Նուագք

ՀԱՅՐՈՒՆԻ

Ի ԲԱՄԲԻՌՆ ՀԱՅԿԱԶՆԻ

Բամբի՜ռըն փառագոչ յաւիտենիցն հըսկայազանց,

Յարփիասկիզբն յաղեղնալոյսն ի բնագաւառ  մարդկան գրոհի,

Ի մարզն արանց քաջաղեղանց անձնագեղիցն եւ  հերապանձ,

Յամենազանն յերանափառն յաստուածազարդ  ծայրն աշխարհի՝ 

Փռընչեա՜ց ի բարձր ի Հայկարան,

ՅԱզատ լերանցըն յարտեւան.

Ի լըռանիստ խորանդընդոց

Մեծամոռացն ամանակի

Կոչել ըզփառս Մեծաց Հայոց,

Զհայրենին սէր կոչել նախկի: 

 

Արփիացի՜ր արփիդ հոգեաց, բորբոքեա՛ զսիրտ իմ սիրակայծ.

Կարկառ զմատին ծայր ի Բամբիռն՝ ի քո եւ յիմըս Հայկազնի,

Որ առաջին զոր լըսէիր լոկ յերկինս զերգ՝ յերկրէ հընչեաց,

Եւ հովիտք Այրարատայ գանչեցին զծածուկս  երկնի. 

Մըշտերգ պարուցն հոյլք առեալ դուլ

Ըսքանչացան ի վայր զանխուլ,

Ի վայր՝ որ նախ քան զամէն վայրս

Զաստուածութիւն քո թարգմանեաց,

Եւ արձագանգք գեռածինք յայրս

Հատին զերկինս յալուց Մասեաց:

 

Ամենասփիւռ նմանեալ հոգւոյն՝ ելեր բամբիռն  յերկիր Հայոց

Զհամատարածսըն վարելով տիեզերաց լըռութիւնս.

Անդ Հրաշալին ըզհոգեղէն շունչն յիւրակերտն  արկ հողոյ ծոց.

Եւ մարդ շընչեաց, սիրեաց ըզշունչ, եւ սիրեաց  զերգ, սիրեաց հնչմունս.

Յայնժամ եստեղծ զբամբիռնըն պանծ

Զաւագաքնար հանուրց ազանց,

Զոր Յաբեթայն զարմն եռանդուն

Ըզբռամբ ածեալ ընդ նախն երկրի,

Ժառանգեցոյց ըզՀայկազուն

Զանդրանկագեղն ազգ, զազգ արի:

 

Արհաւիրք եւ մահարձանք ոչ արգելուն զՀայկազն սիրտ,

Արհամարհեալ ըզկափարչաւ շիրմի՝ ցայտէ ծուխ  ծիրանի.

Հզօրագոյն հոլաթեւիւք սլացաւ եւ ել կաց անխըլիրտ.

Սիրելիքըն սխրացան, հարան ոսոխքն ըզդողանի.

Դարք բոլորին զյիշատակաւն

Յաստուածութիւն խառնի համբաւն.

Հովանանան նըմա երկինք,

Ինքն հովանի երկրին իւրոյ.

Եւ գերեզմանքըն սուրբ բագինք

Հայրենական ստեղանց սիրոյ: 

 

Ո՜վ եռափայլ եռախորհուրդ կարմիր–կանաչ–կապոյտդ Հայոց,

Դրօշք հայրենի յԷէն առեալ դու զծալ ի ծալ  ծոցոյդ պարզուած՝

Մինչ ի ծովէն յաւիտենից ժամանակ նոր դեռ  բանայր ծոց,

Այն ինչ երկնից հարթեալ՝ Հաստչին հրաման  զերկիր լաստեաց. 

Ի գիլ գալով բանայր ճակատ

Միջակառոյց սարն այն ազատ՝

Զոր Արարատ կոչեաց աշխարհ,

Հայկազնն ասաց Ազատ Մասիք.

Անդ փըռեաց տէր ըզդրօշուդ վառ

Եւ տաւաղեաց շուրջ ըզմարդիկ:

 

Անդ հովանոց Ադամայ, անդ տուն Նոյի, ոստանն  Հայկայ՝

Զոր քաջութեամբ բազկի, մըտացն ուշով՝ զարմին սեփականեաց.

Ամենահաշտ աչօք յերկրի գիտեաց Աստուած  զայն վայր միայն.

Նըմա միայնոյ զնախանձելին քնարաց զբամբիռնըն նըւիրեաց.

Քան ըզՊառնայ եւ զՍիովնի

Անյաղթ բամբիռն ինձ Հայկազնի.

Ի քէն ծընան երգք հայրենի,

Քեւ մարզեցան ժայռ ու ափափայն.

Շնորհք յաւելան բնութեան նախնի

Երբ դու լսելի արարեր ձայն:

 

Ի բամբ եւ բոմբ երկնադաշնակ սրտայարոյց բամբռանդ Հայկայ՝

Գուպարեցան Մասիք Կովկասք, արկին ի ձորս  ըզսոնք Տիտան.

Ընդ չորք հողմունս վարգեալ վազեաց յաղթողն  Արամ յԱրմաւրայ.

Զիժն անարի պայթուցանէր յոտին Մասեաց  շեակըն Տիգրան. 

Թափեալ գոփեն սահմանքն Հայոց

Յազատութեան ընդարձակ ծոց.

Իւղոյ մեղու խաղան հոսանք,

Ծերք պարարին, պընդին արուորք,

Գեղեցկանան նազեն կուսանք,

Եւ բողբոջեն մանկութիւնք նորք: …

 

Պընդեա՛ց Բամբիռն Հայկազնի. տիրահրաւէր ձայն  է առ քեզ.

Շռինդ շըղթայից եւ հեծութիւն ըզքեզ կարդայ ’նդդէմ գոռոզին՝

Որ տապալեալ զաթոռս ազանց բարձրացոյց զգահ իւր երկնադէզ,

Եփրատ Տիգրիս զպատուանդանաւն որպէս սըկունդք քըծնեալ սուզին.

Օտարաձայն շըրթունք հարիւր

Աղերսակուք առ խուլ ունկն իւր.

Պատգամաբերք եւ պատարագք

Ծագաց ծովու ու անապատի

Եւ ի խորոց երկրէ նուիրակք

Չբաւեն ի յաշտ սէգըն սըրտի. 

 

Ազգք եւ աստուածք առ հասարակ տապալեցան  ցիր առաթուր,

Լերինք սարտեան, ամփոփեցան անապատք, ծով հետի հատաւ.

Փոքըր մեւս եւս փոքըր մեւս եւս հրդեհեսցին  եւ օդք յահուր,

Եւ ասպատակ Բաբելովնի հարցի ’նդ հիւսիս,  սպանցէ զհարաւ. 

Ճակատեսցի եւ ընդ աստեղս,

Կարդայցէ զՏէր ինքն յապարէս.

Ահա խորան Տեառն հարաւ սուրբ,

Հարաւ ի հող պերճն այն տաճար.

Աճառք մայրից ծախին ժանտ սուրբ,

Եմուտ Սիովն ի սուգ խաւար.

 

Հատան սաղմոսք Սաղեմայ, բլուրք Բեթելայ ոչ  եւս կայթեն.

Գուշակ քո Տէր, գուշակ քո սուրբ որ ընթեռնոյր ըզհանդերձեալս՝

Հող ի գլուխ ընդ ջայլամարս երթայ կոծով յո  եւ վարեն,

Եւ ի ցրուելն Իսրայելի չգիտէ յո՞ր ջոկ խառնել  ըզքայլս.

Յականց Գովզան մինչ ի Տափնաս

Լալեաց գերեաց ճապաղեալ դաս.

ՅԵփրատ պղտոր յուռեաց գիսակ

Սաղմոսարանք ճօճան ի զուր.

Անկեալ կոխին զէնք եւ դասակք…

Եւ դու Տէր, ցե՞րբ կացցես դու լուռ: 

 

Օ՜ն անդր երկնից զօրութինք, առէք զիմ զէն աստուածանազ,

Նիզակակից յերկրէ զհիւսիս ձեզ յարուսցէ  ազգն հերապանծ…

Փռընչեա՜ց բամբիռնըդ փառագոչ, Պատուէր  յինէն տուր յԱսքանազ,

Զիշխանս եւ գունդս Արարատայ, զամէն զարթո՛ տուն Հայկազանց 

Ե՛րթ հա՜յ նիզակ, երթ ի Բաբել

Ըզսէգն հարուլ, զՅակոբ թափել [1]. 

Եւ դու Բամբիռնըդ Հայկազնի

Երթ օգնական առ Երեմի,

Հա՛ր, լըռեցո զողբ Սիովնի, 

Կանգնեա զպարիսպըս Սաղեմի:

Բոլորեալ յարմաւ ու ի հիւս հանգնւոյ ե՜րթ արդ  բամբիռն Հայոց,

Զարթո՛ զուրուս յաբեթածին եւ զսեմականն արշակունեաց.

Ի բագուանէ ի բագաւան բարձրացո՛ զգործ քաջ  արանց քոց,

Հարան հէնք հիւսսի, հոյլք Հռովմոց, Արեաց  եւ Անարեաց.

Երգեսցէ Վրոյր պերճ վիպասան

ԶԱյրաքաջն [2] հօրն իւր օգնական,

ԶԱլանազնեայն դըստրիկ ծաւի,

ԶՎ իշապազունս տապաստ կայթիռ,

ԶՏորք եւ Տրդատ ի գոռ կռուի, 

ԶԱսպետ, զՄտմկուն գոգցէ՜ բամբիռն:

 

Բամբի՜ռն Հայոց, բամբիռն անմահ, օճան ազանց  ու երկնից անգամ,

Ըզմէ՞ լռութիւնք եւ մոռացօնք, եւ դարք դանդաղք եւ ահափետ…

Սթափեա՜ց, փռընչեա՜ց, տո՛ւր զպատուէր Տեառն,  եւ Հայութիւն հսկայանդամ

Եռանդն ի սիրտ եւ ի բազուկ, երգ ի բերան՝  դիմեսցէ զհետ.

Ոստիցէ բաղդ է կառս Հայկին

Ընդ լուսածիր հետս Յարդգողին.

Եւ ծանիցէ յապուշ աշխարհ

Թէ միշտ հսկեն փառք հայրենի.

Վերասլանայ եւ սիրտ խոնարհ

Ի դռինչ Բամբռանդ իմ Հայկազնի: 

1850

 

ՀԱՐՍՆԵՐԳ ԱՌԱԳԱՍՏԻ ՆԱԽԱԾՆՈՂԱՑՆ

ՅԵԴԵՄՆ ԳՐԳԱՐԱՆԻ ՈՐ Ի ՀԱՅՔ

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց՝

Բարձրացի՜ր փանդեռն անախտակիր տարփից  քարոզ,

Բարձրացի՛ր յազատ սահման ի թիռս ազատն  հոգւոյ:

Ո՜վ մըշտապաշտօն սարկաւագունք սիրոյ ւ’երգոց

Րաժի՛շտ զուարթունք, օժանդակեցէք ինձ ի  նուագել

Զաստուածահրատն որ յանձեռագործ առագաստին

Սըրտացուցանէր ըզնախահաւս ազգի մարդկան՝

Ըզսիրասկիզբն աղապատանս կուսից կենակցաց,

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց.

