մէտն իսկոյն…

 

Մղձեալ աղեօք դըժոխըմբեր հայեցիւք

Հուր փորատէր, ծախել զատեանն է՜ր հընար.

«Յառա՜ջ մատիք իմ Վասակայ թեւարկուք».

Գելաւ հրաւէրն անպատասխան վայրապար:

 

Լըսել վըճռոյն՝ զոր սիրտք հատին, կայր ատեանն: —

Այր ազգատեաց չունի երբեք բարեխօս:

Ո՜հ, պարտաւոր գըտաւ Վասակ, նոր Յուդայն,

Եւ թօթափեաց Մասիս զարեանց անպարտ ցօղս:

 

Մըթագնեցան անկընկալիքն եւ աշխարհ

Գելոյր գլորէր իբր ըզվիշապ գըլխակոր.

«Ա՜հ, մի՛ զիս մի՛ այդպէս կոծէք գըձձաբար,

Գոգէ՛ք, ըզտէր Արեաց կարդամ դատաւոր.

 

Երդնում յարեւն, ի կրակ ի ջուր ես երդնում,

Սատրապք գըթածք, մի անողորմն ի սպառ կայք.

Ե՛ն ե՛ն եւ իմ վաստակք, է ճիգըն բազում,

Զի՞ ոչ յիշէք, ընդէ՞ր թաքչիք ո՜վ վըկայք»:

 

Մի՛ եւս, կարկեա՛ց մատնիչ եղբարցդ եւ Արեաց.

Արքայ ինքնին ըզքեզ արար դատապարտ,

Էջ ի վայր, էջ եւ զարդս յանձնէդ հան ի բաց,

Ընկալ բաժին զայնքան արեանց տարապարտ:

 

Ի վայրկենի անարգեցաւ եղկելին,

Ի վայրկենի պերճն այն եղեւ ոստաքանց.

Ոչ տեսանէր ոչ ինչ՝ բայց զսուր երկսայրին,

Եւ յատենէն վարեալ մերժիւր գունակ շանց:

 

Փութային ոտք իւր ի յանդունդս յայնմ հետէ

Երիթամած աչքըն շիջան յարեւս այս,

Շունչ՝ անժաման ի շուրթն՝ հեղձնոյր ի սըրտէ,

Տոռն անիծից զանձամբ երթայր յանըզգայս…

 

Զաչս իւր եբաց.. կարծէր հեծեալ ի Սեաւն իւր.

Եբաց դարձեալ.. եգիտ մատակ ընդ իւրեաւ.

Իբրեւ սաղարթ առ ի հողմոց թաքթաքուր

Ժողովըրդեան ոսոխի անց զառաջեաւ:

«Ու՞ր է, գոչեաց, բանտն իմ մըթին, ու՞ր է մահ.

Եկայք պատել զեղուկ Վասակս անտերունչ.

Ոչ եւս ժուժեմ, ոչ հանդուրժեմ, վա՜հ ինձ վա՜հ»…

Եւ ոչ յաւել հեղձամըղձուկ հիգին շունչ:

 

Ե

Ծանրադանդաղ թանձրանայր մութ խօլական

Սեւաթորմին յուրուականաց ճեմարան,

Յահեղ զընգան մահացուաց գոգ ու անմահից,

Անդընդաբնակ լոկ վիրադաց դըրակից:

Զդամբանականըն լուծանէր լըռութիւն

Հողմնասարսուռ ոսկերոտւոյ սօսաւիւն

Որ զմահահոտ կախեալ զորմոց շըղթայիւք,

Իբրեւ յանլոյս ծայր բեւեռին՝ ձիւնաբուք.

Եւ յարգալից մարդկան մորթոց մախիզ պարկք

Տատանէին յառասանաց վայրահակք: …

Ի գէջ անկեան ուրեմն յակումբ որդանցն իւր՝

ՅԱնյուշ բերդին Վասակ ի ցաւըս դընիւր…

Ա՜հ, չէր Վասակ, այլ ջըղապատ ոսկերց կոյտ

Զոր հին անէծք բուծանէին օձապտոյտ.

Չըկայր տեսիլ մարդկեղէն յանձըն նորուն,

Բայց շունչ կերկեր եւ որդնահար իւր լեզուն:

Առ դուրս բանտին կայր բարապանըն տաղտուկ,

Որ զոգեպիհ նորուն ածեալ անիծիւք

Զօրհանապազ ի տալն ասէր եւ յերեսս,

«Չըւառակա՜ն Վասակ, եւ ցե՞րբ դու կեցցես.

Ե՞րբ ի տեսոյդ զերծանիցիմ ես ի սպառ,

Ե՞րբ թաղիցիս յորդանցդ ի գիրկ զազրաբար»:

 

Յետին շընչովն ըզնա ձայնէր արդ Վասակ,

«Ե՛կ, զերծանիս այսուհետեւ ո՜վ պահնակ.

Անջան էի որս, եւ ներեաց ցարդ ինձ մահ.

Այժմ ահաւասիկ կարթեալ ձըգէ զհետ իւր, ա՜հ…

Տեսանիցե՞ս եւ դու զաչկունսն այն հրաճօճ,

Եւ զանիրան գընդիցս աղմուկ խառնագոչ.

Ո՞չ տեսանես զարքայարան տարտարին,

Էհէ՜, քանի՜ամբոխք եւ շուք ինձ կազմին.

Ահա գահոյք եւ ծիրանիք, ահա թագ

Ի հուր ծըծումբ ընդելուզեալ բովանդակ…

Ահա սպայից խրթին խըռնի խումբ զինեւ

Եւ զհամառօտըս կարճել լոյս անարեւ…

Ահաւասիկ գամ, գամ ուր շաւիղս հորդեցի.

Վասակ թէ ոչ ի վեր՝ ի վայր մեծ լիցի: …

Լուր ինձ պահնակ, ես յերդմընի զքեզ առնեմ

Յերկինս ի յայն՝ յորմէ լըքեալ մերժեալս եմ.

Լուր Վասակայ տեառնըս Սիւնեաց զանդարձ ուխտ

Զոր կընքէ շունչս ի փութացեալն իւր փախուստ.

Աջ երկնայնոյն զոր պըղծեցիս ի համբոյր

Խոստովանել ինձ տայ շըրթամբ սեւաթոյր….

Ի պատելոց զինեւ յանբաւըս չարեաց

Լո՛ւր մատնըչիդ տուն Հայոց, լո՛ւր եւ սարսեա՛ց.

Ես եմ ես այն յաւազանին սուրբ ուխտէն

Ու ի Գրիգորի կամաւ հերձեալ ի հօտէն.

Ես ճապաղեացն եմ պարտական Արտազուն,

Անդուստ ահա Վարդան եւ գունդք քաջազուն

Ահա փըքին բարձեալ ըզսիրտս հերձոտեն,

Զաղօտն հայկեան պահանջելով փառս յինէն…

Ո՜հ, անսացէք վայր մի որսոյս դըժոխոց,

Մի՛ տարաժամ այդքան տեղայք խոց առ խոց…

Այդ քո խոժոռ աչկունք Վարդան դու արի,

Եւ Ղեւոնդեայ շըրթունք որ լուռ բարբառի

Ըզհէգ սըրտիկս յարիւն թաթաւ բիւր պատառ

Յաւերժական իջուցանէք ի խաւար…

Վաճառեցի զտէրն իմ, զհաւատս եւ ըզյոյս,

Եւ կորըստեան ըստացայ զայս վիհ անլոյս,

Յոր կիսասոյզ՝ ժառանգութիւն թողում ձեզ

Ամենեցուն որ զիմ գընայք ասպարէզ,

Մատնիչք կրօնից, եղբարց ու անձանց ձեր խըղճին

Զիմ զինքնադատ չար յիշատակըս բաժին.

Ցորչափ Մասիք ի Հայս եւ տէր ի գահն իւր,

Անլո՜յծ վըճիռ, զոր կընքէ շունչ իմ տըխուր,

Ասպընջականք իմ դըժո՛խք դուք վըկայք էք,

Ո՜վ Վասակայ կորիւնք, յաւե՜րժ ձեզ անէծք»..

 

Ժայթքեաց ըզշունչն, յորսայս հարաւ դին զազիր,

Բաժանեցան դեւք եւ որդանցըն ջոլիր.

Եւ որպէս բոց՝ անէծք՝ զոր յանձնըն կարդաց

Ճարակեցաւ զտեղին, դըժոխք անդ տիրեաց:..

1845

 

ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԻՒՆ ՍՐԲՈՑ ՂԵՒՈՆԴԵԱՆՑ

Յանշուք ի ծագս յիշատակաց եւ բնութեան

Ուր ծիծաղկոտ երբեք երկինք չըպարզին,

Գարշապարաց մահուն արձակ ճեմարան,

Որպէս գայլ չար՝ զանմեղութիւն գողունի

Վարեալ՝ յանշէնս ի բառաչիւն ըսպանդին

Լացուցանէ զանբաւութիւն վայրենի,

 

Սաստ մոլութեան առեալ տանէր պարսկադեն

ԶՀայոց մեծաց սուրբ օծութիւնն ի կոճեղս,

Մըթնել զարփիսն աշխարհալոյս յեզր անշէն:

Նոքա ընդ գաւառ մահու ի տիպ անմահից

Ընդ առապարս, ընդ հուր, ընդ սուր եւ ընդ գելս

Ընթանային յօժարք դիմօք ցընծալից.

 

Ընդ անդաստակս արեւելից լուսադէմ

Ի տես խաչին՝ որ գաղտ յամպոց ակնարկէր

Սուրբ ալեւորն հորդեալ Ղեւոնդ ճոխաճեմ

Փութայր ի հող հանգուցանել խոնջ ճակատ.

Եւ ընդ նըմա յորդորք ընկեր առ ընկեր՝

Հարցանէին զԵդեմայ մարզն անարատ: …

 

Աթոռք արկան յարիւնախանձն ամայւոջ,

Անբըծութիւնք զուարթունք ի դատ մատուցան.

Խայտայր դատեալն, յուզէր դատողն ի յոգւոջ.

Մոխրոյ եւ հրոյ վրէժ պահանջէր, ո՜վ ամօթ,

Եւ զաշխարհի՝ որում կացինըն պաշտպան,

Ըզհայրենեաց սէր՝ յերկնայինն եդեալ մօտ:

 

Չետես երկին վեհ քան զհանդէսն ընդ իւրեաւ

Եւ ոչ վըսեմ երբեք լըւան վայրք բարբառ,

Քան մինչ Ղեւոնդ ի պատասխանսըն մատեաւ:

Որպէս յորոտ շանթից ի ծով նաւակուր

Ի վեր ի վայր բաղխին բեկորք ընդ իրար՝

Սիրտ Դենշապհոյ փըշրեալ մանրէր ի մաղձ իւր.

 

«Հարցեալ բազում անգամ լըւար եւ ի մէնջ.

Փորձես դարձեալ, լուիցեն Արիք զայս վերջին.

Ամենեցուն մեր մի է բան, մի է տենչ.

Ճըշմարտութեան քարոզք ըզկեանըս համակ,

Սուտ պաշտամանցդ ատեցողք, դից եւ կրակին,

Հասեալ կամք յեզր՝ յոր զուգապէս ընթացաք.

 

Հովիւքս՝ ի սէր հօտիս զանձինս եդեալ գրաւ

Եւ վատնելոցս ի ձէնջ խաշանց՝ շուրջ եկաք,

Մինչեւ յօտարս յայս յանապատ դիմագրաւ.

Սակայն ըղձիւք սըրտի ու ի սէր աննըկուն

Ի ձայն զոր ոչ բաւէ ’նկճել սուր ձեր վայրագ

Ազդեմք առ սիրտ առաքինեացն հայկազուն.

 

Այլ ոչ եւս տես վայրավատին մեր հօտիս

Ի գութ յուզեալ՝ ընտրել ընդ կեանս եւ ընդ մահ

Յերկուս ըզսէրըն բաժանէ ի հոգիս.

Նըժդեհք ի տանց՝ հասաք ուրեմն յայն գաւառ՝

Ոյր տենչանօք դեգերէաք յողբ եւ յահ,

Արդ անարգել փութամք ի բուն մեր դադար:

 

Բըռնացայք՝ տեարք գոլով, տարաք որչափ սիրտ

Տանի՝ առանց բերելոյ կեղտ վատութեան,

Զի այս է յոյս առաքինեաց աներկմիտ:

Զոր ոչ զլանայք՝ ըզնոյն խնդրեմք արդ փութով,

Արձակեցե՛ք սըրովդ ըզկեանս մեր խոտան.

Զի ծարաւիք անմահութեան եմք սիրով:

 

Ահա Վարդան, Վահան, Խորէն, Գարեգին

Կըրկին պսակօք կըրկին սիրով մըշտայաղթ՝

Յանապատէս բանան շաւիղ մեզ յերկին…

Առ ձե՜զ ճեպիմք առաքինիք խնդառիք

Ի պսակողէն խնդրել զերկրին մերոյ բաղդ,

Ճենճերելով ի սէր փրկչիս եւ հօտիդ»: …

 

Որպէս մըղձկուտ մրըրիկ ի մռայլ խորոփեաց

Ընդ հանդարտիկ խաղացս հողմոց յաչաղկոտ՝

Յանկարծ հընչեաց խռովէ զբօսանս տարերաց,

Կամ տատրակաց մենաւորաց մընչելոց

Դարանակալ բազէ մագլօք մահահոտ

Ըզքաղցրիկ լոյսն ու զձայն կտրէ մեղմակոծ,

 

Այսպէս անժոյժք՝ աստուածախօս մեր հարանց

Դըժոխազէնք Պարսից դենին վրիժառու

Ընդոստ վազեալ ճօճան զերկաթ մահախանձ.

Եւ իբրու զմայրս հովանաւորս արօտին

Ոյց ոչ յաղթեաց Եւրոս, տապարն հար հատու,

Սուսերահար սըփռեն ըզվեհսն ի գետին:

 

Իւրաքանչիւր խօսի ’նդ հոգւոյն առ շըրթունս,

Զանծախ մարմինն հըրով սիրոյն՝ ի հող արդ

Ինքն հրաւէր կարդայ նընջել քաղցրաքունս.

Սուր եւ սիրտ զոյգ թընդան, եւ ուլն հեզաձայն

Իբրեւ ըզլար կտրի յերգոցն իւր յաւարտ.

Երկրպագու հոգւոյն անկեալ կայ իրան: …

 

Այլ զի՞նչ յերեսս անապատին առապար

Սըրավարեալ տեսանիցէք փայլունակ,

Ծիրանեգոյն ըզհետ թողլով ճանապարհ: —

Անդ անվըրդով վարի յորսայս ընդ գետին

Հայաստանեայց սուրբ արութեանն հեղինակ,

Նըկատելով զհոգիս եղբարցն ընդ երկին.

 

Եւ իբր յետին գոհար յոլոր մանեկի

Զհետ վեհազանցն եւ օծելոց՝ զորս ի սէր

Աստուածութեան եւ իրաւանց հայրենի

Սընեալն ի նոյնս ի Գրիգորի վարժարան՝

Ի տաճարի ու ի ճակատու բորբոքէր,

Ղեւոնդն երեց՝ գայր բոլորել զիւրըն ման.

 

Ըզմեծ հոգին՝ զիմաստութեամբ պատարուն

Զարութեամբ ճոխ եւ լըցեալն Աստուծով՝

Ուղղեալ շընչով մեծաւ ընդ հետըս սիրոյն,

Թեւօքն անբաւ պարածածկէր եւ զերկին

Եւ զԱյրարատ խաղաղութեամբ յապահով,

Եւ ահաբեկ ըզքէշն առնէր պարսկային: …

 

Բ

Աստուածարեալ հոգւոցն ի տես հրաշացեալք՝

Մարմնոցն ի վրէժ դասք անմահից լուսափայլք

Իշխանական աչօք հրաման տան տարերց,

Մի՛ զսուրբ նըշխարս մատնել Պարսից եւ անգեղց.

Ոմն ի ծովէն ձըգեալ տարափ ուռուցիկ,

Ոմն ի Մասեաց վըհէ կայծակն եւ շանթիք,

Եւ խաւարաւ մրըրեալ յօնից յօդն ի վեր

Տարածանէ ամպ թըխաթոյր բըքաբեր.

Եւ փոթորկեալ այլ ոք մրըրիկ առ մրըրիկ

Փըչէ ի դէմս պահապանացըն պարսիկ,

Եւ շանթեռանդն առեալ միւսոյն կայծ վիթխար

Բոցածաւալ վառէ զսահմանն օդապար,

Յերկայնաձիգ որոտս ի ճայթ ու ի բոմբիւն

Կայծակնացայտ ճօճեցուցեալ հետ թըրթռուն,

Եւ յամպրոպաց լայնապատառ ի կողից

Վիժեալ տեղան տարափք ահեղք եւ հրալից.

Դըրդին տարերք վայրացն յահուր իբրու ծով,

Սարսել սուրալ ժայռից բըլրոց թափ հոլով,

Բաղխին յիրար իբրեւ ալիք հարուստ վէմք,

Եւ ուրուատիպ ջոկք հալածին պարսկադէմք:..

 

Լըռեն տարերք. խաղաղութիւն է ահա.

Հանգչի բնութիւն, եւ դիակըն սուրբ ժըպիտ տայ.

Մինչեւ մաքուր մատունք քաղեալ ըզմարմինս,

Գանձեն ի հող՝ հոգւոցն ի պահ ի յերկինս.

Եւ ոսկրոտին՝ հիմն աստուածեան տաճարաց

Ընծայ կազմի հայրենասէր որդեկաց,

Ոյց յարտասուս գըթոյն անդէն ու ի համբոյր՝

Խըզին շըշթայք, դառնայ Թորգոմ ի տուն իւր:

 

Ձեզ ո՛ քնարանք խաղաղականք յամային

Հէնք գիշերոյ բորեանք ու առիւծք ոչ մերձին,

Լուսաթըռիչ արծուի հոգւոյ երիցուն

Սաւառնաձայն թեւածէ անդ առ մարմնոյն.

Անդ եւ Ոգին Հայաստանեայց զուարթուն մեծ

Ի Մասեաց գայ թռուցեալ սարէն սիրայեղց,

Ի ցօղս արեանց՝ որ անմահից յայտնին դեռ՝

Խառնել արտօսր հրեղէն գոչել ընդ եթեր.

     «Ամենազօր մեծդ Աստուած

Որ գըթութեամբ միշտ հայիս

Յորդիս քո յազգ մահացուաց

Ի նորոգել զդէմս երկրիս,

 

Յիշեցուցեալ քեզ կարդամ

Զյաւիտենից քոյին ուխտ.

Զերկիր՝ որ ետ քեզ զԱդամ

Մի՛ թողուլ հէգ եւ պանդուխտ.

 

Մի՛ զսըրբութեան քո կընիք

Գազանադէմք եւ գազան

Կոխան եդեալ վայրենիք,

Տացեն չարի ճեմարան:

 

Այլ շունչ՝ զոր քեւ երկրիս հարք

Եւ հարց հահմարզք շընչեցին,

Զանգիտութեան տխրորակ

Հերձեալ ըզքօղ խաւարին,

 

Իջցէ եւ այժմ ի հոգւոց՝

Որ զաթոռով կան ըզքով,

Եւ փայլեսցեն դէմք որդւոց

Հայրենականըն կընքով.

 

Ճըշմատութեան սուրբ ճաճանչ

Զոր ջերմն արեան ճապաղեօք

Նոքա ստացան քաջալանջ՝

Արդ ջահեսցէ իմ լալեօք.

 

Թէ ծիրանի եւ բեհեզ

Չըպատէ զվէրըս սոցին,

Ի մի ուրար պատեսցես

Դու զՀայաստան քո նախկին.

 

Զայս ընկերօքն իւր Երեց,

Զայս՝ արիւն սուրբ բանակաց,

Անձինք մաշեալք զայս ուղերձ

Հանեն առ քեզ ուխտ՝ Ա՛ստուած:

1845

 

Ի Ս. ՂԵՒՈՆԴ

Վիմահոլով յափափայիցս արհաւիրս

Երկնանըմանս նըկատեմ չըքնաղ իրս.

Զի՞նչ այդ բոսոր շիթք շողշողուն

Քան ի ծովի բուստք վարդագոյն.

Ո՞ւր քան զայս հրաշափառ

Ծաղկեցաւ առապար:

 

Մի՞թէ արդեօք ո՜վ մաննաբեր ամպք քաղցրիկք

Ձեօ՞ք ինչ արդեօք դալարացան ամայիք.

Կամ ծայր հրաշից գաւազանի

Խաղացոյց աստ գետ ծիրանի,

Եւ հան ծուխ ջերմաբոյր

Ի կատարս արջնաթոյր: …

 

Իսկ ո՞վ է դա քարակոշկոճ չարագան…

Տեղի տուք ճետք Զըրուանայ պիղծք եւ դաժան.

Ի՞բր յաստուածեանդ յայդ ի դիմակ

Իշխէք բառնալ գործի վրիժակ.

Եւ ըզգլուխն երկնակիր

Հարկանել ընդ երկիր:

 

Եւ իցե՞ս դու պայծառ պըսակ Վանանդայ,

Ի ձեռս անկեալ զազրաթորմին Յազկերտայ.

Շարժեա ’ղէ զաջըդ շեշտակի

’Դ կառափն հանել խոտոր զանդկի.

Տալ հողմոյ ցիրուցան

Ըզբագին զատրուշան:

 

Ղեւոնդիէ՜, յանմահութեան քո պասուք

Ջերմիկ արեան գետագնացքդ ե՛ն լոկ հասուք.

Յորըս սահեալ գլխոյդ ինքնին

Շիկաշառայլ կերպ խնծորին՝

Սեաւ ժայռից տայ համբոյր

Եղելոց հուսկ բարձ իւր:

 

Որոտընդոստ տարերք գոռան յանկարծուստ.