Մինչչեւ անիծից եւ յորձանաց գերփեալ զերկիր, 

Մինչչեւ սերմնաբոյս ինչ՝ այլ համայն աստուածաստեղծ.

Տարփանք մահացուաց եւ անմահից ժամն եւ տեղին: 

 

Օ՜ն անդր ի բաց ընդերկրաքարշ տարփից հէթէթանք,

Քաւ մեզ ոսկի քնար, քաւ մեզ կապարճք Աստըղկորդւոյն.

Մի՛ յանարատս՝ արատաւոր անկանի կարծիս

Եւ մի՛ յանմահից սէր՝ մահացու հըպի արուեստ:

Երփնակամար գօտի տէրունեան կացցէ յԱդեն

Փանդեռն հարսանեաց նախաստեղծիցըն զուգակցաց.

Ի լայնալիճն հրալար հազար ճաճանչ հրեշտակաց

Յարդարեսցեն աղիս աղու սիրոյն նորընծայ:

Ըզսէրն Ադամայ եւ զԵւային երգեսցուք սէր.

Օ՜ն երդեսցուք զանմահ եւ ըզկոյս սիրոյն հանդէս՝ 

Որ խանդակաթեացն ըզսիրտ ծնողացըս մարդկութեան

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց: 

 

Զի՜ դու հրահրաչ դրախտապատիկդ երեկորեայ,

Յորում յաւիտեանցըն Տէր մըտեալի խոհս խոհից

Զարարչատիպն հաստել հնարիւր օրէնս զուգութեան,

Եւ զիգութիւն ի բանականս հաղորդել բնութիւն.

Յանօսր ի թմբիր ըզդաստակերտն իւր հանգուցեալ՝ 

Խրամատ ընդ կող՝ աղջիկ կորզէր զԵւայն աննըման

Ըզփարելի եւ հրաշագեղ քան զամէն կուսան:

Ինքըն Բարձրեալն ըզնախհարսանիսըն հանդերձէր,

Յայն երկասիրեալ՝ քան հրաշակերտս ի վեցօրեայս.

Ոլորտածաւալ երկիր տաճար հրամայեցաւ,

Եւ հարսնարան՝ ականակիտ քառավէտն հովիտ.

Խորան կապուտակ երկնախորանն համատարած,

Եւ ջահալոյցք ըսպիտակարանն աստղակաճառ:

Ինքըն փեսաւէր գայր անդրանկան իւր Ադամայ,

Եւ հարսնածուս՝ հրեշտակս յըղէր աննըման  կուսին:

Տէր ելանէր որպէս արեգակն յամպոց բիւրուց

Եւ հրեշտակքն ըզհետ տիպ ճաճանչից լուսահիւսեակ.

Բերիւր տէր ի փառս յոսկեգագաթն Այրարատեան,

Եւ աչք յակնարկին՝ շուրջ խըմբէին զօրք իւր  զուարթունք.

Տէր ակնարկէր լուսահոսօք բըբօք յաւերժիւք,

Եւ րաժիշտք զիւրեանցն յարդարէին սիրահնչեակս՝

Որովք երգեցին զօրն յորում թոհ ըզլոյս բըղխեաց:

Օ՜ն երգեսցուք ըզսէր անմահից կուսից զուգից

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

 

Այն ինչ բարձեալ զուարթնոց ըզկոյսըն կողահատիկ՝

Ի նախազգած պընդելհրաշից զոգին գեռաբոյս, 

Ու ի ցօղածին ճեմեցուցանել մարգ վարդավառ,

Մինչ նա դեռ ափշեալ սըրտաբախիկ շընչածըփիկ

Իբր աղաւնեակ թեւադողդոջ մօր բընկաւն  անձկոտ,

Աչկունս ածէր շուրջ քաղցուենիս ընդ ծիրն եդեմական

Ընդ վայրն անծանօթ՝ յանծանօթէ եկեալ  վայրէ.

Սիւգզովագին անկեալ զԱդամաւ քըշէր ըզքուն՝

Ի վարդայատակ դարեւանդին յորում հանգչէր,

Յակնախըտիղն յամեներանն յաստուածատունկ  վայր

Յաւերժից յեռեալ յամենաբոյրն համասպրամաց,

Քառից վըտակաց մանուածաւալ յորդորելով,

Թեկն ի թիկին թըփինախիտ մըրտենապատիկ,

Ի սըրսկապան հովանոցաձեւ առագաստի

Զերկայնավարսն ի մէջ ունելով զուռին ճապուկ:

Յանըրջոց հեզոց վերադարձեալ յարթնութիւն  լուրջ՝

Մինչ այն ինչ դեռ ընդ վերացեալն հիանայր տեսիլ

Եւ ընդ բացառիկ կողիցըն դէպք՝ միտք ի վարան,

Դրդմամբ սրտիւ զարեգակնալիր աչքն ամբարձեալ՝

Ընդ բացխըփիկն ընդ ժապաւէն ոստոցն ուռենեաց

  Փայլակնանըման յեղակարծումըն դիտէր լոյս.

Հապա ’նդմիջեալ ըզհովանոցեակըն վարսաւոր՝

Ի կողաբոյսն աչքըն բերիւր ի կին անդրանիկ,

ՅԵւայն կուսանակ ի գեղաղէշն ի գլխովին,

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց.

Չետես մահացու չետես անմահ նըման նըմին

Խառնումըն շնորհաց, անմեղութեան եւ փափկութեան:

Յոստոցն ի քիշ հարթչեալ Եւայ՝ զԱդամ տեսանէր,

ԶԱդամ նախատիպք արութեան, հայր հասարակաց.

Երկաքանչիւր համակնարկիք յիրար դիպէին,

Հանգոյցք հրամանուածք կաշկանդէին զոգիսն  անդէն:

 

Իսկ հայրըն մարդկան աստուածաշունչ պատեալ բոցով

Առ հովանոցաւ հանդըստոցին կայր ոտնառեալ,

Եւ հրաշացեալ պիշ յօրիորդըն զարմանազան՝

Զայս առաջին գուշակաւոր արձակէր բարբառ

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց.

 

«Սա’ւասիկ ոսկր յիմոց ոսկերաց, մարմին մարմնոյս,

Սա կոչեսցի եղայր՝ զի յառնէս իւրմէ եղեւ.

Սա ինձ կենակից ի յաւիտեանս ամանակի.

Սովիմբ զուգեալ արձակեսց’ ի մէնջ ազգ մարդկութեան.

Եւ որք առ ի մէնջ սերեալ՝ թողցեն այնուհետեւ 

Ուստր ըզհայր եւ մայր, եւ երթիցէ զեղառն  ըզհետ.

Զատուցեալ դըստեր ի ծնողաց զառն ըզկնի գնայցէ.

Երկոցուն եկեալ յիրեար՝ լիցին մարմին մի:

Այս բանք եւ դաշինք ընդ Աստուծոյ եւ Ադամայ»:

 

Զայս անդր առ դրանդւոջ դարեւանդին վարդեւորի

Կառուցեալ ճառէր արտակացու մարդն առաջին

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց,

Դաստք իւր յերկինս, աչք յօրիորդըն զարմանազան.

Եւ շունչն հրահատ սըրտացուցանէր զօրիորդն այն.

Եւ հրեշտակք ի հրաշըս լինէին, եւ Վեհն հաճէր:

Իսկ յիւրն հեղեալ զեղեալ ի սիրտ աւիւն նախազգած՝

Եւ կեանըս նոր յանձին ըզգացեալ ոստչէր ի դուրս

Ընդ վարսաշարժն հովանոց՝ առ կոյսըն գեղավարս,

Ծըղիս մարզելով որպէս ուսաւն ի բնութենէ:

Բազուկ յիրար կարկառէին չեւ յիրար ժամանք.

Ընդ խինդ եւ սէր տարուբերեալք մերթ մօտ  մատչէին, 

Մերթ հրաշացեալք՝տընկեալք կային զինչ վարդ առ շուշան:

Համայն չըքնաղք ամենեւիմբ իրերապատշաճք:

Ձեռն ի ձեռն հըպեալ՝ հայեցան, ոչ ինչ ոչ տեսին.

Աստուած ի միտս, ինքեանք միայն ի բնութեան…

Ո՜վ առաջնումըն գըրկածութեան անախտ սըրտից,

Ո՜վ առաջնոցն համբուրածին շարժագեղ շըրթանց,

Եւ սիրայնոց աչացըն սըրբոց շուրջ խայտանաց

Հետազօտիցն անմեղունակ գեղոյն անտըխեղծ՝

Ում աստուածաշուքըն շնորհք անկեալ կայր  հովանի,

Հրանիւթիցն անգամ տեսոյ զարմանս ակնահաճոյ,

Յորժամ կռածոյ ուլանն ի վեր առմամբ գողար Եւայ՝

Զուգահասակ ըզկենակիցն իւր գտանէր Ադամ.

Եւ զառ ի գլխոյն համասփիւռ հոպ հոպ դեղձանեակ

Տրոհեալ մատամք յայս կոյս եւ յայն բարձրիկ ճակատուն՝

Կիտուածս ածէր շուշանավառ համբուրից դիտին:

Ընդ մեղուակն աչկունս պըչնոյր առատ քան զարուսեակս,

Ընդ զուարթաճօճ կարակնակամար յունիցն  հիւսուած, 

Եւ ընդ ելեւէջ մանրիկ ծաղու յողջոյն ի դէմս:

Յոյց ոչ ընդհատ եւ կոյսն Եւա յԱդամ՝ սխրանայր.

Ի նոյն զարմանս ի նոյն ըզբօսանս զոյգ ըմբըռնեալք:

 

Լըցեալք ըղձիցն առաջնաճաշակ անմեղութեամբ 

Արձակէին շուրթն ի բարբառ, գարշապարս ի խաղ.

Յեռեալ ըզփափկիկ բազուկ կուսին ի թեւն հաստոյր՝

Առ անմահուղէշըն ծառ ընթացք առնոյր Ադամ,

Զաստուածադիրն ուսուցանելով պատուէր կենաց,

Դաստիարակէր ըզքիմքն ի միրգն ամենահամ.

Եւ յոստ գեղանի համախառնեալ զընտիրս ծաղկանց 

Շըրջաբերէր զվարսանազիկ գլխովն եւ ժըմտէր.

Շիկն անուշակ յաւելլով դիմացըն գըգքուելեաց:

 

Ըզգնալի առեալ ի հեշտաճեմ դրախտին շաւեղս՝ 

Նըշանակէր զիշխանութեան իւրոյ ձիգ սահմանս

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց,

Եւ ըզբնութիւնըս կենդանեաց իւրոցն հնազանդից,

Զամեհագոյնս ի սպաս կոչելով հեզոյն տիկնոջ.

Գահաւորակ ըզբլրաձեւ փիղըն վիթխարի,

Ասպաստանիկ՝ զահեղամռունչ զառիւծն հերապանծ,

Եւ անդրուվար ըզխրխընջախրոխտ ձին ճախրասլաց, 

Հովանեակ՝ արծուին վարազաթեւ արեւադէտ.

Յառաջընթացիկք՝ հաւուց երամք գեղափետուրք.

Քարոզք քաղցրաձայնք՝ բարձրաբընակ ճանճկէն ճընճուղք,

Եւ հետեւակք՝ սիրամարգք, փասեանք եւ դրախտահաւք,

Եւ կապուտակ մըկանանց լըճաց մակոյկք պարզեալք՝

Ձիւնփայլ պորից զուգառագաստ թիկանց պաղպաջունք.