Պատկեր հոգւոյն՝ արծուի լոյս՝ գայ ի վերուստ:

Եւ յարենէն վարդակամար

Ի Հայս հաշտից ձըգի նոր լար:

Մի՛ յայն լար իշխեսցեն

Ձըկտիլ աչք պարսկադեն:

1840

 

ԱԲՐԱՀԱՄ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ

Յանապատէն Խուժաստան

Հողմըն շնորհաց հոգեշունչ՝

Յամայացեալս Հայաստան

Վարէ զգարուն նորափունջ.

 

Թէպէտ տեսլեամբ նա խարտէշ,

Այլ թերթս ունի ծիրանիս,

Անմահութեան ինքն ուղէշ

Ի վկայական ճապաղիս:

 

ՅԱբրահամու գալն ի Հայս՝

Երկար ամաց լուծաւ սուգ,

Նա զգերութեան լոյծ շըղթայս,

Նովաւ հատան արտասուք.

 

Հուրն Որմըզդի ցընդեցաւ,

Եկեղեցիք մեր բացան.

Սէր Քրիստոսի վառեցաւ,

Հաստատեցա՜ւ Հայաստան:

 

ՅԵՏԻՆ ԿԱՑՈՒՐԴՔ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ

Բռնադատեալ սիրով ի քո համազգեաց՝ ի քում վիճակիս,
նշանակ սիրոյ հատուցի քեզ ընծայ ջերմագոյն սրտիւ:

ՈՍԿԲ. Ի ԼՈՒՍԱՒ.

 

Ո՞յք են դոքա, Կոկիւսո՛ն, որք ի հանուրց պարագայց

Երամովին վերացեալք ի սրբութիւն այսըր գան,

ՅԵւդոկիոյ, Կոմանայ, ի շինանիստ հայկազնեայց,

Ընդ կարկաջոտն ընդ Իռիս, ընդ յորդազեղն Արեգան,

Ճեպ ըզճեպի թեւացեալք եւ Եփրատեան ընդ կարկառս,

Արկեալ ընկեր առ ընկեր խրախուսականըս բարբառս,

 

«Ի Կոկիւսոն որդիք Հայոց ընթասցո՛ւք ի Կոկիւսոն,

Բերան ոսկի հրեղէն լեզու զԳրիգորի քարոզէ տօն»:

 

Որպէս ըզծով ժողովուրդք ի քաւարանըն շարժին

Յունկընդրութիւն փոխին շունչք, յակնարկի՝ սիրտք համօրէն,

Ճարտասանից վեհագոյն մինչ հոմերոն բենազին

Զհայրապետաց վեհագոյնն առնու ի քնար բանեղէն.

« Հրաշալի մեզ տօնս այսօր »… Ոսկեբերա՜ն խօսեցաւ,

Շունչ իւր հրանիւթ ել յերկինս, երկինք՝ երկրի ունկն եդաւ:

Ի Կոկիւսո՜ն որդիք Հայոց ընթասցո՛ւք ի Կոկիւսոն,

Բերան ոսկի հրեղէն լեզու զԳրիգորի քարոզէ տօն:

 

Նա նազելի զվայելուչն իւր յարդարեալ կերպարան

Իբր հեզաճեմ սիրամարգ խաղայ ի պրակս հոգեշունչ.

Եւ խօս առ խօս ի բանիցըն զայրացեալ ի հոսանս

Կանգնէ զճակատն իւր պաղպաջ, հրացանս ածէ աչըս շուրջ.

Իբր երիվար երկնապար փորատելով առ աստեղս

Յանհետամուտն իւր յահուր յառաջանայ յասպարէս:

Սի՜րտ սիրալիր, արտասուեղ աչք եւ շրթունք մեղրակաթ

Զանծերական վերելեակն առեալ զհոգին բոցահուր՝

Յետին անգամ ի հանդէս արշաւանին մշտայաղթ

Սրացեալ սլանայ ի Սեպուհ, սլանայ յերկին, յընդհանուր.

Հազիւ բաւէ շակընջեալ եկեղեցին ժոյժ ունել

Հազիւ Գրիգոր ներբողեալն՝ յանմահ գահուն հանդարտել:

 

Ցանցեալ զերկիր յոսկեհիւս բանիցն ի լար սրտառուչ,

Անդրաքայլել ընդ եթեր շտապէ զհոգին մեծապէս.

Յանդընդախոր ի սըրտէն աւաղական բառնայ ճուչ

Բողոք երկնից ւերկնայնոց, բողոք առ նոյն Գրիգորէս.

«Զիս ուխտադրուժք մերժեն գահք, զիս ապաշնորհն այն երկիր.

Յոր այնքանեօք տեղացի երկնից շանթիւք բոցակիր:

 

Այսուհետեւ կա՛ց լեզու, կացէ՛ք մատունք փապարեալ,

Արտօսրակունք իմ կացցեն հեղլոյ յերկիր ապառում.

Դա՛րձ ի հանգիստ քո հոգի, զի՞ եւս աստէն գանգաչեալ.

Ահա ճեպիմ Գրիգորէ, հաղորդ փառացդ անպատում.

Զայս հուսկ նըւագ առ քո սէր եւ առ սէր քոց համազգեաց

Հնչեցուցեալ ըզբարբառս յարձագանգ տանդ Հայկազնեաց»:

 

Ասաց եւ ոչ եւըս յաւել. լըռեաց Ոսկին այն բերան.

Իբր յետին շիթ աղբեր զբան իւր ընկալաւ տուն Հայոց.

Հրեշտակք ըզհուրն հոգեսփիւռ հանին յերկնից ի խորան.

Ձայնն անըսպառ սպառեցաւ Լուսաւորչին մեր ի ծոց.

Ըզշունչ ոսկի բերանոյն Գրիգոր փոխեաց ի յերկին,

Զոսկի լեզուն՝ Գրիգորի որդիքն ի հայ փոխեցին:

 

Ի Կոկիւսո՜ն եկայք եւ մեք ընթասցուք ի Կոկիւսոն,

ԶՈսկեբերան եւ ըզԳրիգոր տօնեսցուք ի մի պաշտօն:

1848

 

ՁԱՅՆԱՐԿՈՒԹԻՒՆ ԲԱՆԱԿԻ ԱՇՈՏՈՅ Բ.

 

Հա՛պա մանկտի Հայոց յերկիր Հայկայ.

Հուր հայրենեաց սուրբ վառեալ կայ.

Արկցուք զանձամբ զարդ զինուց կուռ

ԶԱրամայ սիրտ կայծակնահուր,

Ի հովանիս դիւցազանց

Ելցուք ըզհետ Վարդանանց:

 

Յերկինս ի վեր բազուկք՝ երդուեալ յաստեղս

Կայծակնացայտ գողանալ տեղս,

Յօտարին թափել կեդդուր,

Ի Մարն եւ Պարս զոյգ թաքթաքուր.

Եւ զԿեդարու պեղծ գարշապար

Ընդ չորս անկիւնըս վատախտար:

 

Հա՜պ’ օ՜ն երթամք խուժից դէմ քաջալանջ,

Սուսերք եւ խաչ հարցեն ճաճանչ.

Քաջաց է տալ վէրս եւ առնուլ.

Ըզճապաղիս արեան քրանուլ,

Ւ ի ծագ երկրին նիզակաճօճ

Հսկել յահեղ վրիժուց որոճ:

 

Արի՛ք երթամք ի դաշտ խազմիցն ի Հարք,

Քաջքս հետամուտ խըմբից անարգ,

Ըզզէն ըզզարդ ըզսուր եւ հուր

Ըզվաշտ ըզդաշտ հարեալ յաթուր,

Ի ժանտ դերբուկըն վերամբարձ

Կանգնեսցի դրօշ Հայոց մեծաց:

1845

 

ՀԱՌԱՉՈՒՄՆ ԳԱԳԿԱՅ ՎԵՐՋՆՈՅ

Ա՜հ. սլացի՜ր թըռիր հառաչ հրափետուր

Յանշիջատոչորըս մըղձկեալ սըրտէ.

Ե՛լ երթ անց վազեա յերկիրն իմ թափուր

ԶՀայոց մեծաց հա՛րց զազատըն տանէ.

Ընդ Ռահ եւ ընդ Րասխ անկեալ ալեծուփ

Ի բըրգունս Անւոյ հանգի՛ր երկնահուպ:

Ո՜հ Ախուրեան, ո՜հ ափունք հայրենիք

Հընչիցէ՞ք արդեօք զանբաղդս ըզԳագիկ:

Ո՜վ Շիրա՜կ Շիրա՜կ, տուն արի արանց,

Ըզմէ՜ դու զքոյին մոռանաս ըզխանձ.

Ես գելգել հառաչք եմ քո արքային,

Հերձեալ զսիրտ ըզբանտ եւ ըզյոյն նախանձ: —

Յա՜րկք սըմբատաշէն, բացի՛ք կաթոդին,

Վեհի կորեան մռունչ է Բագրատունեաց…

Այլ դուք Աշոտեանց բացեալ կայք դամբանք.

Ա՜հ. աւասիկ հուսկ Գագկայ հառաչանք:

1848

 

ԲԱՆՔ ՎԱՀՐԱՄԱՅ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆՈՅ Ի ՊԱՇԱՐՄԱՆ ԱՆՒՈՅ Ի ՅՈՒՆԱՑ

Եւ տակաւին է՜ տառապեալ հայրենիք, է՜ Հայաստան,

Տակաւին, եւ դո՞ւ քեզէն մենքենայես քեզ վըզենակ.

Առ օտարին դժուարընտել ըզքո՞յդ կըցես լուծ ինքնատանջ,

Իբրեւ ըստրուկ անձնանախատ կալ նըշաւակ հանուրց ազանց:

Ա՜յդչափ այլափոխեաց նախնեացդ ի քեզ սիրտ դիւցազնեայ,

Յա՞յդ վատութիւն՝ մինչ ընդողնել թիկնադարձոյց ազատութեան.

Ազատութեան իրաւացոյ, վսեմականի, մօրըն բարեաց,

Զոր ազգք ժըտին առ հասարակ, երկինք շնորհեն ում քաղցրանան.

Դո՞ւ զերկնաձիր զաստուածատուր շնորհօքն ապախտ առնիցես.

Ո՜հ ապշութիւն, ո՜հ կուրութիւն, ո՜հ նախատինք աններելիք.

Եւ ի՞բր իշխես այսուհետեւ ձեռն ի բողոք առ նա ’մբառնալ

Զորոյ կոխան տուրս հարկանես, դու անձնամատն եւ անձնասպան:

 

Այլ դու յի՛ս Տէր, մի՛ բարկանաս, անգիտացան, յիշեա՛ զողորմ.

Ո՜հ, դու ’նդ վիհ բոհից բաւղաց կուրաշաւիղ մըթնեալ այերց

Աստեղս թաքունս վերաբերես բարեբաղդիկ ազանց ի լոյս.

Ըզծակամուտ պուրակացիր խուժան՝ խըմբես ըզգօնացեալս.

Ըզքո նախնին մոռանայցե՞ս դու զժողովուրդ այրարատեան.

Միթէ բարձցե՞ս թէ ջնջիցե՞ս զուխտ որ ի քէն ի գահ Մասեաց.

Ո՞չ յաստուածեանդ հարցին աչկունս ճաճանչք փառաց քոյդ աղեղան.