Եւ շուրջ քըծնատուք՝ գառինք, սըկունդք եւ  աղաւնեակք.

Որովք հորդան տըւեալ եւ շըրջան առեալ հակիրճ,

Գամ մի մատնանիշ եւ գիտութեան չարին ի  ծառ՝

Թիկնադարձոյց ճեպընթացիկ կըրթէր ի փախուստ.

Յանուն չարի եւ մահու՝ խուն մի քըստմնեալ Եւայ՝

Յերկնապարզիկն հուպ ընդ հուպ դառնայր է  զուարթութիւն.

Եւ զուգաճեմք ի դարեւանդ դառնային վարդից,

Ըզկենդանեացն արձակելով ջոկս յիւրուրոյն  կայս: 

 

Իսկ մինչ երկնապար իշխանականըն տըւընջեան

Ժամուքն արփենեօք համառօտեալ զօր վեցերիր 

Հրավարսիւք զըսպեալ ծամիւք սահիւր ընդ արեւմուտս՝

Դիզան ճաճանչիցն ի բլուրս, ճապաղ ըստուերցն ի ձորս,

Խաղաղըն բնութիւն խաղաղագոյն կըրթէր ի  պահ.

Գլէր խարտեաշ մահիկն յոսկեգագաթն Այրարատայ

Տարածանելով քօղ գիշերւոյ նըրբաթաղանթ,

Սեաւ ընդ կապուտոյ անկեալ բեհեզ ընդ ծիրանւոյ.

Ընդ որ բեկբեկեալ լուսակարկաջ բուլիցն երամք՝

Յիւրաքանչիւր պատշըգամաց փայլ փայլ վայրակնեալք

Նարմանազուկ ջուրց յորրան՝ լուսոյ սփռէին  գէսք,

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

Ի լերանց հովտաց յանտառածիր ծմակաց մարգաց

Յարուցեալ հընչէր սիւգ գիշերոյ հեզամընչիկ

Զեդեմականն անկանելով օդով սիրայնով.

Մըրմընջէին մանրակոտոր ալեակք մեղմաշարժք.

Ուս յուս կըքեալ եւ կանգնէին պուրակք փափկամէջք՝

Հեզանայր սօսիւն սաղարթաշարժ ծառաստանին,

Հեզանայր խընկոց խոնաւաթեւ բուրմունս ընդ  օդ, 

Հեզանայր եւ ձայն հեշտախօս հաւուն գիշերայնոյ

Յարձագանգաց վիմաց գել գել հոլովմամբն յԵդեմ

Հառաչանս սիրոյ համատարածն ոգեալ բնութեան.

Հեռուստ հեծէր ձայն սահանաց յանձաւաց խորոց:

Հանդարտիկ էր ժամն, հըծծանք մեղմիկք, լռութիւն ախորժ.

Հանգչէր երկիր, հանգչէր երկինք, համայն ինչ  հանգչէր:

 

Եւ շատացեալ վեցօրէիւքն հրաշակերտութեամբք

Ի յաւերժականն եւ Տէր ճեպէր ի խոր հանգիստ.

Հանգուցանել ըզձեզ կամեցեալ նախ ո՛վ Երկեակք,

Որք յանգէտս առ սեամս տիրայարդար առագաստիդ,

Մինդ ի միւսոյդ յեցեալ ի յուս՝ կայիք հրաշացեալք

Ընդ աստեղատանց շողշող կաճառս, ընդ թռիչս յահուր.

Մինչեւ բարձրացեալ խարտեաշ մահկին ցոլայր ի դէմքդ,

Եւ անձայնս շուրջ ճեմեցուցանէր ծառոց պատկերս

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

 

Յայնժամ ի բարձանց յոսկեգագաթն Այրարատայ

Հրահոսօք Բարձրեալն ազդեալ բըբօք ի զօրս  հրաբունս՝

Նախհարսանեաց հրաման ածէր սեռիս մարդկութեան.

Իբր ի շինէ ծուխ ծայրակարմիր հողմնածածան՝

Վերացեալ շարժիւր բոլոր բանակն երգայարդար,

Անտեսաբար շըրջապատելով զՎարդից բըլրով.

Գայր յառաջէր գիշերապահիկ զուարթնեակ  քնքոյշ

Կենսաձիրն ոստով հովահարեալ շուրջ զԵդեմաւ

Եւ յառագաստն հրաւիրելով զամուսինքըն կոյս

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

 

Մըտանէր Ադամ ըզձեռանէն առեալ զԵւայ.

Եւ յորդալոյս հեղլով աստեղց փայլս ի շեփորոց՝

Ընդ խորշխորշեայ սաղարթաձեղուն հովանոցին

Կային հիացեալք ընդ քրքմաւէտն հանգըստարան՝ 

Բարձր եւ կակուղ թերթիւք ընդ կողերբն արկեալ ուռեաւ,

Իբրեւ սեղան սիրոյ ’նդ մէջ երկրի վերամբարձիկ:

 

Եւ մինչ այն ինչ փարէր ըզնոքօք քընոյն բաղձանս

Ի հովածուկ բարսմանց զուարթնոյն գիշերապահի,

Սաւառնաթեւեալ յոսկեգագաթն Այրարատայ 

Ամբառնայր գայր ամենատարածն Աստուածութիւն,

Զինչ բուրգն եռահրաշ կանգնէր առ դուրս  սրսկապանին,

Անճառական յայտնել խորհուրդըս մերոց ծնողաց:

Առեալ ըզդաստակ փափկիկ կուսին տայր յԱդամայն,

Եւ զաջ իւրոյ դաստակերտին կըցեալ յԵւային,

Ընձիւղ ի մէջ ի կենսաձիր յեռլով ի ծառոյն,

Զանմահավայելն ուսուցանէր հանդէս սիրոյ,

Եւ կուսական զուգութիւն, անհա՜ս ի մահացուացս.

Եւ ամբարձեալ զաջն համաստեղծ՝ օրհնէր եւ կնքէր

Կրկին փըչեալ ի դէմս նոցուն շունչ անմահութեան,

Յորմէ շընչոյ կենդանութիւն խաղայ ի մարդիկ,

Եւ խաղայցէ՝ ցորչափ երկիր իցէ նոցին տուն.

Եւ ցօղագինս ըզնոքօք սփռեալ խանդաղատանս՝

Թողոյր ըզվայրն եռանդնագին բոցոյն ի տոչոր.

Եւ ծուխըն բոսոր շամանդաղեալ եւ շողադէզ

Ի սիրալիր սեղանոյն սլաց առ սլաց ցոլացեալ

Ըստեղնանայր երթայր կըցէր յաստղավարն երկին:

Ինքըն Տէր ընդ ծուխն ընդ բոցն ընդ սէրն ելեալ  նազէր,

Աչօքն հրահոսօք դիտելով դէմ ի հարսնարանն.

Եւ հոգեղէն խըմբին ըզսիրոյն հրամայէր զերգ

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

 

Յայնժամ Սերուբն ի սերովբէից սաւառնացեալ 

Հանդէս առնէր հրաթերթեան թեւոցն եւ յառաջէր,

Զտիեզերալուրըն լարելով փանդեռն հրաթել,

Եւ վարդայնոյն արձանացեալ հանդէպ դարակի՝

Երկնահեծան աղեբախիւն ածէր դռընչիւն մեծ:

Ի դռինչ փանդռանն՝ հըռչակէին երկինք եւ երկիր, 

Ու առհասարակ բնութիւն ըզսէր մեծացուցանէր:

Երիր չորիր երաժըշտապետն հընչեաց ըզսէր,

Եւ շունչն հոգեղէն ոչ հանդուրժէր խաղալ սիրով

Մինչեւ բոլորն համաձայնեալպարու հրեղինաց՝

Հազիւ բառնային զամենաբաւ անուն սիրոյն,

Ի նոյն յարաշարժ սիրոյ ակնէն առեալ խրախոյս.

Զի թէ չէր նորա զսէր ընդ բնութեան հաշտ արարեալ՝

Լափլէզ ծախմամբ սա յոչէութեանն ընկըրկէր վիհ.

Չիք առանց նորա սիրոյ ձայն, չիք կիրըս սիրոյ: 

 

«Սէ՜ր», բարձրաձայնեալ բուռն որոտայր փանդեռնահարն,

Եւ Սէ՜ր կըրկնէին հոգիանիւթք միաբարբառ

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց.

«Սէ՜ր, մեծ է սէր. լի է ամենայն որ էն՝ սիրով.

Ամենուրեք է սէր ու ի բնաւից թագուցեալ կայ.

Ոչ գիտաց ըզնա երկինք, ոչ եկն ի յայտ երկրի.

Հանուրց հուլից եղանութեանց ի մի վայր գալոյ

Կայծ մ’ի կայծից ոչ թափեսցեն ի սիրոյն հնոցէ.

Իմաստութիւն ըզհետ պընդեալ մինչեւ յաւիտեան

Ոչ ժամանեսցէ սիրախաղաց գարշապարում:

Ըստուերականք են ըզգալիք. սէր միայն է իսկ:

Սէ՜ր, դու միայն ես էութիւն, դու կեանք կենդանեաց.

Զոր էն եւ զոր չէն՝ ի բռին ունիս ո՜վ համիշխան,

Միահեծա՜ն լըծակ վերբերիչ տիեզերաց:

Ոչ է տեղի թարց քո, եւ չիք սահման անդրագոյն.

Եռադիմակն աստուածութեան ինքնըդ է կայան

Եւ անչափին դու միայն ես չափ անչափական.

Էնն Էից յանհունն յաւերժական ամանակի

Զահեղահրաշ զօրութիւնքն ի քեզ անդրուվարեալ՝

Մըշտախաղայր յընդարձակութեան քումըդ բնութեան, 

Ո՜վ ինքնաշարժ գահոյք, ո՜վ վարումն յաւետընթաց,

Ո՜վ սէր ամենայնք, սէ՜ր գլխովին աստուածութիւն:

 

Արարածոց չէին պէտք, քեւ չըգոյր ինչ պակաս, 

Եւ ոչ յաւելին ինչ քեզ գումարք եղականաց.

Քանզի ծածկեալքն յանծին ծոցոյդ ելին յայտնեցան՝ 

Յորժամ յուզեալ ըզմիապաղաղ ծովն յաւիտեանց

Ի մըշտամռայլըն կարկառելով վըհին խորափն՝

Որ ի սկըզբանէ ’նդ ոչէութեանն ոգորէիր,

Ներգործականըս սաստկացուցեր կամս հաճութեանց,

Եւ յանէից ըզտարր որսացար տիեզերաց.

Չափ ընդմիջելով ի յանչափումն ամանակի

Հրամայեցեր յարդիւն գալ քումըդ գիտակցութեան.

Յազդման կամացդ՝ անդէն ընդհանուր եղեւ որ կանս.

Ի յաւիտեանցըն ծոցոյ խզեցաւ մեզ ժամանակ՝ 

Զանդրանիկն էից թագեալ ի գլուխ ըզլոյս պայծառ,

Զանօսրագոյնըն քօղոց ըզքեւ շուրջ պատելոց:

 

Սէ՜ր, դու զհամածիրն հաստատութիւն թարթիւ չափեալ՝

Սերմանեցեր իբրեւ մըղեղ զաշխարհս անարիս,

Միում միում այլազան տալով կարգս եւ օրէնս

Եւ միահամուռ դաշնակելով ի մի կանոն,

Զոր դու միայն գիտես, լըսես, վարես եւ հաճիս.