Ո՞չ ջերաջերմըն ծըխիցեն զարիւն սըրբոց դաշտք Արամայ

Անկելոց նահատակաց ի վեր’ անուանդ ահեղահրաշ:

Օ՜ն եւ օ՜ն բարեհաճեաց Տէ՛ր ընդ յաշտիցս հազար ամաց: …

 

Ահա յարեան զօրութիւնք տեառն եւ զարթուցեալ են խնամք իւր սուրբք.

Ձեռն ի ձեռն ազգք եւ լեզուք խուռն ընթանան յառատատուրն՝

Իբրեւ առ հայր՝ որ բաշխիցէ առաւօտուց ռոճիկ մանկանց.

Դու զի՞ կաս զի՞ դանդաչես կաղակրկին տուն Թորգոմայ.

Ո՜հ, մինչեւ ցե՞րբ մինչեւ ցե՞րբ դուք գայթակղութիւն եղբարք եղբարց

Յետս ընդդէմ ի լուսապսակ ասպարիզացն օցտիցէք,

Ցե՞րբ յինքնակապըս կաշկանդեալք ոչ խըզիցէք ըզպեղծ շղթայս՝

Ազատաձեռն արկանել գիրկ ընդ պարանոց տարակացեալ.

Մինչեւ ցե՞րբ անբարեսէրք, ցե՞րբ յամառեալք զանգիտութեան,

Հայրենական փառաց մատնիչք, օտարոտւոյն պաշտիչք անարգք.

Մինչեւ ցե՞րբ վէրք եւ հարուածք եւ ո՞չ համբոյրք սրտից կամակք.

Մինչեւ ցե՞րբ վառին հանճարք ի կործանումն եւ ոչ կանգնումն:

 

Է՜հ սթափեա՛ց, սթափեա՛ց աղէ զարթի՛ր, յո՛ւշ յո՛ւշ քեզ Հայաստան.

Ժամանակ սուր է, բաղդք ոչ միշտ դառնան, յաւէտ մընան կորանք.

Տես մի՛ դարձեալ տեսանողին ըզքեզ հարցէ նզովք ցաւագին,

Պըղինձս երկինս ունել զգըլխով եւ երկաթի ’նդ ոտիւք երկիր.

Գուցէ դարձեալ յահ ու ի կասկած ու ի շլացութիւն խելացնորեալ

Խարխափեսցես ի մէջօրեայ գնալ թաքթաքուր յազինս երկրի.

Դարձեալ մտցեն օտարք ի տունս եւ կերիցեն ըզքո վաստակս.

Նոր ժողովուրդք ի վեր ի վեր ելցեն, իջցես դու վայր ի վայր.

Նոքա տեարք ազատացեալք, դու հէգ ծառայ ստրուկ եւ գերի,

Որդիք վարեալք քո ո՛ւր եւ պէտ, գիրգ օրիորդք յաղախնութիւն.

Աշխարհ ամէն հրճուեալ, դու յանմըխիթար համակեալ սուգ.

Փող հարսանեաց հարցի, զմանկունս դու ողբասցես որ ոչ եւս են.

Դոփեն թմբուկք արի արանց, երիտասարդք յառնեն ի պար,

Քեզ ոչ հանդէսք քաջաց, ոչ տօնք՝ ոչ յիշատակք քաղցր հայրենեաց.

Այլ իբր ըստուեր խաւարակերպ երթալ ըստ կամս՝ զոր չախորժես.

Կամ խուսափեալ մենիկ մնջիկ ձեռն ի ծնօտի նստիլ ի լաց.

Մինչեւ իջցես հեծեծելով ի հող՝ ուր ոչ նընջիցեն հարք.

Դուն արտասուս գողունիս քեզ կաթեսցեն քո նըժդեհակիցք,

Խանդալով ընդ բաղդ մահուդ յառաջադէմ` քան թէ ի գութ.

Այլ ո՛չ արձանք առ յիշատակ, շատ իցեն քեզ ուռք մորենեաց.

Ոչ ցօղաթուրմն ամբարձցի քեզ սափոր՝ յետին բաժակ սիրոյ,

Ոչ ճըգնեսցի կռան ի վէմ՝ տառատըպել սրտի մաղթանս,

Եւ ոչ ակումբ սիրային անդ բոլորեալ ոստովք գարնան:

Ա՜հ, անց եւ դարձ արասցեն դարք, կացցես մնասցես դու ի մոռաց..,

 

Օ՜ն, մինչ կայ ժամ, նաեւ հասեալ իսկ է՝ սթափեաց ո՜վ Հայաստան

Թող ըզհին ատելութիւնս, նորոյ սիրոյ ե՛կ տուր համբոյր.

Ոստ ձիթենոյ նոր քեզ ի քոյդ ես կարկառեմ յԱնւոյ բրդանց

Երերածուփ բաղդիւդ անցեալ ընդ արտասուաց ու արեան հեղեղս.

 

Աղէ՛ ընկա՛լ եւ պսակեաց ըզհաշտութեան քոյին տաճարս.

Եւ բարձրասցին ի մահարձանքս այս Հայ փառք Հայ սէր անմոռաց:

1848

 

ՈՂԲՔ ՀԵԹՄՈՅ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՐԴՒՈՅՆ

Ո՜վ գարրելի Հայոց գուսանք

Ո ՜վ մանկլաւիկք եւ կուսանք,

Զարքայդ Հայոց սըդատրտում

Եկայք տեսէք ըզհէգս Հեթում.

 

Սիրտ ի կուրծս ի թունդ ողորմ ողորմիւ

Լացէք լացէք ըզտէրդ անբաղդ.

Զի խաւարին ծագեաց իւր տիւ,

Թաքեան ցայգուն աստղունք անաղա.

 

Սեւացաւ թագ սեւացան ծիրանիք,

Անկաւ մականս ոսկեղինիկ:

Տո՜ւն Ռուբինաց զարթի՛ր ի կոծ,

Խաւար եհաս ազգիս Հայոց:

 

Ընդ դարս եւ դիւրս ես ի Թաթարս

Անհունս հատի ճանապարհս,

Զի տունս Հայոց՝ հոգն իմ քաղցրիկ

Լիցի յամայր ինձ երջանիկ.

 

Զաչաց լոյս սրտիս հատոր զիմ որդեակս՝

Թորոս Լեւոն քաջ եւ աշխոյժ,

Դէմ թշնամեաց թողի պահնակս.

Ո՜հ ցաւք սրտի, ո՜հ վէրք անբոյժ…

 

Եգիպտո՜ս միշտ ընտրելոց դաւաճան,

Ո՞ւր են որդեակքն իմ աննըման:

Տուն Ռուբինաց զարթի՛ր ի կոծ,

Խաւար եհաս ազգիս Հայոց:

 

Ա՜յ քաջ ճորտեր որ զինեւ կայք

Ասացէք ա՜յ պարոնայք,

Ո՞ւր են որդեակքն իմ գեղեցիկք

Ո՞ւր ծաղկահեր իմ պատանիք:

 

Զի՞ լըռէք, զի՞ լայք… աւա՜ղ հօրս աւա՜ղ…

Կորեա՜ւ Լեւոն, Թորոս անկա՜ւ.

Աչկունքն եւ այտն անշամանդաղ,

Ի ճապաղիս թաթաւեցաւ.

 

Ձեռներագ եւ սիգագնաց կորովին

Յանգութ շղթայս տըքնի ’բանտին.

Տո՜ւն Ռուբինաց զարթի՛ր ի կոծ,

Խաւար եհաս ազգիս Հայոց:

 

Ո՜ տայր ինձ մահ ձեր փոխանակ,

Ե՛րթ մուտ յինէն արեւակ

Ի վարդարիւն ծով Թորոսիս.

Թելիկ կենաց ա՛նց ընդ ալիս,

 

Պատատեաց յիմ Լեւոնկան չար շղթայս:

Թորո՜ս դիւցազն, առիւծ Լեւոն,

Նահատակաց էք դուք ի կայս,

Հայոց մանկանց յօժար ի տօն.

 

Ես մեռայ ես գերեցայ անզաւակ…

Հե՛թում, ե՛րթ մուտ շիրմիդ ի փակ:

Տուն Ռուբինաց զարթի՛ր ի կոծ,

Խաւար եհաս ազգիս Հայոց: —

 

Մի՛ այդպէս, մի՛ սուրբ թագաւոր.

Գըթած է տէր եւ հըզօր,

Սիրեաց զորդեակքդ, այլ եւ ըզքեզ,

Հատ ըզմրմունջդ այդ աղեկէզ.

 

Լալակա՛նք, ի բաց գնացէք, ոչ եւս սուգ:

  Հեթո՛ւմ Հեթո՛ւմ արի՛ փութով,

ԶԹորոս թագեաց տէր երկնաշուք.

Լեւոն քո գայ քեզ խայտալով,

 

Ա՛ռ եւ դու զթագ, պըսակեա զքեզ եւ զնա.

Տո՛ւր աւետիս Կիւլիկիայ.

Տո՛ւն Ռուբինաց լըռեցո զկոծ,

Արեւ եհաս ազգիս Հայոց:

1848

 

ՈԳԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ

Անդ ուր քառեակ գետք արծաթի գեղանիք,

Արեգական, կենաց, սիրոյ հայրենիք,

Ի լեառն Ազատ՝ որ գագաթամբ աստղաճեմ

Յանդընդախոր հիմն ունի վիհ ի նըսեմ,

Յաւերժական պատեալ կողիւք բիւրեղեայ,

Ուր ոչ բազէ, ոչ թեւ արծւոյն խոյանայ,

Լոկ լըռութիւն բազմադարեան տիրէ անդ.

Յականց վանեայց ի պաղպաջուն գահաւանդ

Ընդ անվըթար կապոյտ վրանաւ լուսավառ

Հոլաթեւեալ ճեմի Ոգի վեհափառ:

Մայրեաց հանգոյն նազի հասակն երկնաբերձ,

Թեւք ձիւնափայլք՝ լայն առագաստ օդահերձ.

Արեւատիպ վերամբառնայ պերճ գըլուխ,

Ճակատն յըստակ դաշտ ծաղկածին կաթնաբուխ.

Քաջագանգուր լուսացընցուղ վարսք ի յուս՝

Սպիտակափայլ գան բոլորին լանջս ի կոյս.

Կամարակապ կապոյտ յունիցն ի պարզուած

Զոյգ արեգունք տեղան տարափ փայլականց.

Եօթնապարոյր բոլորն է թագ գագաթան,

Կենաց փայտին դալարագեղ ոստ՝ մական.

Եւ արքենի գահաւորակ հինաւուրց՝

Կողք են Լաստին՝ որ նախ ծըփաց յալիս ջուրց:

 

Սա հրեղինաց որք յարարչէն կարգեցան

Լեալ անդրանիկ հողագընտոյս ոստիկան,

Ըզնախն յերկրի հանգիստ ոտից Աստուծոյ

Էառ վիճակ զաշխարհ մեր, փառք հիւսիսոյ:

Բարձր ի դարէն դիմէր յԵդեմ քաղցրաբոյր

Դառնայր անդրէն աջոյ վեհին ի համբոյր,

Սիրով կապեալ ի հարազատն Արագած.