Դու եւ ըզմեզ ի հոգւոյ քումէ արտակիտեր

Ըզմըշտեռանդն օրինակեալ հուր բնութեանդ է մեզ, 

Եւ զանմահական գահովդ՝ օրհնից եդեր քարոզu:

 

Դու նախամեծար ի բազմաբիւր լուսաշխարհաց 

Ըզհողազանգուածս արարեալ գունտ մարդընկալուչ՝

Վեցիր կամացդ ակնարկութեամբ հրաշազան ստեղծեր.

Դու զծիր ծովու ածեր զերկրաւս այս գօտի  շուրջառ,

Թուլատարր օդով ըզվերնային լըցեալ գաւառս,

Եւ բուսական ծածկեալ զերեսըն փաղփուն  բնութեամբ.

Ի լերանց բարձանց մատռուակեցեր կեանըս ջրաբոյծ

Երկայնալիս յերակս երկրի խայտացուցեալ  գետս:

Դու զհող քըրքիր լըլկիչ եդեր սանդարամետաց

Ամեհամուղն անդընդաշարժն հրանուտ յորձանաց,

Եւ զաւազ խեթկիչ ասպատակացն ովկիանու

Վրընջանըժոյգ փըրփըրաբաշ խաժից կոհակաց.

Զի զքոյդ պաշտեն դանդանաւանդ հուր եւ ջուր  վակժոյժք:

Ապ’ ի նիւթախառըն յառաջեալ կենդանութիւնս՝

Ջոլիրս զեռնոց եռացուցեր ի ջրոյ եւ հողոյ

Օդախաղացս, ալելուղակըս, ցամաքակոխս,

Ի ձայնքն, ի խաղքն, ի կայանքն՝ ըզքեզ թարգմանելով:

 

Իսկ հուսկ այսքանեաց hրաշից եւ գլուխ նախառաջնոց՝

Ըզգերարուեստըն կառուցեր ըզմարդ ձեռակերտ,

Ի տարերց հանուրց մանրակըտիտ ձուլեալ մարմին՝

Ըզքոյակերպդ արտափըչեցեր ի նա զհոգի,

Զերկնից եւ զերկրի առբերելով դէմըս կըրկին.

Տուն փափկութեան ճարտարապետեալ նըմին  զայս դրախտ,

Զըղձիցն օճան ի նըմանէն իսկ հայթհայթեցեր

Զէգըն բանական, կոյս կողառիկ, տիպք քոց  շնորհաց.

Եւ ի սոցուն յառաջաբերեալ զազգ նըմանեաց

Ըզհրաշալիս այժմ առադրես խորհուրդ զուգութեան.

Խորհուրդ քոց տարփից՝ իւ յոչէից ըզբնաւս հաստեր.

Եւ քովին կընքեալ ըզսոսա’ ջով՝ հաշտ ակնարկես:

 

Ո՜վ սէր յաւերժ, որ աստ ծնանիս սէրս յաւերժատիպս,

Զահեղ զօրութիւնդ տըպաւորեալ յարին Ադամ,

Ըզփարելի բնութեանդ բերումն ի կակուղն  Եւա,

Եւ յերկոսեան՝ զարգասաբեր կամացըդ փափագ:

Ո՜վ զուգութիւն աստուածագործ եւ աստուածակերպ.

Լո՜ւծք երկեկի՝ միշտ երրեկին յառաջացուցիչք.

Բոցոյ հրայնոյ նըմանեալք ընդ օդս ադամանտիկս. 

Արփից հիռութեանց ընդ ծիածածան ծըփինս ծովուց.

Շըրթնաշօշափն երկնից ոլորտից ըզծրիւ երկրաւ.

Երկուց ճաճանչից որք անկանին ըզցայգն ընդ այգ.

Ի նոյն ի նարօտ զօդեալք անբաժ երանգ եւ բոյր:

Ո՜վ անմահութիւն անախտաբար մարմնախառնեալ.

Ո՜վ ամուսինք՝ ոչ ինչ պակասք ի զուարթնոց կուսից.

Ո՜վ դուք հանգիստք բնութեան միմեանց, հաշտարանք կամաց,

Երկաքանչիւր յիրար վերբերեալք, լըրմունք անձանց,

Ընդ որոց չիք ինչ անդրագոյն. որք մեւս իցէք ես.

Հոգի յաւերժ թափեալ ի ձեզ յառաջ խաղասցէ.

Ուստերք ծընցին յԱդամ նըման, դըստերք ի յԵւայն.

Ադամ իցէ հայր, Եւա իցէ մայր ընդհանուր:

Երանի՜ քեզ ազգ մարդկան զայս ձեւ սկըզբնաւորեալ.

Երանի՜ վայրացն որ կան սեռիդ ընծայարան.

Երանի՜ ձեզ ո՛վ նախք զուգահրաշ սիրակըցորդք, 

Որք ըզմեծատոհմըն մարդկութեան նաւթճէք  ըզծայր:

Ուրա՜խ լեր փեսայ կոյս, ուրա՜խ լեր հարսնուհիդ կոյս:

Քաղցրասցի՜ քուն, քաղցրասցի՜ն ձեզ անուրջք երկնընծայք:

 

Հա՜պա սպաս հարէք տիրականիդ լըրմունք երկրի.

Ե՛լ սէր երեւեաց ի յարարածս զոր դուն հաստեր.

Համբուրեցէ՛ք ոգիք գիշերւոյ զդէմս Ադամայ,

Շընչեսջի՛ք սողոխք ի հոպոպիս մեղոյշն Եւայ,

Բուրեսցեն ծաղկունք բուրմունս անոյշ յայս  հարսնարան.

Հաւք արթնականք, արձակեցէ՛ք սիրոյ դայլայլիկ.

Խօսեցարուք սիրակարկաջ առուակք եւ աղբերք.

Հնչեցարուք լերանց արձագանգք ի վանգ սիրոյ.

Հրացարուք ի սէր խոժոռագեղ ապառաժուտք.

Բացուստ ի բաց հառաչեա՛ սիրով ծովդ ալէշատ.

Արի՛ք առիւծունք սէր ի մորեաց մըռընչեցէք.

Հընչէ՛ք մի՛ լըռէք, օդք համասփիւռ սէր հընչեցէք.

Ըզսէր՝ երկինք, ըզսէր՝ երկիր, ըզսէր ո՛վ բնութիւն,

Համա՜յն հաստուածք հընչեցէ՛ք ի սպառ ըզՍէ՜ր, Սէ՜ր, Սէ՜ր…»: 

 

Եւ սէր հըրդեհեալ բոցածըխէր զաննիւթն հագագ.

Արկեալ զուսով զերգոյն լայնալիճ Սերուբըն սօս

Ընդ պարակցացն առ ոտս Յաւերժին խոնջեալ դընիւր

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց: 

Եւ պահ գիշերոյն լըցուցանէր զօր վեցերորդ:

 

Իսկ անժամանակն Աստուած ժըմտեալ ընդ գով սիրոյն,

Եւ հաճեցեալ ընդ արարսն համայն՝ զի բարի  էր,

«Օրհնեսջի՛ք, ասէ, եւ աճեցեալ բազմացարուք,

Եւ եղիցի սէր աստուածութեան մերոյ ընդ ձեզ»:

Եւ հրահոսօքն ակնարկեալ բըբօքն առ հասարակ՝

Գերովկիականս հեղոյր տարափս սիրաթաթաւ.

Եւ համօրէն բնութեան արբեցեալ եւ ուռճանայր:

Եւ աւարտ հրաշիցն ըզհարսանիս մարդոյն դնելով 

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց,

Ըզհոյլք դասուցըն վերնակառից առեալ ի թեւս՝

Վերասլանայր ի ծայրըս ծըխոյ առագաստին, 

Երկին քան զերկին ամբառնայր յալս անմուտս  յէից, 

Եւ յանըսկիզբն յանմէջն յանվերջն հանգչէր  յանհուն սէր:

 

Հեծեաց երկինք, թրընդաց երկիր, յոգւոց հանին վիհք,

Եւ համօրէն դըղըրդեցան աղխք տիեզերաց

Զարարչագործըն վերօրհնելով զանմահըն սէր:

Յօրհնիս սիրոյն ճռընչեալ սարսեաց սրըսկապանըն սուրբ,

Բացին աչկունս ծիրանեփայլս սիրաքունքն ամոլք,

Օրհնեցին ըզՏէր՝ որ շընչէ զքուն եւ սէր ի մարդ,

Եւ զերկուքումք ծանրացեալ աչս ի նոյն փակեցին

Ըզխաղաղականս ըսպառել պահս յանդորր ամբիծ:

 

Եւ լոյս լուսնի զհասարակաւ փարէր գիշերւով.

Եւ խարտեաշ մահիկն յառագաստին կայր ի  գըմբէթ.

Եւ նըւաղէր ձայնըն հաւուն ի ծառոյն կենաց.

Եւ հաղ ընդ հաղ հառաչէր հեղեղն հեռուստ վայրաց,

Եւ հազիւ հըծծիւն մեղմոյ օդոյ դըրդէր զայերս.

Եւ հանգչէր բնութիւն համատարած յանդորր ի խոր.

Եւ գիշերապահ ճեմէր զուարթնեակն յանձայնն յԱդեն

Կենսատուին բարսմամք հով ածելով շուրջանակի.

Եւ քաղցրըն քուն որորայր յանճռինչ լարս ըստուերաց.

Եւ էր հանգիստք եւ սէր կատարեալ անմահ մարդկանն

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

 

Արդ լըռեա եւ դու, հանգիր ցածիր փանդեռն  հրաթել,

Ե՛րթ ի ծառ կենաց, կախեաց ի սիւգ երկնահընչակ,

Ե՛րթ առ ստեղունս հովանոցաձեւն առագաստի

Ընդ որով նընջէն կուսան սիրոյ քուն կուսական,

Կամ ե՛րթ յոսկեակ թեւս գիշերապահ զուարթնոյ դրախտին,

Որ երգեցերդ առըստուերաբան ըզսէրն անճառ

Զանմահասկիզբն հեղիւնակաց ազգիս մարդկութեան՝

Յանոյշ գըրգարանն ի բնագաւառն Հայաստանեայց:

1849 

 

ՎԱՐԴԲԼՈՒՐ ԿԱՄ ՄԱՀՆ ԱԲԵԼԻ

Արփն այգածին վարսադիտակ ծիրանեծայր 

Շաղ մարգըրտայեռ ցօղելով շուշանավարդ, 

Յականողիս չափեղայ

Լոյս կարկառէր Աբելայ.

Ճողճայր ճոխաճեմ արեգակն ոսկեփընջիկ,

Շուրջ առեալ շողայր շամանդաղն օդապարիկ: 

 

Ի բլուրըս վարդին պատանեակն առոյգաբարձ

Ճաճանչ եւ ծաղիկ հիւսապսակ ի հոպս հերաց 

Արեւելեան դրանցըն դէմ

Խոպայր խայտայր ընդ Եդեմ,

Թաթ ձիւնակերպիկ դընելով ընդ Վարդբըլուր

Ընդ զարմինազան նազելով բոյրըս մաքուր: 

 

Հօտ իւր ի հովիտ մակաղեալ Վարդաբըլրին 

Ի մանուածաւալ մարգածիր ի յեզր առուին, 

Ծայրիւք աչաց սիրակաթ 

Մարզէր գառինս անարատ.

Թունդ առեալ սըրտին ի յողջակէզն եւ ի ճենճեր

Ո՞ զանձն իմ ասաց, Աստուած, ո՞ տայր քեզ  նըւէր: 

 

Հրեշտակք են հանեալ, հրեշտակք՝ ըզմաղթանքն ի վեր.

Երկնից թագաւորն հաճութեամբ լըւեալ ըզսեր. 

Սանդարամետք են սլացեալ

Զաջ Կայենի սրազինեալ: —

Վա՜հ Կայէն, զեղբօրդ հատանե՞ս ըզքաղցր արեւ…

Ահա ել հոգեակըն կարմիր, ել եւ թըռեաւ:

 

Իսկ խուճապեալ սէր մայրենի որդւոյն ըղձիւք 

Հուր հագագասփիւռ ընդ ոլորտ ձայնէր անձուկ.

Ձորք եւ մայրիք եւ հողմունք

Լըւան սարտեան դողդոջունք…

Կառեալ կայր կառեալ գարշապար Եւայի մօր 

Առ Վարդից բըլրով. անդ կառեաւ սէր սըրտակտոր:

 

Շուշանք են շարեալ ըզվարդիւ կարկըտահար 

Սպիտակածըղի քորք եւ ծնողք աղէգալար.

Թեկն ի թիկին երկրապիշք

Բոսորակայլն ի յաւիշկ.

Ոչ մայրեաց մրմունջ, ոչ ջուրց ծորք, ոչ ճիկ հաւկին,

Այլ հառաչք հեզիկք հըրդեհեալք յելս հագագին: 

 

Ա՜յ, լացէք գառնեակք, ա՜յ աստղունք ու ակն  արեւու,

Ադամ եւ Եւա, քոյրահարսն Եմա եւ դու.

Ա՜յ Վարդբըլուր սուգ է զքեւ 

Զուարթնոց մածեալ ի շուրջ թեւ…

Ո՜հ, որ ի Վարդոց յԱբելի քնարան երթայ

Յոգւոց ինձ հանցէ ’նդ բոցեղէն սուրն Եդեմայ: 

1843 

 

Ի ՆԱԽԱԳԱՀՆ ՄԱՍԻՍ

Մասիս, ո՜վ լեառն, Էին փառօք ուռճալից.

Մասի՜ս, երկնից զուգահաղորդ քան երկրաւ.

Ո՞ր սըրտաբախ մատն ինձ տացի վերելից

Որ քո ազատ գագաթան բիծ չածէ բնաւ.

Գո՜յր ինձ ի նոյնդ յանկարծ թըռչել հրաշից սար,

Զանմահութիւն ծըծել գըլխոյդ հաւասար.

Ո՜վ դու Հայոց մեծաց արձան, հայր երկրի,

Եւ խանձարուրք համագոյիցըս սեռի:

 

Ո՜հ կենսաբուղխ, ո՜հ սիրունակդ ինձ Մասիս 

Ալեւորեալդ յարծաթահիւս բիւրեղեայ,

Որ յաւերժիւք յիշատակօքըդ նազիս

Զլերինս համայն գրելով մանկունս առօրեայ,

Ըսպասաւոր զտերեւաշարժն Ոլիւմպոս,

Գարշապարիդ քծնող՝ թռուցիկ Պառնասոս, 

Ուր երկրածինք դից կառուցին օթարան, 

Ի քեզ Աստուածն հանուրց ըզնախըն կայան:

 

Փախերո՜ւք ցնորից մուսայք ի կըղզիս, 

Կաքաւաքայլ իսկուրհեաց մի՛ ժպրհի պար

Յազատավայր ի դարեւանդս ի Մասիս

Սեթեւեթեալ ձըգել թեթեւ գարշապար.

Ճըշմարտութեան հիմանց մի՛ սուտ անկցի օղ

Մի՛ աստուածեանն ի ստուերակերպ առցի քօղ.

Անքուն սիրոյն դուք երաժիշտք անդր ի վեր

Կառուցէք քնար յազատ Մասեաց սարն ի վեր: 

 

Հանդիսարա՜ն տիեզերաց նախաւուրց.

Մինչդեռ ըզծնունդն ակնարկութեանց թերաքամ

Իբր ի ծագաց անպարագիծն իւր ալուց՝

Նըկատէր Տէրն՝ ըզմեծ աշխարհս կիսակազմ,

Զեռալ յուզել խուռըն տարերց վըհական

Հասունանալ գոյից յանձնիւր ի պայման.

Եւ վերացեալ արարչագործն հաճութեամբ 

Ոլորտանայր ի ջեռուցիչ սիրոյն ամբ.

 

Արեգական չեւ էր բացեալ ասպարէզ

Չեւ բընութեան լուսազգեցիկ բացեալ ծոց,

Դու անդրանիկ ընդ բալս աղջից դիզադէզ

Յարգանդ վըհին վակժոյժ առեալ թաւալոց՝

Երեւեցար ո՜վ գեղապանծ երկրի սար.

Զորմէ հարեալ բուռն անմահից անհուն պար՝

Որպէս ըզկաւ թուրծ ի հիւռ ածեալ լայնարձակ

Ըզմեծադիր տարրացուցին զայս գընտակ.

 

Իբր երիվար մրըրկուտ ի սոյր ջերմանդամ 

Յականակիտ մըխեալ բիւրեղ կարկաջուն

Եռացուցեալ պատառէ զխորս հեշտակամ՝

Անզուսպ կոչոյ ստունկանելով հեծելոյն,

Ի խրոխտապանծ քո պարանոցն ամեհի

Զահեղն առեալ դանդանաւանդ աշխարհի՝

Ի լայնալիճ վըհից ալեացն անդընդոց՝

Գաւակագեղ թափեր զերկիր ջըրակոծ.

 

Հերձեր բարձեր բարձրացուցեր ի վեր շեշտ.

Սոսկավիթխար վիմահասակ նիւս բոլոր,

Եւ ահագին կարկաջանօք վէտս ի վէտ

Անհուն սահանք իբր ապաժոյժք մեծոլոռն

Ընդ բովանդակ անկերպարանըդ մարմին

Դընդընչաձայն իջիւք թափեալ ի գետին՝

Հունըս բացին գետոց աղբերց անարեաց

Վիշապապտոյտ սողոսկմամբ յալս ընդերաց:

 

Դու որ զոտիւքդ ըզմերս տեսեր նախահայր, 

Եւ յուս զերկրորդ բարձեր ըզծեր վերածնող,

Անշուշտ եւ յայնժամ դու երկրի գրեցար ծայր,

Մէջ անմահից եւ մահացուաց կէտ կոթող,

Մինչ շանթեռանդն յանդընդոց թունդք արգանդիդ

Ընդ ծըխաշունչ փողս որկորոյդ քարաքիթ՝

Կարկաջաւէտ ժայթքէին գունդ գունդ կոհակ

Յարահոսան դըստերց Րասխայ մայր դայեակ.

 

Երկինք ըզքեւ զաղուամազ թարմն արկին հիւս 

Դալարազուարճ իբրեւ շըղարշ կուսական,

Եւ յանարեւն աւուր՝ ցուցար ոսկեբոյս 

Կանաչ դրօշակ սփռեալ խոնաւ ընդ սահման.

Զի՜ հեզիկ սօսք սաղարթագեղք ու եղեւինք

Ի սոյլ հողմոց յերիւրէին նուրբ սըրինգ.

Քանի՜ ամբիծ շուշան ժամուն այն շողայր 

Եւ մանուշակ պարկեշտ ի սորն իւր զոփայր:

 

Իսկ մինչ ի գոգ բարձուն երկնի յեղակարծ 

Գըլեալ գլորեալ թափառնաբար օդ կուտակ

Ըզհամօրէն ծըծեալ մաքուր լուսոյն բարձ՝

Իշխող վերնոց կամարաց արփ հերարձակ,

Զարշալուսոյն շուշանափայլն եհերձ ծոց

Եւ յաշտիճան ծիրանեփառ գիրգ ամպոց

Վարդակարմիր եհատ զփայլակըն դիմաց,

Քեզ՝ արեգակն այն նոր զնախկին փայլ ցոլաց. 

 

Ըզպետն աստեղց ի գլուխ լերանց արքայիդ 

Ի նորութեան երկնից ու աւուրց տեսեալ պերճ՝

Խուն մեղանչէր քաւդեայ յերկինս անքըթիթ,

Կամ Արամազն ի գիշերի լուսավերջ

Համատարած հանդարտութեանն ի պահու

Ընդ հեզանազն յառեալ մահկին լուսատու

Ընդ շըրջածու գըրգանս եղջերց բոցաթեւ, 

Ծառոց ծաղկանց ցընցըղկելով ցօղ թեթեւ:

 

Ո՜հ, ո՞ յարդեացս եւ ինձ խուսել տայր զբաղմանց

Եւ Բիւրական բըլրոց ի ստուերս իջեալ լոկ՝

Սըրբովք ցնորիւք զոտս հարկանել մէջ ծաղկանց,

Ի խարտիշուկըդ ցայգածին պիշ աչօք,

Փողփողենէջըդ պարող քերբք լուսադող

Որք զառաջին յօդս առնէին քայլափոխ՝

Զերկայնս հեղեալ լուսոյ գիսակս համասփիւռ 

Մանուածաւալ ի նընջախառն ի յաղբիւր:

 

Բա՜բէ, զո՞րս յա՛յնժամ լըսէիք, խա՛ղք հովիտք 

Ըղձից յինէն հրամանուած ձայնս եւ թըռիչ.

Ոչ եւս անդ միտք յերկունս, այլ ծինք իսկառիթք

Ոչ մաղթելով դայեկութիւն առ գըրիչ.

Ո՜հ, անդ ոգի՛դ էին ազատ քո վայրքն, անդ,

Եւ անթարգման ըղձից՝ ոչ համր էր բերանդ.

Նախանձաւոր քեզ ընդ Մասեաց արձագանգ՝

Յերկնից խորոց, ուր տենչք թըռչին՝ գայր քեզ  վանգ: 

 

Ո՜հ, թէ դարուց նախնեաց իմ լեալ էր զաւակ,

Հաստչին ձեռաց մինչ ոչ ծածկէր գիծ յերկրի

Եւ օրհնութեանց շուրջ զեղոյր ցօղ երկնառաք,

Կամ ի կրկնում նորակերտելն աշխարհի՝

Ում ապաւէն արձանանայր քաջափայլ

Անդընդայաղթ լեառն իմ զահեղ վրէժ լուծեալ.

Յոր սխրացեալ եւ հայէի սիգապանծ

Զհանուրց փրկիչն՝ հովանի գոլ Հայկազանց: 

1848

 

ՎՏԱԿՆ ԱԿՈՌՒՈՅ

Ի սառնահալ Սարարադեան ծործորոց

Վըտակ վըճիտ ընդ Ակոռւոյ խաղայ ծոց.

Վէտ վէտ վիժեն ալիք խուն առ խուն,

Մէտ մէտ մըրցեալ մըխին մուն առ մուն:

 

Ընդ սար եւ քար հարեալ ժայթքի ջինջ փրփուր

Եւ դարավազ տեղայ տարափ բիւրաբիւր.

Հերձ հերձ առուք զոյգ զոյգ միանան

Հերկ հերկ յարտիցն ակօս ման ի ման:

 

Ի սարատափ տապանակիրըն լերին

Չորեքդիմի Հայ հասակք կան յԱկոռին. 