Նոյն եւ ի ծուփս աշխարհակուլ կոհակաց

Ղեկավարեալ անղեակ փայտին կենսակիր

Ընդ հետս անհետս հանգուցանէր յիւրն երկիր.

Եւ զԱնմահին պարզեալ ընդ օդ զաղեղան

Առեալ ըզլարս՝ ըզհաշտութեան երգէր ձայն:

Հազարս ամաց աչք պարայած սիրտ ի բռին

Քաղցրիկ դիմօքըն դիւրէր տան Թորգոմին:

 

Իսկ այժմ ի նոյն մենացեալ սար ցըրտադին՝

Նըստի լըռիկ Հայաստանեայց վեհ Ոգին.

Ձեռն ի ծնօտի, յեց արմըկամբն ի տապան՝

Թաւալ ի գոգս իւր ունելով հին մատեան,

Թագն ի վարսից ի ծայր շարժի վայրապար.

Վայրընկեցիկ կայ գաւազանն առ սընար.

Չորք առ ոտիւքն արծուենըշան դընին դրօշք

Վարազակնիքք եւ առիւծունք ու ապարօշք:

Հազիւ շարժին արտեւանունքըն տամուկ.

Ծաւալացեալ ի կայս ու ի կոյս տըրտմասուգ,

ՅԱյրարատայ ցԱլիս ցըծով Վըրկանաց

Միօրինակ խաղալ բըբօք տըխրազգած.

Մերթ ընդ կողմանս քաղաքանւոյն մարդաշատ

Ուր Արմաւիր, Տիգրանակերտ, Արտաշատ,

Ընդ Երուանդեանս, մերթ ընդ Վարդգէս եւ Գառնի,

Զուր որոնէ նա զԱրտագերս եւ զԱնի:

Անդ վաղափուլ դիտէ դերբուկս ի շինին,

Եւ յարտասուացն հոսանս զանգի սեաւ փոշին:

Ըզշահաստանս զնընէ զՀայոց ոսկեգանձ.

Թափուր դադարք, որջք ամեհի գազանաց:

Ոչ եւս նաւաց հեռաստանէ գայ տորմիղ

Բառնալ յերկրէն ըզբովիճայս ոսկեծիղ,

Եւ ոչ զաշխարհս հատեալ դառնան լի գանձուք

Վաճառականքն յաւիտենից Հայկազունք:..

Սուգ ի Սիսակ, Շահապիվան քաջերէ

Զամանորայ նաւասարդի տօն լըռէ.

Ոչ եւս հընչէ փող որսատենչ ի բըլուրս.

Սեպուհ, Սուկաւ, ոչ եւս խայտան յալէլուս:

Հայի ’նդ Շատգոմս՝ հովանաւոր վայր մուզայց,

Եւ ո՞ւր մանկունքըն թարթափեալք դըպրութեանց…

Արիւնոռոգն երիթանայ Շաւարշան՝

Ուր սաստ Պարսկին շիջաւ ընդ պեղծն ատրուշան:..

 

Առ սուգ սըրտին եւ յարդարակ ի զայրուց

Լացուցանէ զալիս Մասեացն ի յալուց.

«Հա՜յկ իմ, գոչէ, Արա՜մ, Տիգրա՜ն, Արտաշէ՜ս.

Տըրդա՜տ, Գրիգո՜րք, Ներսէսք, Մեսրոպ եւ Մովսէս»…

Եւ արձագանգք լըռեալք չըտան ըզդարձուած,

Չետուն դարձուած, գելան աղիքն եւ լըռեաց:

Վարս զոսկեթել դիմացն հիւսէ վարագոյր՝

Ծածկել յերկնից զարտասուս քաղցր եւ տըխուր.

Խոր հառաչանք գան ընդ շըրթունս ծիրանի,

Կիսահագագ ձայն ողբագին լուծանի.

 

«Ինձ ո՞ր սփոփումն անմահութեանըս պարգեւ

Եթէ զքաղցրիկ կորոյս երկիր իմ զարեւ.

Ո՞ր մըխիթար թէ կայ բնութիւնն անտըխեղծ,

Եւ պայազատքըն պանդըխտին խորթ աստեղց.

Ահա գռեհիկք երիկեանք ազգք են հըզօր,

Եւ խանձարուրք մարդկան նընջե՞ն խոր.

Անդ ուր անմահք ընդ մահացուաց պարէին

Ուստի չեբարձ տէր իսպառ ճետ զեդեմին…

Ո՞ւր իմ իշխանք՝ հիւսիսայնոց վեհազունք

Ի դրանց Ճորայ մինչ յԵլլադա սանձարկուք…

Շատ բարեբաղդ էր շատ Սաղիմն անորդի

Որ զԵփրատաւս նըստեալ այսու վտարանդի,

Կախէր զուռեացըս կողերաց տասնաղիս

Յալիս վըճիտ՝ հեղոյր պըղտոր զիւր լալիս.

Իսկ ո՞ր կոհակք այսմ աշխարհիս արժանի

Լալետղ իցեն՝ որ դըրացիս էր երկնի:..

Ո՞ւր վեհազանց իմ ոստանք, Յաշտք եւ Երէզ,

Յաղթանակաց ու ազգ ազգ կրօնից ասպարէզ.

Ո ՞ւր մուսայից մրցող Գողթան բամբռահարք,

Եւ մեհենից եւ դիւանաց վըսեմ տառք:

Ո ՜ւր սօս արքայն եւ փառազարդ նախարար,

Եւ եռանդուն զօրաց հանդէս ծաղկենկար: —

Ոչ եւս օրհնէ խաչ եւ սուսերք յարձակին

Եւ յաղթականք դառնան ի տուն կամ յերկին:

Աթենավարժ ու՞ր իմ մանկունք իմաստից՝

Յազանց ամէն ծըծողք ըզմեղըր տառից:..

Դրա՜խտ իմ փառաց, փառաց իմ դրախտ Հայաստան,

Տէ՜ր անմահից՝ յանմըխիթար կայ մըթան:

Անդ անկեալ կան բարձք, քաջք նընջեն անյարիր

Եւ ամենայն փառք իմ հողմոյ վատնին ցիր:..

Եւ մինչեւ ցե՞րբ կայցէ տէ՛ր, ցե՞րբ ոտընհար

Երանութեան յերկրի բընիկըն գաւառ:

Միթէ լիցի՞ որպէս Բաբել Հայաստան,

Կամ ըզՆինուէ՝ զոր մերժեցեր յաւիտեան,

Եւ ամայի անյիշատակ անտերունչ

Կացցէ՞ երկիր՝ ուր աստուածեան խաղաց շունչ»…

 

Զայս ջերմն Ոգին Հայաստանեայց եւ զայսգոյն,

Եւ երկոքին ձեռքն ըզդիմօք դալկագոյն.

Անշարժ անշունչ կայր իբրու սար ի սարին

Եւ արձագանգք ի խորս խորոց հեծէին:

 

Իսկ Հայրն հանուրց անժամանակ քաղցր Աստուած

Ակնարկեալ վեհ յօնօք յԱզատըն Մասեաց,

Գերովկիան ծոցով փըչեաց սիւգ կըրկին.

Սարսեցին սարքն Այրարատայ եւ Ոգին.

Վարսիցն հերձեալ անդ ոսկեթել անջըրպետ

Աչքըն ծաւալ ճօճ առնուին լուսահետ.

Եւ զՀայաստան հըսկայապէս երկայնեալ

Ընդ արևմուտըս տեսանէր լուսափայլ.

Եւ կարկառեալ անձկաւէտ սիրտ ի բերան

Ի գլուխ Հայոց դիտէր տաճար երկնանման.

Եւ անդ կանգուն արք անմահից զուգապար

Ի Պահլաւէն մեծէ ցարին Մըխիթար.

Սահակ, Մեսրոպ մըշակք տառից Աստուծոյ,

Պատմաբանից մեր հայր Խորնոյ ծերն արգոյ.

Անդ Եղիշէ գողտրաբարբառըն հռետոր,

Յունացն Անյաղթ, եւ երկնաճեմն անդ Գրիգոր.

Սիրակարկաջըն Շնորհալի քաղցրաբան,

Եւ արծուեթռիչ պերճ դիտապետ Լամբրոնեան.

Եղծիչ դենից մըտահարուստ Կողբացին,

Անդ Կոմիտաս, Յովհան, Մամբրէ, եւ Կորիւն.

Ոյց պարմանիք յերկնից ու ազգին վառեալ սէր

Խունկ ածէին ի պրակս երդուեալ նոցին ծեր:

Եւ անդ յաչաց վեհիցն եւ լուռ ի քարտէն

Հարան ի սիրտ սոցա շանթիք բոցեղէն.

Եւ ի սոցունց գետահետեալ հրածորան

Ընդ բովանդակ Հայաստանեայց գայր իրան:

Յայնժամ ի վեր վազեալ Ոգին յաթոռոյն

Երդուաւ ի թագն ի շուք անմահ ճակատուն,

Եթէ յաւերժն իմ Հայաստան դեռ ո՜ղջ է. —

Եւ կըրկնեցին երկիր ու երկինք, թե ողջ է:

1844

 

ՄՐՄՈՒՆՋՔ ԸՆԴ ՀԱՅՑՈՒԱԾՍ ՄԽԻԹԱՐԱՅ

ԶԱսքանազեան մարզին ծագաց թողեալ զունջ՝

Նահանջ փառաց ալեւորի հօր Մասեաց

Գրիգորախնամ տընկոց գարուն աւետեաց

Յարուցեալ գայ ի թեւս հոգւոյն անշըշունջ.

Ոգիք խնամողք եւ գըթութիւնք երկնային

Ձեռն ի ճակատ Մըխիթարայ կընքեցին:

 

Նշխարք վատնեալք ո՜վ հայրենեաց ցանկալիք

Դարուց ի դար սիրտք յուսահատ եւ տապաստ

Զերջանկութիւն տեսեալ ի թուխ առագաստ,

Լացէք ի ծագս ազգաց լացէք դուք հերիք.

Որ հարն ըզքեզ հէ՛գդ իմ Արամ վիրաւոր՝

Քեզ Մըխիթար բուժիչ յարոյց տէր այսօր:

 

Ել նա, զնընեաց, ետես, չափեաց, իմացաւ.

Իբրեւ անմահ սիրտ մի յաշխարհն ընդհանուր

Թընդաց, խայտաց շընչեաց ոգւով երկնահուր,

Զիղձ եւ ըզջանս, ըզկեանս, ըզմահ եդ ի գրաւ.

Գոչեաց յափանց Ալիւս ցաղբիւրն Եդեմին

Բա՜բէ, չըզգաց աշխարհն աղու պատգամին:

 

Կընճիռք մեղաց չեւ են լուծեալ ի վերուստ:

Առաքինւոյն մըրցի ’նդ երկինս սիրտ հըզօր.

Վազ առնու ’նդ ծով, վանէ զլռութիւն մենաւոր,

Որոնէ զկէտ հոգւոյն դիտեալն ի հեռուստ,

Տուն սըրբավայր, օթեակ շնորհաց քաղցրահոս.

Տիկնոջն երկնից սփռէ զանձայն սըրտին խօս.