Շոյտ շոյտ հոսեն եւ կեանք ժամէ ժամ

Փոյթ փոյթ հասակք փոխին յամէ յամ:

 

Ծաղկունս տածէ մանկիկ մորճ զիւր նըմանեակ

Փափկիկ ափովն արբուցանէ ցուրտ ալեակ.

Թինդ թինդ առեալ կայտռէ բոյս առ բոյս,

Խինդ խինդ շարժէ զաչկունս լոյս առ լոյս:

 

Եղբայրն աւագ ի հուր ջեռեալ երկակի

Շիջուցանէ զամառն ի զով վըտակի.

Հեւ հեւ փըչեալ յալեաց ծիր եւ ծիր

Թեւ թեւ հերձու դառնայ ժիր եւ ժիր: 

 

Մինչ հայր նոցուն յանդաստանին քրտնաթոր 

Ածուս գործէ արտորէիցըն յորդոր.

Յորդ յորդ հոսին կոհակք յանդոյ յանդ

Կորդ կորդ գետին փթթի աստ եւ անդ:

 

Իսկ հինաւուրց հաւուն նըստեալ առ երի

Դիտէ զհոսանս կենաց յալիսն Ակոռի.

Պիշ պիշ հայի ’նդ դոնդողս սահ եւ սահ

Նիշ նիշ ձայնէ դողդողս ա՜հ եւ ա՜հ:

 

Եւ ըզքառիցն հարեալ պաշտօն վըտակն այն

ՅԵրասխ խառնի ու ի ծոց թաքչի Վըրկանայն: 

Ազգ ազգ մարդիկ յերկիր գան եւ գնան.

Հասկ հասկ հոգիք յերկինս կան եւ մնան:

1851

 

ՀԱՆԳԻՍՏ ՏԱՊԱՆԻՆ

Հաշտի՜ց հրեշտակ, արձակեա զձեռն յանդունդըս խոր.

Դադարեցո զերկնից ու երկրի խուռըն ժըխոր.

Ա՛ռ զիմ աղեղըն լուսալիճ, կարկա՛ռ յԱդին,

Անջըրպետեա ’նդ սահանս զուգակ կիսագնդին.

Հրաման յինէն աշխարհաց՝

Հաշտել դաշտել տարերաց,

Հանել յայտնել զիմն հաստուած

Ի մահակուլ պատրանաց,

Զի ես բարւոյ եմ Աստուած:

 

Հրամանք Հաստչին. արի՛ բնութիւն, ե՛լ երկիր  կոյս.

Ամփոփին ամպք, բըղխեն եթերք նոր վարդալոյս.

Ե՛կ յերեւան. անցին մրըրիկք աւերածուք,

Թօնք թաթաւուչք եւ հողմք լըռեն յալըս ծածուկ.

Ե՛լ երկիր, ե՛կ երեւեաց,

Ցոյց երկնի դէմս ամօթլեած.

Զի զերախտիս իւր յիշեաց

Ու ապախտ արար քոց չարեաց՝

Այն որ բարւոյն է Աստուած:

 

Տուն տառապեալ ի համասփիւռ ալեաց տատան,

Ում տիեզերք տրտմեալք չիշխեն տալ պատուանդան,

Նաւակ Նոյեան, նաւահանգիստ քեզ ցըցուի աստ.

Երթ սահագնաց բազմեա՛ց յԱզատն այն առագաստ,

Որ անդրանիկ ի լերանց

Հերձեալ զթաղանթ մըկանանց,

Կայ միջակէտ այնց ափանց՝

Ուր մարդոյ դրախտ յարդարեաց

Այն՝ որ բարւոյն է Աստուած:

 

Եւ որ միայնդ ունիս ի քեզ մասն անարատ

Ընկալ զտապանս աստուածատուր քեզ Արարա՛տ,

Խինձք մարդկութեան, կրկին ընտրեալ լե՛ր եւ  որրանք,

Եւ հովանի ազգի՝ որ քեզ լիցի ժառանգ: — 

Ո՜վ հայկազուն տէր Մասեաց,

Քանի՞ զքեւ ուխք խեռ ալեաց…

Այլ ոչ ջընջին հետք վայրաց

Զոր Ադամ, Նոյ, Հայկ կոխեաց

Եւ որ բարւոյն է Աստուած:

1854 

 

ԱՍՏՂՆ ՀԱՅԿԻՆ

Աստղունք զուարթունք լուսածըղիք, 

Աստեղք, արփւոյն հովտաց ծաղիկք,

Ճակատ պայծառ ըզվեհազինդ՝

Ըզթիկն եւ լանջ պըճնեցէք պինդ.

 

Քաջութեանց հայր եւ հեղինակ 

Յապետոսեան դիւցայաղթն Հայկ՝

Զարիականսըն ձըգեալ ձեռս

Թաւալ գըլէ զվերին բեւեռս:

 

Զընդդիմամարտն երկնի սպաներ, 

Օ՛ն սիգաճեմ թըռիր ի վեր.

Աստղունք զուարթունք լուսածըղիք,

Նահատակիդ բոյլ կապեսջիք.

 

Զերկին գրաւէ, թափելով զայս 

Իւրոյ զարմին երկնատուր կայս.

Պաշտպան նըմին տէգ յարաճօճ 

Հրաշատ դաշտին հար ի խորւոջ.

 

Եւ հովանիս համբոյր աւուրց

Հանգըրուանաց արփւոյն հանուրց՝

Զառաքինի դըստերս, մանկունս

Կառոյց յանմուտ աստեղատունս, 

 

Դարուց ի դար տանս Հայկազանց 

Վեհից ոգւոց յուշ եւ նախանձ.

Ցորչափ երկնիւք գայ ինքն ի գիլ 

Ու աստղիկն յուսէն չէ լուսախիլ,

 

Քերբք յաւերժիւք Ահեկ Մեհեկ 

Հարցեն ամսոյ ամսոյ զսիրտ հէգ.

«Ճետք ըզգօնից հարց ըզգօ՛ն լիք,

Են այլ աստղունք լուսածըղիք»:

1846

ԳԱՐՈՒՆՔ ՀԱՅՈՑ

Ի տէգն արի չկահեաց Հայկ

Էջ ի Մասեաց հիւսիսեակ.

Ի յորրանաց քաղցր հողմոց՝

Իջին գարունք մեզ Հայոց.

Ցօղք եւ բուրմունք երգք երանգք 

Նոր տան հովտաց եւ մեզ կեանք:

Ո՞ւր արտասուաց իմ ցօղք ի գօս մարմանդին 

Մինչ արտալած գնայի հանդէպ հիւսիսին.

Մասիս թափէր զալիսն ըզմեօք համասփիւռ

Ի խուլ թըմբիր ննջէր հովտացըս զեփիւռ.

Յայնժամ անիւք գլեցան սառանց մեծք ու ահեղք

Դէպ երեսաց փախչէր աշուն մերկ եւ հեղգ.

Տապաստ յանդոջ գընէր ամառն ամայի.

Եւ ո՜հ, թէ չէր յոյս գեղեցիկ գարնայնի,

Ողջամբ մընայք ասեմ հովիտք հովասունք,

Քաղցրիկ խոխոջք, լերինք, մայրիք եւ ծաղկունք:

Ի տէգն արի շկահեաց Հայկ

Էջ ի Մասեաց հիւսիսեակ. եւ այլն:

 

Արդ մերժեսցի խարոյկ, ցուցան վարդենիք.

Զյետին ձըգեալ ձըմեռն ի լեառն ըզկընիք,

Ձեամբն եւ ամպով մեկնեցաւ ել ի փախուստ.

Ծագէ զգարունն Աստուած Հայոց ի վերուստ.

Տէր, ասացին, հարք մեր, շարժէ զամանակ, 

Այլ լոկ գարուն է գըգուանացն զաւակ.

Գայ պըտղալից ամառն, այլ նոյն տօթակէզ

Ձըմեռն հասեալ ցըրտասարսուռ հարու զմեզ.

Եւ յերկոցուն կոծեալ աշուն՝ կըթոտն այն,

Թափէ զտերեւս իւր եւ մեկնի լըռելեայն: 

Ի տէգն արի շկահեաց Հայկ,

Էջ ի Մասեաց հիւսիսեակ. եւ այլն: 

 

Արդ ձիւնեղէն լերանց պատուարք տապալին, 

Յորձանք թըմբրեալք գան ի համբոյր ծործորին,

Ընդ բիւրեղեայ սանդուղս հոսեալ փրփրադէզ

Կարկաջասահ գընան ընդ դաշտ եւ երէզ.

Գետք եւ վըտակք զնախկին առնուն ըզմըրմունջ,

Աւետաւոր հողմոց ընդ օդ խաղայ շունչ.

Ծառք եւ ծաղկունք, լերինք եւ մայրք գոյն  ի գոյն

Պըճնեալ կանգնին խոր յանդընդոց ցելս օդոյն.

Ո՜հ մանուշակ ո՜հ համասպրամ բազմաբոյր

Հովտածիծաղ վարդ եւ շուշան լուսաթոյր,

Ո՞ յեփնազարդ ի խընկաւոր ձեր ի թերթ 

Ոչ երդնուցու՝ զգարուն տարւոյ սեթեւեթ:

 

Երանգ յերանգ խառնեալ ձըկտի ծաղկանց հոյլ 

Մինչեւ ի Հայկն եւ ի դրացին իւր ի բոյլ.

Ցօղք ի վարսից նոցին կաթեն յորդառատ

Տալ զարգասիս բազմազեղուն եւ պարարտ.

Զեղուն հընչմամբ զօդս երաժիշտք թըռչական

Զանտառ եւ մարդ, հանգոյն բամբռանցըն Գողթան.

Յոստ ուր տերեւք գան ընդ ծաղկանց յելեւէջ 

Փափկիկ բընկանց կախեալ ըզհիւս նրբառէչ,

Ի սիրասուն գըրգան հըմայս կենսունակ,

Եւ զերկնաթռիչ հանեն ձագուց ժիր բանակ:..

 

Կապոյտ կամարն ի վեր, կանաչ ի ներքոյ 

Շող ոսկեթել յօդս անկանի կիտուածոյ.

Քաղցր հովանիք մեզ տատանին ի մայրեաց

Եւ զովագին հընչեն հողմունք ի Մասեաց.

Ցիրդ եւ ծոթրին ուլուց մաքեաց կաթնաբուխ,

Ահա եւ մեզ խայրիք պտղոց գան կանուխ.

Խայտան ի դաշտ հօտ եւ հովիւք հաւասար.

Եւ արձակին ծընունդք, նոր կեանք ի յաշխարհ:

Ի տէգն արի շկահեաց Հայկ,

Էջ ի Մասեաց հիւսիսեակ. եւ այլն:

 

Ի թաւս ոստոց պըճնին դամբանք եւ բագինք 

Եւ գունագոյն ծաղկամք պարեն հարսանիք.

Այգուն այգուն հընչի բըլրոցս ի կատար

Որսախընդիր փող փարազանց մեր գալար.

Ի տառատոկ զըսպեալ թեթեւ գօտեպինդ

Ժիր մանկըտի վայր ի վայրէ առնու թինդ,

Եւ խոցք՝ Հայոց քաջաղեղանց առ ոտիւք

Վախից ի վախ վագեալ գլորին եղջերուք.

Հաստամագիլ սլացեալ բազէ սրակըտուց

Զորսորդախաբ վրէժ լուծանէ կաքաւուց:

Տօնք ամանորք ի վարդագեղըն Վարդգէս

Կենդանութիւն սըփռեն շըքեղ ի հանդէս.

Մինչ ոսկեկուռ թագն եւ մական արքենի 

Յողջոյն բնութեան ցոլան ի դաշտս հայրենի:

 

Ո՜վ դու գարուն չըքնաղ՝ երկրիս հայր եւ գանձ, 

Աշուն ու ամառն ի քոց փթըթին պերճ ծաղկանց.

Եւ ըզդալուկըն ձըմերայնոյն դու մաշես

Նընջեալ սերմամբք ի ծոց երկրի սառնադէզ:

Գարո՜ւն, դու կեանք դու հոգի բընութեան,

Քեւ ալեւորք խայտան յաստիս մանկութեան.

Ո՜հ, թէ անդարձ ճակատագիր մեզ չէր հին՝

Քեւ ընդ ծաղկանց մեռեալք ի կեանս դառնային.

Սակայն բողբոջք ի գերեզմանս հարց ըսփիւռ

Զանմահութեան առհաւատչեայս տան մեզ  բիւր,

Թէ՝ եւ հոգեաց յերանաւէտն յԵրազմոյն

Չիք յեղանակ այլ՝ բայց յաւերժըն գարուն:

1845 

 

ՀԱՐՔ

Հայկ… անուանէ զանուն լեռնադաշտակին

Հարք. այսինքն թէ Հարք են աստ բնակեալք ազգի տանն Թորգոմա:

ԽՈՐ. Ա. 

Յերկի՜ր հայրենի, բովք իմ կենաց եւ խանդից 

Ի վայրըն սիրուն ազատութեան ծաղկաճեմ,
Յոստանն իմ նախնոյն հեղինակին հըսկայից՝

Ուստ’ ել աղեղամբն եհար զՏիտան դիւադէմ, 

Հա՛ն զիս Ոգիդ Հայկազանց՝ 

Ի լեռնադաշտն այն Հարանց,

 

Յորրանս հայ յուսոյ, յաստուածաշուքն Հայկաշէն,

Ի խոր հընութիւնս ու ի նուիրական հովանիս,

Յոր բաստք հոմազանցս անկերպք ու անծինք  թեւածեն,

Մինչեւ Վեհ մուծցէ զնոսա յոգիս արժանիս, 

Եւ յարուսցէ սերունդ այլ

Լաւաց Հարանց զուգափայլ.

 

Վեհն այն՝ բարութեամբ մինչ աջ ձըգեալ՝ կառոյց  մարդ,

Յակունս աղբերաց Հայոց բարձանց կազմեաց  տուն.

Աջն այն գըթութեամբ պարզեալ երկրորդ յԱրարատ՝

Ըզնաւըն կառոյց, յորմէ երկրորդ մարդկութիւն 

Ի նորոգեալ սուրբ երկրի

Դիտէր զհին տունն առերի.

 

Իսկ ի ստորանկեալ մինչ էջ յովիտ ճետ Նոյի, 

Ու ամբարձ Բաբելոն զաշտարակացն իւր եղջերս

Եւ ել բըռնաւոր ցանցել զերկիր ամայի,

Աջն այն զօրութեամբ երրորդ անգամ զտիեզերս.

Թափեաց՝ ի ձեռն առն արանց, 

Ու եհան յերկիրս այս Հարանց:

 

Լըցեալ կուռ վրիժուք զկապարճ քաջին շանթաձիգ

Եդ ըզլայն թիկամբք՝ հետամըտիցն յարհաւիրս,

Ելոյծ զաղեղն հին, նըմա զնորն ետ զօրաւիգ:

Եւ նետն եռասայր յաջում՝ հորդէր նա զերկիրս.

Կանխէր բանայր յոյս սահմանս, 

Եւ հետք ոտիցն իւր յարձանս:

 

Երիր հարիւրովք՝յորս արութեանց թիւ ոչ գոյր՝

Սըրտեայ համհարզիւք՝ զազատութիւն պահանջէր.

Լերինք սարսէին, գետք շրտնուին թաքթաքուր՝

Յանկոխ ափափայս տեսեալ հըսկայս գանգրահեր.

Եւ ծածկէր ձոր եւ երէզ

Ի ստուերս մարմնոց մեծադէզ. 

 

Մինչեւ ընդ բարձունս անցեալ բազումս ժիրք եւ  սուրք,

Անհետ ընդ շաւիղ, յանմարդաձայն անապատ՝

Զոր ազգք Կորդուաց գոռք լըցին յետոյ եւ  Վասպուրք,

Պատեալ եւ զքեւ կո՛յս ծոց Բըզնունեաց շինաշատ, 

Ի բարձր հասին լեռնադաշտ 

Ի ծաւալմունս լըճացն հաշտ,

 

Առ որս սուրհանդակ Բագրեւանդայն ծաղկազարդ

Յելից արփւոյն ձայն արկեալ ընդ ծերպըս թաքունս

Շըրթամքըն շափիւղ Արածանի ալէբարդ.

Փութայ ի Տարօն գեղապարել ըզՄամգունս.

Այն խանձարուրք Հայկազանց 

Եւ այն երկիրն էր Հարանց.

 

Երկիր՝ զոր եցոյց ցուցողն յանուրջս աղեղանն: 

Անդ Հայրն ըզկայ ’ռնոյր, ցըցեալ ըզտէգն ի միջի,

Որդեաց ու ընդոծնաց տայր ցուցանէր ըզսահման՝

Եղեալ նետաձիգ ակընկալուացն առաջի.

Եւ ուր վարսէր նետ քաջին, 

Շէնք բոլորեալք կանգնէին:

 

Իսկ ինքն ի դաշտին յասպարաձեւ բարձր ի պորտ 

Շինէր իւր ոստան ըզՀայկաշէն գեղեցիկ.

Ակառն ի կենդրոն կանգնէր ըզգահն անդըղորդ,

Պարիսպ անմատոյց՝ սիրտ եւ բազուկք քաջաձիգք.

Եւ ի ձայնէն հաստեալ արք

Լինէին քաջք Հայոց Հարք:

 

Յայնժամ Տեսչութեանն ակն յանծանօթս հեռատես

Գըրգեալ գորովեալ ի Հարսն Հայոց եւ ի  ծնունդս,

Անտուստ նըկատէր զապա տոհմից մեծ հանդէս

Ալեաց պէս զալեաց հետ ծաւալեալ տար յանդունդս

Ի ծովս քառեակ հակամէտ 

ԸզՀարք կալեալ միջակէտ. [3]

 

Յոր զաջն յեցուցեալ՝ մատամբն հրաշից գըծէր շուրջ,

Ազգի տանն Հայկայ եզրասահմանս ընդարձակ.

Յարփւոյն մարզէ զԿազբք, ծանրակոհակ ալիս լուրջ,

Զանժոյժն Ասքանազ ի մուտս եւ բարձրըն Մաժակ, 

Վէմ հիւսիսոյ՝ ցուրտ Կովկաս,

Եւ Տաճկաստան ի հարաւս:

 

Զայն նա Հայկայ, Հայկն առնէր Հարանց մատնանիշ.

«Այսքան արութեան ու ազատութեան են  սահմանք,

Ո՜վ Հարք հանդերձեալք մերոյ գրոհիս քաջուղիչ,

Զոր ցուցին երկինք՝ բարեաց ու արեաց միշտ  պաշտպանք.

Լաւըս լերուք, լերուք արք

Եւ եղիջիք անըսպառք:

 

«ԸզԲել նըշկահեալ արիաբար մեք միայն 

Ստացաք զտիրատուրս երկիր. պահել գործ է արդ.

Ագահն այն որսորդ գայցէ զմեր հետ շամբք համայն. [4]

Զձեռնարկ արութեանս բովանդակել է մեզ  պարտ,

Եւ յիշատակ տալ ազանց

Թ’ երկիրս այս գինք են արեանց.

 

«Ջանիւք հրամայեաց ստանալ պահել զհողս այս Տէր.

Գործել՝ նախ մարդոյն ու ապա ի քիրտն ոռոգել.

Զերկրորդն ածեալ հայր՝ խստագոյն ջանըս կարգէր

Ի խոփ եւ յարօր ըզկեանս եւ զտուն կայկայել.

Երրորդ մուծեալ աստ Հարք դուք,

Կալջիք բըռամբ եւ զինուք:

 

«Ի զէ՜ն, Հա՛րք Հայոց, թէ զայդ սիրէք ձեզ անուանս.

Ի զէ՜ն Հայկազունքդ իմ, ա՛րք պարսից ու աղեղանց.

Կոխեաց Բել ըզտուն Կադմեայ, ի Հարս տայ հորդան.

Դիտէք զամբոխ խուռն հրոսուն ի գլուխս անդ  լերանց.

Մի՛ զանգիտէք, նոքա ստրուկք

Ազատ ծնընդոց Հարք էք դուք:

 

«Ես եմ Հայկն, եւ դուք Հայկայ սերունդք եւ  հնազանդ.

Երթամ զԲել վանել, արի՜ք թոռանց իմոց Հարք,

Յուսոյ զաւակաց այսօր բացցեն զէնք զարգանդ,

Յերկունս կորովեաց կորովալիր ծընցին արք. 

Քաջք, կեցցուք քաջս եւ մեռցուք,

Եւ զոր ստացաք՝ պահեսցուք»:

 

Ողջամբ մընայք մարք Հայոց, իջին Հարքն ի գործ.

Անտառք շարժեցան, ու երկիր դողայր ոտնատրոփ.

Սըրեալ զբալենիս ի սլաք՝ կշռեն շեշտ ի փորձ, 

Սուլեն կտրին օդք, թափին տարափք, քան  զամպրոպ.

Յառաջէ Հայկն հըսկաքայլ

Պընդին որդիք վազ եդեալ.

 

Երդուեալք զյաղթութիւն կամ զմահ ի յոյս ապառնի,

Թափով թըխաթոյր մրըրկաց մըխին ի լայն ձոր.

Սարսուռ վրիժահան հարու զհըսկայս զդողանի,

Որոտ առ որոտ գոռան բանակքն ահաւոր.

Մռնչեն գազանք ի մորեաց

Հընչին փապարք անձաւաց:

 

Ճայթէ վրէժ վեհին՝ արդարութեանն արբանեակ, 

Ընդդէմ գուպարմամբ դարանակալ գոռոզին՝

Զորոյ զանհանճարն հարեալ յերկիր զամբարտակ 

Եթող նըմին գամ մի թոյլ՝ գիտել զչափ անձին. 

Նա ոչ գիտաց, այլ եւ գայր 

Զոր ոչն որսալ կարէր զայր:

 

Դրդեալ ի բարձանց, ու որոտացին փողք հրեղէնք,

Եւ էջ զօրութիւն վարագուրեալ ի Վարագ.

Ագոյց Հօրն Հարանց զահ իւր ի զրահս, վրէժն ի զէնք,

Կանգնեաց ըզգանգուրսն հրաշէկ, յաչացն հան  կըրակ, 

Եդ սոսկալի ’նմա բարբառ

Եւ աջ ի գլուխըն կարկառ:

 

Մարտեաւ նա զմարտ տեառն. իբր արհաւիրք ի վըհից

Կամ ծուխ ի հնոցէ՝ ’նդ եռակարգեան զօրսն ի  դուրս՝

Ոստեաւ բարկաճայթ. յայնժամ պակեաւ Բէլ յերկնից.