Զիղձ եւ զարտօսր, ըզբաղդ անբաղդ աշխարհին

Մատուցանէ առ ոտս առ ձեռս առ ծոցն այն:

Յերկնէ ի մի քայլ փութայ Մայր գըթութեան.

  «Մըխիթար, զի՞նչ խնդրես յինէն սրտագին: —

«Մայր իմ, ոչ ինչ, բայց զայն զոր դուն իսկ կամիս»: —

«Եղիցի», Մայրն ասաց եւ ել ի յերկինս:

1845

 

Ի ՀԱՐԻՒՐԵՄԵԱԿ ԼՈՒՍԱՆՈՐՈԳՆ ՄԽԻԹԱՐԱՅ

Յօգոստափառն Ալիւսեայ ի կուսագեղըս Հանդրին՝

Այրարատեան հին նըշան կամարակապ եօթնարփին

Երաժըշտաց հոգերգու ճօճք լարեցաւ պարառիկ.

Արի՛ք ի ճեմս հարաւոյ հիւսիսասուն Իսկուրհիք,

Վարդամատին ոլորեալ փողփողենէջն ըզհիւսակ

Առբերելով արգադիր Մեծին գլխոյ մեծ պըսակ,

Այնմ՝ որ զանկեալըն տաճար վերակառոյց ըզՀայոց,

Այնմ որ զյետինըն խաւար կապտեաց յետին սերընդոց:

 

Աստուածային հրաշից հոգի՝ որ յանէից հինու բարիս,

Որ սիրարկու թեւօքն ի թոհ եւ ի դանդիռըն սահարկեալ՝

Յանկերպարան տարերաց արտակիտէ սարեալ աշխարհս,

Եւ ի խօլ խաւարէ ջահս ակնակապիճ կոյր այերաց,

Խաւարամիտ ազանց հնարի լուսաւորիչըս բարեխնամ.

Նոյն եւ նախնոյն աշխարհաց հըսկայասերմըն Հայկազանց

Լուսատուս յարուցանէր ի յանկարծուց ուստեք կողմանց.

Մերթ ըզնորին ըզձեռասունս յըղէր փըրկչին սուրբ փայլածուս,

Ի խաւարչէն [2] հայ փառաց մերթ Լուսաւորիչ բողբոջէր,

Եւ յանդընդոց դարձեալ ըզնոյն հոգիածու առադրէր.

Եւ ի նորուն մերթ ի զարմէ, մերթ ի բարձից, մերթ յաթոռոց:

Իսկ մինչ վըզեալ վիշապուռոյց թանձրապարոյրըն խեդ խաւար

Հընգադարեանըն մանուածով ի Հայաստանս յոխորտակեալ

Շըչեալ վազէր ընկլուզանէր ըզլոյսն յանգութ ի յարգելան,

Աւա՜ղ, եւ Գրիգորին եւ Սահակեանց խամրէր վաստակ,

Եւ անբարին աճէր ծընունդ եւ ժամանակըն վայրապար,

Բացաթեւեալ Հոգւոյն՝ որ յալս յաւիտենից ըզբաղդս յուզէ,

Ի փոքուէ Հայոց մարզէ ի վաղընջուց գաղթականաց

Կանգնէր յօճան Հայաստանեայց ըզՄըխիթար Լուսանորոդ:

 

Առեալ յաստուածուստ ըզշնորհ ազգին վերածնութեան՝

Ի լուսակիզն աստեղատանց ուրանօր վեհք ճակատագրին,

Աստուածութեան ծածուկ հալոցք՝ ուր աշխարհաց տուրք հայթհայթին,

Գայր խոյանօք աստուածամուխ, սա ոչ հրեշտակ ոչ զըրուանեան,

Ըզվայրանկեալ միտս Հայութեան թըռուցանել յերկնախորանս:

Մըտեալ ի տոկ եւ յապաժոյժ ու ի դառն երկունըս կենօք չափ,

Տառապէր արիապէս՝ յաղթանակին ակն անքըթիթ:

Ոչ արքենին սըմա մական կայր լըծակից իբր առ հինս անդ,

Ոչ ի ճոկան սա խաչանիշ գայր պերճացեալ պէս Ներսիսեանց,

Եւ ոչ խրախոյս աստ հայակոյտըն փարազուն եւ հրաւիրակ.

Նա եւ լըքեալ՝ անձին ազդէր, յաստուածային հարեալ ի սէր,

Եւ ազգայնով սուրբ նախանձու՝ գերազանցիկ քան զառաջինս

Ուս խաչաբարձ տայր միայնակ, կանգնէր ըզմեծըն Հայկարան.

Շունչ հոգեղէն զոր ինքն հարուստ ծըծեաց յերկնէ՝ փըչէր ի դէմս,

Գնացուցանէր յերեթ սըրտին վըտակ կենաց ճշմարտութեան.

Եւ ըզկորզեալն ի հայրենի հնութենէ հոյզ դիւանական՝

Տըգիտակալ շըփեալ աչաց՝ իմաստնատեսըս յարդարէր,

Շաւիղ հորդեալ լուսոյ կենաց անդր ի Մասիս, անդր ի յերկինս:

Ինքն ի հեռուստ ըզյիսնամեայ երկանցն արդիւնս նըկատելով՝

Զուարճանայր յալեացըն փաղփ, ծափէր ի հմայս հայախրախոյս,

Եւ ըզհանդրին հեզ հառաչանս՝ ի յարձագանգ փոխէր բընկին.

Ապ’ աւետեօք սլանայր մեծիս գործառնութեան՝ վեհիցն յերաստ,

Առ Գրիգոր ձայն ածելով, առ Ներսիսեանս եւ Սահակեանս,

«Հայրապե՜տք Հայոց, արիք ի սըրբութեան սրըսկապանից.

Արի՛ք տրտմեալքըդ յարազուարճք, նորոգեցան ձեր հին արարք.

Եկայք տեսէք ըզՀայաստանըն խաթարեալ, զիա՞րդ կանգնի.

Ուրախ լերուք երկինք, ուրա՜խ լերուք Հայոց սուրբ Հայրապետք,

Զի հաճեցաւ Տէր նոր ծագել ինեւ զայս լոյս Հայոց մեծաց»:

 

Ուրա՜խ լեր եւ դու Հայր, ուրա՜խ լեր մեծ լուսանորոդ,

Որ բազկաւդ հըզօր վաներ զնախնոյ լուսոյն մէգ խաւարիչ.

Ահա ջահաւորեալն ի քէն արփի՝ ծագէ անմուտ

Արեգակունըս ցընցըղկեալ, լուսնակս ընձուեալ ի կայս ու ի կոյս,

Քեւ սարտուցեալն յառթէ մեղաց Հայաստանեայց դառնայ ճաճանչ.

Ըզհընգերեակ դարուց մըռայլ լուսագիսակ սըրբեալ ծայրիւք.

Ձիգ ձըմերանց տարտամ տարափք քեւ փարատին յԱրարադայ,

Հասեալ հողմոյդ հոգեշունչ՝ ցըրուին փաղանգք օդակուտակք.

Ձայն գարնայնի րախաւետեալ հըռչակի, ո՜հ, ողջոյնք Հայոց.

Սիւգ սիրային փարեալ ի դէմըս մեռունակ՝ զարթոյց զոգիս.

Ահա զարթեան ստուերանիստք՝ առ լոյս կենաց հառաչեցին.

Բազուկք տատանեցան, շըղթայք անկան տըգիտականք.

Դանդաղաքայլ ոտն հետազօտ մահու շաւղաց՝ ուղղի յեթեր.

Թեւք ընդերկրաքարշք ի հոլաթեւս կըրթին զուարթնոց.

Անիւն Հայկայ ’նդոստուցեալ խոր ի վըհէ գնալ յԱզատն ի վեր:

Նոր արդարեւ տըւար Հայոց դու Մըխիթար Լուսանորոգ.

Դու՝ որ ընդ խիտ մըրցեալ միգի՝ լուսով լուծեր զերկն անհընար:

Արդ ի բնիկն ի լուսաճեմ վերապարեալ առագաստի

  Առատացո՛ ’նդ հայրապետս Հայոց՝ հոսանս լուսոյ շնորհաց

  Յընդհանուրս սըփռել ազին սիրեցելոյ յանմահդ հոգւոց:

1849

 

Ի ԳԻՒՏ ԵՒ Ի ՁՈՅԼ ՄԵՍՐՈՎՊԵԱՆ ՏԱՌԻՑ ԱՌ ՍԻՒՆԵԱՑ ԴԻՏԱՊԵՏ

Վեհք եւ չըքնաղք են տեսչութիւնք բարձրելոյն

Յայրարատեանս աշխարհ յաւերժ պանծագոյն

Այն ինչ պարզեաց յարեւ զճակատն երկնաբերձ

Գանձուց յերկնուստ լեալ ընդունող մեծամեծ.

Եւ զոր անդուլ պատէ բազկօքն ոլորուն

Գետ դիւցախառն Երասխ հըզօր կարկաջուն՝

Ըզբարձրաճեմն ըզքոյին մարզ Սիսական,

Ո՜վ դէտ նըմին՝ յափանց նըժդեհ բացական,

Հանուրց կողմանց Հայաստանեայց նախագահ

Ի սկըզբանէ զնա կառուցին բաղդք անմահ:

Յարծաթ դահոյս հովանաւոր անդ նըստէր

Յոսկի մական իշխող լերանց Սիւնեաց տէր.

Անդ դիւցազանց դրօշք սաւառնեալ վաշտ առ վաշտ

Ի ճապաղիս սկայից հեղին քիրտն անհաշտ.

Եւ յաղթութիւն մինչ ի բըլրոց տարփողէր,

Քուրմն ի սօսեաց ելեալ երգովք սըրբանուէր

Ըզլուսակիզն ուլամբ զոհին եդեալ սուր

Ըզմուրտն հիւսէր ի քաջազին ջերմ գանգուր.

Անդ պառաւանց յանկարծ փոխեալ յիսկուրհիս

Զիլն Անահտայ յեղեալ ի Տիր դից բամբիռս,

Ճապուկ ի մարգըս սահէին գարշապար.

Թըւէր բնութիւն աշխարհօրէն անդ ի պար.

Հագներգութեանց ոլորք յորմունս մեհենեաց

Իբր արձագանգք լուռք՝ կային հուպ քընարաց:

Եւ մինչ Երասխ անդրուվարեալ զալիսն իւր

Բարթուղիմեաւ զաւետարանն էած հիւր,

Զուրուականօք տաճարաց էջ արշալոյս

Ըզդից մըթարս ի բաց վանեալ տալ ի դուրս,

Մինչեւ արեւըն բարձրացաւ պահլաւիկ,

Եւ Հայաստան զանգիտութեան քօղն ելիք:

Նախանձընդդէմք յայնժամ դիւանք ընդ տաճարս

Յիմաստից վէդ զուգապատիւ կալան փառս.

Հայկայ մանկտի սլացեալ ընդ չորս ասպարէս

Էած յաշխարհ իւր ըզՊտլլաս եւ զՀերմէս.