Փախուստ եւ վերելս փորձէր յորմէ ’ջն ի բըլուրս.

Եւ էր յինչ ոչ ձեռընհաս,

Զի զՀայկն ետես եւ զօրհաս:

 

Ամբարձ հայրն Հայոց զոտն յապառաժ զոր պարսեաց,

Զաղեղնըն վարեալ ձախով կըռէր քան զկամար,

Տանէր ընդ ուս աջ ըզլարն եւ զնեա եռսայրեայ…

Մարտիկքըն մածեան… նետըն թռուցեալ երկնավար

Ընդ Բելայ պղինձ լանջադրունս

Եմուտ եւ ել ընդ թիկունս: 

 

Եհար տէր ըզբուրգն ամբարտաւան որսորդին, 

Հայոց Հարանցն Հայր՝ եհար զգոռոզն ինքն որսորդ.

Անկաւ Բել. սարսեն դեւք, դիւցազունքըն ցընդին.

Սուզաւ արուսեակն երկրի յանդունդ թլփայորդ,

Եւ աստղ Հայկին հօր Հարանց

Կառեաւ յերկին լուսապանձ: 

 

Մատի՜ր արդ յառաջ նահատակ տեառն եւ Հայոց, 

Կոխեա զհակառակն երկնից եւ տան Թորգոմայ.

Դեղեալ յըղեա՛ զդին ի նըշաւակ բարձանց քոց

Ի տես եւ ի վրէժ շուրջ ոլորտիցն Եդեմայ.

Եւ ծանիցեն ազգք եւ դարք

Թ’ արդարեւ անդ Հայոց Հարք:

 

Իջէք վիմաբլուրք յԱթուրացիսդ առաթուր՝ 

Ծածկել զորս հարին Հայք ի մըթին Գերեզմանս.

Հայոց կոչեսցի նա Ձոր, յահեղ բելեանց լուր:

Երթայք յոստան քա՛ջք արանց ի տօնս յաղթականս, 

Դրոշմել սլաքօք զանունդ՝ Հարք,

Եւ ընթերցցին անդուլ դարք: …

 

Օ՜ն, անդր երթիցուք մեք ա՜նդր, Հոգի՛դ հայրենի,

Կոչեալ ի ծմակաց զաստուածակերպ ուրուականս՝

Ազդել սիւգ յորդիս զփառաց ու արդեանցըն  նախնի.

Ու անջինջ ի յուշոյ կըռելկոփել անդ արձանս՝ 

Ուր Հայկազանց կեցին Հարք,

Հանուրց հարանց վեհափառք: 

 

Ի ՀԱՅԿՆ ԵՒ Ի ԲԱՍՏ ՀԱՅԿԱԶԱՆՑ

Ազունք Հայկայ, անդրանիկք յարս եւ յարիս, 

Ելցուք ի բաստ աստուածապերճ աշխարհիս.

Հողմն անմահին զազինս ցըրուէ ’նդ տիեզերդ,

Հայոցս օժտեալ զոստան մարդոյն իւրակերտ.

Օ՜ն անդր յարեգդէմ

Երթամք ի յԵդեմ

Զազատ զանոյշ շընչել շունչ.

Յերկնից ի ցօղ հաշտ 

Յերկրիս կակուղ դաշտ

Կապել ծաղկունս քրքմափունջ.

Ելցուք առոյգք ու եռանդունք

Ի փառս ու ի սէր զըւարթունք.

Ի բա՜ց վատն ի բա՜ց

Երկիւղ եւ կասկած

Հայրենասէրք աննըկունք:

 

Բոմբիւնք թմբկաց տոփեն լերանց ի լերինս.

Հայկայ հրաւէր վառէ զորդիս դիւցազինս.

Ի հարաւոյ հեղեղեաց Բել բըռնաւոր,

Արի՛ք ընդդէմ. հարցի՛ն, դարձցին կորակոր, 

Խայտակն Հայկայ զհետ

Որդիք զուգահետ՝

Հասին արծուիք երագունք.

Շկահեն յաղեղանց

Խումբք արի արանց,

Թօթափին ցուրտ դիակունք.

Հաստաբազուկ քարշէ Հայկ,

Տապաստ դընին գոռ հըսկայք.

Հարեալ յեռաթեւ,

Ընդ Բել չարադեւ,

Ի Ձորն Հայոց՝ անկանգունք:

 

Տեսի՜լ ահեղ ի նշաւակի տանն Հարանց 

Նեբրովթ նուաճեալ ի յայպն որդւոց եւ կանանց.

Ի լայնալիճ յերկնախրախոյս յաղեղանց

Այդպէս անկցին որք յողան դէմ Հայկազանց.

Որդիք Թորգոմայ

Ժառանգք Եդեմայ

Բարձցուք խրախոյս յԱստուած մեր.

Պըսակ ի ճակատ

Ի ձայնս յորդառատ

Առաքեսցուք փառս ի վեր.

Բամբռունք մեր պինդ հընչեսցեն,

Լերինք եւ ձորք կրկնեսցեն,

Զառս քաջաց նախնեաց 

Քաջալեր որդեաց

Դարուց ի դարս պատմեսցեն:

 

Ի ժիր յառնել ի գործ թոռանց Թիրասայ 

Կանչեն կարկառք, հրճուին հոսանք Արասայ.

Արամ, Տիգրան, Տրդատ, Վարդան եւ Վահան,

Ի ձեզ պարծի եւ անմահ կեայ Հայաստան.

Խուճապեն ոսոխք 

Քաջացդ ոտնակոխք

Յարիւն ի ժանտ ապաժոյժ.

Յանկելոց վերայ

Հայկազն ի քուն կայ,

Եւ ի շիրմին անդր աշխոյժ.

Զի զէն խաչին փրկչաւանդ

Հսկէ զնովաւ անվըկանդ.

Սուրբ են հայ դամբանք 

Յանթառամ դրասանգ

Յեռեալք յարտօսր ի յանոյշ:

 

Հոգիք Հայոց հարանց անժոյժք յերկնից հիռ՝ 

Տեղան յորդիս սուրբ հայրենեաց՝ հուր գըրգիռ.

Պարթեւք, Մամգունք, Բագրատք զոգիս մեր  վառեն,

Գրիգոր, Ներսէս, Ղեւոնդ մեզ աջ կարկառեն.

Շարժի շիրմաց շար

Յառնեն քաջք ի պար.

Հորդի փառաց ասպարէզ. 

Համբաւք հոլաթեւք

Ճախրեն շուրջ թեթեւք.

Շողան Մասիք լուսակէզ.

Յերկնից ու երկրէ հըրայրեաց

Եռան բարբառք հայրենեաց.

Օ՜ն առաքինիք

Բորբոքեալ հոգիք

Կեցցէ՜ աշխարհ մեր ի մեզ:

 

Յիմաստ ի գործ վեհ որերոյն զուգապանձ՝ 

Արի՛ք ընկերք հըսկայորդիք Հայկազանց.

Հուր Հացեկայ, խանդք Խորօնից հատին փայլ,

Շողեալ ծագէ նախնին փառաց յոյս մըռայլ.

Ի հուր յայս թափանց 

Խանձեսցի նախանձ

Կարկեալ կցեսցին ցուրտ շըրթունք.

Անշէջ ընդ մերս հուր

Մի ոք ճըգնի զուր.

Հաշտ մեզ արեւք եւ աստղունք.

Լաւաց ու արեաց ունկընդիր

Երագք յարարս քաջընտիր, 

Աչք մեր ի յեթերս 

Աջք մեր առ ընկերս,

Կեցցո՜ւք, կեցցե՜ն Հայկազունք:

 

ԵՐԿՀԱԶԱՐԵԱԿՆ ԱՐՇԱԿՈՒՆԵԱՑ

Արծաթածամն արծաթածղին երկնադըշխոյ 

Գիշերաճեմըն նաժըշտովք յաւերհարսամք

Ընդ Յարդգողին սահեալ ընդ հետս՝ ամպիկ յամպոյ

Յունըս ճօճէ. շաղք կաթկաթեն լուսավարսամք:

 

Հայկածընին Արմանեկայ տունկք գեղաղէշ 

Սաւառնաձայն սօսափեցին սօսեաց տերեւք,

Կապոյտքն յայգուն ալիք յԵրասխ՝ ծըփին խարտէշ,

Հարսնամատանց ի ծոց ծնանին աստղունք ու արեւք.

 

Իբրեւ հսկայ ոսկեսարեան երկնահասակ

Օդակառոյց դաստակերտին Արմայիսայ,

Ցոլս հատանէ նիւքարավրէժ խրոխտ աշտարակ՝ 

Անդ վարսեցաւ դրժողն Հայոց՝ ի յԱրամայ:

 

Դիպաղեղունք դիպանիզակք քաջք հայկազանց 

Թեւապարեալ շկահեն սօսեացն ի ծայր սլացիկ՝

Զորովք փարէր Անուշաւան յիղձ պաշտամանց, 

Ողջոյն տալով նոր արքայիդ յԱզատ Մասիք:

 

Թէ գան սօսեացս հազար գարունք դալարազգեստ,

Ու ա՛յլ թէ հազար ծաղկին հովիտք Ամանորայ, 

Յաւերժաբար հռչակեսցի քաջիդ գովեստ.

Արեւ Լուսնակ հովանասցին ի Վաղարշակ: 

 

Զայս քըրմապետն՝ Արշակունեացն առ նախահայր

Յորժամ զաթոռ վերականգնէր Հայաստանեայց: —

Երկհազարեան բոլորեցաւ արդ հարուստ դար [5]

ԶԱրշակունին մեծացուցէք յուշ հայրենեաց: 

1850

 

ԱՐՏԱՇԷՍ Բ ՏՕՄԱՐԱԴԻՐ

Կարգք... շաբաթուց եւ ամսոց եւ տարեաց բոլորմանց…
այս ամենայն յօրինի յաւուրս Արտաշիսի: 

ԽՈՐՕՆ Բ.

Ընդ հովանոցըս Զարդուց 

Դաստակերտին դեզայնոյ,

Ընդ հովանոցըս Զարդուց

Ի յանուշից ժամ քընոյ

Խաղաղասիւգ ընդ գիշեր

Հայոց երկնից յեօթըն թերթ

Կայր ի յակճիռս հրաշապէս 

Արի արքայն Արտաշէս.

 

Ընդ Սայլաթափն երկնակէտ

Մինչ ի Շամփուրսըն Հայկայ,

Ընդ Սայլաթափն երկնակէտ

Պըշնոյր փեսայն Սաթենկայ,

Ընդ Զըրուանեանըն մանկունս

Ընդ Վահագնեայ բոց աչկունս,

Ընդ արօսեակըն վարսամ 

Եւ ընդ լուսնակ կրկնածամ,

 

«Անմահ արփիքդ հոյլ ի հոյլ, 

Դաստակ պարզեաց Արտաշէս, 

Անմահ արփիքդ հոյլ ի հոյլ,

Գիշերապա՜հք լուսատես՝ 

Հայոց մեծաց դէտք անքուն,

Մի՛ լոկ յեթերս ունել տուն.

Պաշտօն հարցէ ձեզ եւ աստ 

Այս ժողովուրդ ձեր ըզգաստ»:

 

Մե՛ծ քըրմապետ