Եւ թէ, աւա՜ղ բաղդին, թէ ժանտըն Սասան

Արշակունւոյ չըկայր գահուն մեր սատան,

Փոքըր միւս եւս եւ Ոլիւմպոս ինքն ըզգօն

Յոտըս Մասեաց ըզպարտութեան ածէր ձօն.

Թորգոմածնաց երագեցին միտք ի վարժ…

 

Այլ ո՞ ձեզ. քաջք, ի թըռիչս անդ անարգելս

Ո՞ ժիրաժիր մատանցդ արկեալ թըւի գելս.

Եւ հի՞մ իմաստք վըսեմք սըրտնին եւ սարտնուն

Յայլախօսիկ սայրէ դըպիր երկաթոյն.

Ըզմէ՞ յօժարք ի գիր՝ ըզլալ հարկանիք,

Զուր զհայրենին ի քարտ հայցեալ ըզկընիք.

Ցե՞րբ միտք եւ սիրտք ազատաճեմ Հայկազունք

Յոյն ու ասորի ունիցին ձեռըս նըկունք:

Այլ մի՛ եւս ո՛վ դուք, սըրբեցէք զարտասուս,

Ի տարօնեան ակնարկեցէք լերանց կոյս.

Զաստուածեղէն արկեալ զգըլխովըն ճաճանչ

Մեծ վարդապետ առ ձեզ իջեալ քաջալանջ,

Ձըկտեալ յանհասն ի բազմաց գիւտ դիմադրաւ,

Հայրապետին եւ արքային զոյգ բազկաւ՝

ԸզՀայ ըզՅոյն համախըմբէ ի խընդիր,

Երդմնեցուցեալ ուժգին զերկինս եւ զերկիր,

Երկնել երկունս անմահ եւ վեհըս վեհից

Կերպարանել բարբառոց տիպըս ձայնից,

Եւ զեկամուտ զանճահ վարեալ աթութայս՝

Հայ իրանամբք տալ ի ծընունդ միտըս հայս:

Այլ ոչ մարթունք կալ հանդուրժեն անդ ճարտարք

Եւ րաբունեացն իսկ ոչ յըստակ սուրբ հանճարք.

Բարձրելոյն լոկ՝ որ ըզլեզուն զայն գործեաց՝

Ո՜վ բաղդք, պահիւր եւ հայր լինել հեգենայց.

Զի մի՛ ’նդ օտար յուզեալ բարբառս յախընթոր

Աստուածայնոյն բարձցի անտի վեհ շընորհ:

 

Ե՛լ ե՛լ Մեսրովպ՝ միայնութեանց ապաստան.

Անդ կայ Հոգին յանըզբաղ յիւր սրըսկապան,

Եւ երկնառաք թըմբիրք զուարթունք անդ յածին

Գերել զմայլմամբ զերկնահանդէս քո հոգին:

Ահա Մեսրովպ ըզջինջ սըրտին պարզէ թերթ,

Ահա յերկնուստ ցօղք շողակաթք ետ ընդ ետ..

Զարթնու.. եւ տառք խայտան ի ծոցն երկնածնունդ.

Նա հոգեզուարճ վազէ ի վեր սըրտաթունդ,

Եւ գեղեցիկ ձըգմամբ ձեռինն ի հանդէս

Տառից երից երկոտասան ծընեալ ձեւս,

Անդ հայախօս զմեռեալն առնէ մագաղաթ:

Համբաւք թըռչին, դըղըրդի մեծն Արարադ.

Զինուորութիւնք Հայոց մեծաց տան նըշան.

Յառնէ աշխարհ յողջոյն գըրչին մաշտոցեան.

Եւ իբր ըզձայն յԱնմահէն մարդն ի յեդեմ.

Ի Մեսրովպայ Հայն ընդունի զտառս վըսեմ:

Անդ Սիսակեանն յառաջադէմ հրաւիրակ

Վարդապետին ձօնէ զաշխարհն իւր համբակ.

Գեղարքունի աճէ դիւան առ դիւան

Մատենայած հարց մերոց ճոխ ճեմարան.

Եւ դարս երկայնս ծայր հանճարեղ երկաթոյն

Յարեւ նորին ճռընչէր յերկիր իւր սիրոյն:

 

Այլ ի Մասեաց երբ բաղդ Հայկայ ել թըռեաւ

Եւ թանձրախուռն ամպրոպաց քօղ արկ զիւրեաւ,

Իբր ընկեցիկ ի յարքունեաց պաշտօնեայ

Լալով զընտիր ընտիր զարդուցն եդ բացեայ,

Անհարազատ փոխեցին տիպք ըզհին փառս,

Ըզմեսրովպեանսն իսկ ո՜հ, տարան շըքեղ տառս.

Աւարտագեղ ալփաբետացն ի գահոյս

Առեալ տըխեղծըս մատուցին եւ տըմոյնս:

 

Իսկ յԱլիւսեայ մինչ գետափանց ձայնեալ բաղդ

Կարկառ ի գլուխ Մըխիթարայ զաջն անյաղթ,

Ըզցիրն ի ցուրտ մոխրոց նովաւ թափեալ հուր՝

Բոց յերակունս վառեաց Հայոց կենսատուր,

Ըզխըրթնացեալն հատուցանել հարցն ըզվրէժ

Հանել մեղմով զաշխարհն ի շուք իւր յաւերժ,

Ըզվեհապանծն իւր յիշելով ըզՍիսակ,

Ըզքեզ Արհի տէր, ետ Հայոցս հեղինակ,

Եւ զխաչանիշ քոյին եցոյց գաւազանդ

Նիւթիչ համբոյր հըմայից զէն անվըկանդ,

Ի խաւարին խորոց հերձեալ դըժխեմ քող

Աստուածութեան ծագէ ’նդ հանուրս պայծառ շող.

Եւ ի բըծից զըտեալ խօսիցն աղխատրոյզ

Գայ վսեմական Հայկայ նըւագն ի լեզուս: —

 

Աստանօր հայրն հըրճուեալ Մաշտոց մեծ հրճուանս՝

Սեբաստացւոյն ի յուշ ածէ զիւրեանց ջանս.

«Քեզ որ երկրորդ յետ մեր ազգիդ շնորհեցար

Եւ նորութիւն երկասիրել զայս գոյ հնար.

Զաջ՝ զոր երկինք ինձ, եւ ես քեզ՝ տո՛ւր նըմին

Արժանապէս որ զվեհն ունի զգահ քոյին.

Սիրայորդորք վառեալ ի ձայն Ընտրելոյս

Ճարտարք յորդւոցն հանցեն ըզտառս իմ ի լոյս»:

 

Մեսրովպ ետ, Հա՛յր, եւ Մըխիթար քեւ հրաման

Եւ նորաստեղծ այս տառք ելին յերեւան.

Եւ այժմ յողջոյն յանսեթեւեթ յառաջին

Ըզձիւք ուխտիդ եւ համօրէն Թորգոմին

Սըփռեն զանձինս ընդ օրհնաբաշխ աջով քով

Որ քաջալերս ի սիրտ, բազկաց տայ կորով.

Աղէ ձըգեա՛ զաչս ի սոսին եւ ըզձեռս՝

Եւ ընկալցին Հայք յերկնատուր ի պարգեւս:

1845

 

ԵՐԳ ՀԱՅՐԵՆԻ

Եմք եմք եւ մեք առաքինեաց շառաւեղք

Հայոց մեծաց նոր վեհազունք.

Են դիւցախառըն մեր հաւք, են հարք ահեղք.

Այրարատեան քաջաղեղունք.

Գուպարայաղթ գոռոզին Նեբրովթայ

Հայկն հեղինակ է մեր ճետն Յաբեթայ.

Ի լերանց բարձանց ի սկայից սիգաց

Իջանեն վիժակք արեանս հրախաղաց.

Օ՜ն եւ օն եղբարք եռանդուն

Կառուսցուք մեզ սիրտ հայկազուն:

 

Անդ զակն ի վեր տո՛ւք ի դիտակն երկնամած

Յազանց հանուրց ծըփուն որրան.

Անդ զակն ի վեր. յԱզատն Հայոց կայ Աստուած

Յեօթանց երփնից հարեալ խորան,

Յաւագագոյն փառաց յոյս մեծապանծ

Զարիականս վառեալ միտս Հայկազանց.

Անդ հրաճայթ լարէ զկամար լայնալիճ

Աշխուժից ի մեզ տեղալ բոց վառիչ.

Օ՜ն եւ օ՜ն եղբարք եռանդուն

Կառուսցուք մեզ սիրտ հայկազուն:

 

Չէ՛ չէ՛ ազգիկ որոյ չիք հուր հայրենի

Ի շունչ յաչկունս ու ի յերակունս.

Չէ՛ չէ՛ Հայկայ սերունդ տոհմին անուանի

Որ ոչ խնդրէ զհարց լաւութիւնս.

Հա՜պա հարանց մեք նախնեաց վրէժխնդիր՝

Ի յօգտակար վառեսցուք բան եւ յիր.

Թողցուք թափեսցուք զօտար ծեքաբանս

ԶՀայկին ըստասցուք պայծառ միտս եւ բանս:

Օ՜ն եւ օն եղբարք եռանդուն

Կառուսցուք մեզ սիրտ հայկազուն:

 

Սիրտ ի սիրտ, ձեռն ի ձեռն եղբա՛րք, պընդեսցին,

Առ մի նպատակ լեալ ուշ ի կուրծ.

Շրթունք հրաշունչք զհամախոհ միտըս ծընցին,

Մի բաբախիւն ի լանջս հանուրց.

Բացցուք հանցուք ի շիրմաց ու արձանաց

Զժառանգութիւնս հարց անմահ պարծանաց.

Ցուցանել ազանց զնախնիս անուանիս,

Ցուցանել նախնեաց որդիս արժանիս.

Օ՜ն եւ օ՜ն եղբարք եռանդուն

Կառուսցուք մեզ սիրտ հայկազուն:

 

Ձայն տուք ելէք հայրենասէրքդ ի հանդէս: —

Ահա մանկունքս Հայոց մեծաց,

Նոր Հայաստան մեօք յարիցէ լուսատես

Մերկեալ ըզքօղ նախատանաց.

Գուն գործեսցուք մահուչափ ի բռին.

Ո՜հ Հայաստան, մի՛ զանխուլ կաս լըռին.

Արասցուք եւ քեզ յազինս անուն պերճ,

Մինչեւ մեզ կենաց հասեալ իցէ վերջ,

Օ՜ն եւ օն եղբարք եռանդուն

Կեցցե՛ յաւէտ ազգ հայկազուն:

 

ՄԱՀԱՐՁԱՆՔ ՀԱՅԿԱԶԱՆՑ

ԹՈՐԳՈՄ

ՅԱզատ լերին նազեցայ ու ի հրագագաթն ի Մասիս,

ՅԱսքանազեան ծովափանց չափեալ սահման ցըՎըրկանք.

Յինէն ելին գումարտակք ընդ արեւելս եւ հիւսիս.

Ժառանգութիւն սկայորդեացս՝ արիութիւն, գեղ, հրահանգք:

 

ՀԱՅԿՆ

Հայկին նըշխարք. համբաւն յազինս,

Փառք իւր ի Հայս. ինքն ի յերկինս:

 

ՀԱՅՈՑ ՁՈՐ

Արձանացիր յեզըր Ձորոյս վեհերաքայլ գարշապար,

Դիւցահասակ ուր նընջեմք Հարք Հայոց՝ մրցողք հսկայից.

Քաջաց միայն հրամայեցաք ըզհող քաջացս համբուրել,

Որք ըզհրոսակն հարաք Բելայ շառափնաթափ աղեղամբք:

 

ԳԵՐԵԶՄԱՆՔ

Յեռաթեւեանըն շանթից քաջագանգուր դիւցազին

Տիգահարեալ հըսկայն Բէլ՝ կըռէր զհասակ դիտապաստ.

Զիրանս մանկանցն ի գերեզմանս քարատակել ասաց Հայկ,

Ի հրուանդանում զգոռոզն ի տես կանգնեալ կանանց եւ որդւոց:

 

ԱՐԱՅ

Շամբուշ տռփից վրիժահան յովիտս Հայոց սիրասուն

Վարդ ի շուշանս փթթեցոյց արի Արայն գեղեցիկ:

 

ԶԱՐՄԱՅՐ ԵՒ ԲԻՒՐՆ ՀԱՅՈՑ

Բիւր Հայկազնեան յԵրասխայ խաղից սլացեալք աստ ի Տրովս

Ընդ Աքիլլեանց ու Էասաց շահատակեալ անկաք քաջք,

Զուգաշիրիմք Ոլիւմպեայ աստուածամերձ դիւցազանց.

Հա՛պա հոգի հայրենի յերգս համբաւուց Զարմայրայ:

 

ՎԱՍԱԿ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ

Մէտ հայկական՝ Յունաց Պարսից կշռող Վասակս ես Մամիկոն

Ի Սագաստան սուզայ փառօք եւ ըղձիւք իմ քաղցր հայրենեաց:

 

ՄՈՒՇԵՂ ՔԱՋԱԿՈՐՈՎ

Յապաշնորհաց դաւեցայ քաջակորովըս Մուշեղ,

Զըրկեալ յիմոց գոռ վաշտուց ու ի կամարար ճերմակաց [3]:

 

ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՐԴԱՆ ԵՒ ԸՆԿԵՐՔՆ

ՅԱրտազական դաշտին ընդդէմ Արեաց վառեալ արիագոյնք

Անկաք ընդ Կարմիրըն Վարդանայ,

Ի փառս քաջաց, ի հայրենեաց, յեկեղեցեաց, ի սիրելեաց.

Հայկա՜զն, ի Մասիս երթ վիմագրեա:

 

Ի ՆՈՅՆՍ

Վարդանայ

Եւ Նիզակակցացն Քաջաց

Ի պաշտպանութիւն Եկեղեցւոյ եւ Հայրենեաց

Աստանօր Նահատակելոց

Ուխտ Հայաստան Աշխարհի:

 

ՅԱԶԴ ՍԻՒՆԻ ԵՒ ՍԱՀԱԿ ԲԱԳՐԱՏ.

Որոց առեալ զէնըս զանձամբ՝ զի մի զարձանս Վարդանայ

Բազմախորտակն այն ընդոտնեալ պղծիցէ Պարս սեւագունդ,

Վանեալ անկան ի հայրենի դրունս, ըզՎահան թողեալ վրէժ:

Նոր քեզ ահա դըրուագ, Մովսէս, աճեցո՛ զփառս Ասպետիդ:

 

ՅՈՒՍԻԿ

Կեանս աղաւնոյ ձըգեաց Յուսիկ.

Մեռաւ տատրակ ողբամընչիկ.

Արդ յաւիտեան կեցցէ փիւնիկ:

 

ՅԱՐՁԱՆ ՇԻՐՄԻ Յ. ՍԱՐԿԱՒԱԳԱՅ

Ընդ սեմականդ [4] անմահութեան ոչ ընդ մահու յառեալ արձան՝

Սըխրանայ տուն Հայկազին, նախանձարկու քեւ հանուրց գոլ.

Ոտնառեալ խուժիցըն հէնք՝ յինքեանց դատող սարսեն յաջոյդ.

Զոր պաշտէն սիրահամբոյր հսկող հանճար յաներեւոյթս,

Անդ ըզբանըն զիսկական աթենախառըն դիտելով

Ի յանհասից շնորհաց պըճնեալ զիմաստնարանդ երկնապարիկ.

Ում թէ բնութիւն մոռացամիտ ժխտեաց անդրի արժանւոյդ,

Դարք կացցեն կամարակապ եւ ժամանակն իցէ տաճար:

 

ԱՌ Ս. ՍԻՄԷՈՎՆ ՀԱՅԿԱԶՆ

ՅԵԶՐ ՊԱԴՈՍԻ

Ողջոյն ընդ քեզ իտալական գետոց հայր՝ Պադէ,

Եւ որ ստուերօքդ ի նոյն նազիս՝ սուրբ Բենեդիկտէ [5].

Խաղաղութիւն ի հայելւոջդ հանգչի համասփիւռ,

Երկինս եւ ջուր նըմանք՝ կապեն ըզխորհուրդս իմ բիւր.

Ւ ի համօրէն հանդարտութեանս՝ մենաճեմ բերին

Միտք ըզսըրբով Սիմէովնիւն իմ համասեռին.

Որ ըզհայրականն իւր քարավազ թողեալ ժիր Երասխ.

Ըզքեզ ընտրեաց յետին մնչմանցն եւ ուխտից թիրախ.

Եւ կարկառմամբ յաներեւոյթըս սըրբոց բազկաց

Կաց ոստիկան եւ դէտ յուռթիդ եւ սոնք կոհակաց.

Ոչ առասպելքն արկանեն յայսմհետէ դիք քեզ սանձ,

Ոչ յՈրմըզդի քեզ Փայեթովն հարեալ փայլականց,

Եւ ոչ յըստուերս կաղամախեաց ի սաթ ա՛յլ կարապ [6]

Բայց Սիմէովն Հայկազն՝ երկնից երգիչ սիրատարփ.

Որոյ տաւիղ հրեշտակերամ լարեալ յասպարէս,

Դաշնակաւոր գեղգեղ շարժէ զմըկանանցդ հանդէս.

Օդս եւ ալիք խառնեալք ի շունչ օրհնութեանց նորին,

Սիւգ սըրբութեան շընչեմ եւ ես առ սեամ տաճարին:

 

Ո՜ղջ լեր տաճար սուրբ, որ կըրես զիմըս համազգի,

Իցի՜ւ ոչ լոկ մարմնով՝ այլ գոլ ինձ եւ ի հոգի.

Զորոյ գըլուխ աստուածունակ՝ մատամբքս անարժան

Ողջագուրեալ բարձի, զիա՜րդ յերկեղ ու ի տատան.

Եւ յամբիծ խոհից ճեմարանէն տարեալ յիս նըշխար,

Խայտամ ի չուս՝ անգին գանձու կորզեալ մեծաւար:

 

Ո՜ղջ լիք ափունք Պադոսի, ո՛ղջ լիք վայրք գեղեցիկք,

Ասպընջականք իմոյ Սըրբոյս, յաւէտ սիրելիք:

Ո՜ղջ լեր եւ դու Սիմէովն՝ զուխտ իմ կընքեալ սիրով,

Զոր հուպ ուխտից քոց՝ յետ դարուց հանի լեզուաւ քով.

Ի Հայաստան մօրէն պանդուխտ՝ ըզքեզ սուրբ զաւակ

Դարձուցանեմ առ նոյն՝ եւ ես Հայկազնըս վտարակ:

1851

 

Ի ԾՈՎԱԿԷ ԲԵՆԱԿԱՅ [7] ԱՌ ԾՈՎԱԿՆ ԳԵՂԱՄԱՅ

Ա՜յ իմ խաժակըն խաժալանջ խաժահեր

Կապոյտ յատակ կապոյտ գըմբէթ լուսայեռ,

Ծով հայրենեաց, ծով Գեղամայ գեղեցիկ,

Զորով փարի սիրտ, աչքս՝ աւա՜ղ, կան տարաձիգ.

Ըզցանկալի հայկապատշաճ քոյդ դիմակ

Ի հոմանւոջդ՝ այլ ի պանդուխտս ի Բենակ

Նըժդեհաբար սաղապաճեմ ի նախանձ

Յառեալ դիտեմ, եւ բարբառիմ ի քոյդ խանձ.

Յալեաց յալիս հովոյ ի հով ծուփ ի ծուփ

Միտքըս մրըրկեալ՝ ընդ մըկանանց շարժ եւ շուփ

Վարեալ առ քեզ յիշատակօք հայրենի,

Ի սմա սահել՝ ի քեզ լիւղալ իղձ լինի:

 

Ո՜վ կապուտակ ծիծաղ ծաւալ խիտ առ խիտ.

Ե՞րբ վայրայած հանդիցէ գլուխ որդեկիդ

Ի պաղպաջուն ճերմականաչ քոյին բարձ.

Անտուստ ըսթափ ի տիրագոյնն առնել դարձ,

Ըզգեղաճօճ դիտել ըստուերս Գեղամայ

Յարքունազարդ դարեւանդիցըն Գեղայ,

Եւ զվարդասփիւռ արշալըրշոց Սիսական՝

Անդիմակայ դաշտիդ հրոսակ սիրական.

Լըսել ըզխիստ ժայռիցն հեզիկ ծնընդոց վազ

Զկայտառ առուացն ի քեզ հոսանս գեղանազ.

Ըզձիւնաբարձ եւ ըզհրակիր դիտել սարս՝

Քեւ բուծեալս, քեւ շիջեալս, եւ զկողսըն դալարս.

Յորոց ահեղն հայէր արքայ Տըրդատէս

Եւ հովանոց քեռըն կանգնէր քաջագէս:

Սիրեմ եւ ես գոլ աշտարակ ի Գառնի

Դիտել զբանակս ի գլոր յանձուկ կապանի [8].

Սիրեմ լըսել զափամբ զմընչիւն Մաքենեաց

ԶՍողոմովնին եւ զՄաշտոցայն հոգեզգեաց.

Սիրեմ քնընել յԱյրին զգեղարդ տիրամուխ,

Ի Վանեվան վարգել ու Աղջոցն ի նըկուղ,

Ի բարձրաճեմըն խոյանալ Հայոց–Թառ,

Եւ թեւախոնջ ի Սեւանայն գալ կարկառ: …

 

Այլ իմ հրաթեւ նըժոյգ արկեալ սահ ընդ ջուրս,

Ի Տոսկոլեան ափունս վըճիտ տայ զիս դուրս.

Եւ սրտահեշտ հոտով ծաղկանց կիտրոնի

Խաղաղէ գամ մի զցնորս եւ զկիրս հայրենի:

Սարք եւ բըլուրք, ափունք, երկինք եւ ալիք

Զուգադիմակ զինեւ փարին խաղաղիկ.

Այլ քո տես, քո տարփ, քո յուշ, քո լոկ անուն՝

Զոգիս քաղէ, ծո՜վդ իմ խաժակն հայկազուն,

Եւ յիսկութեանս այս սիրեմ զքեզ երազել,

Քեւ անունակ՝ զոր ունիմս արդ վայելել: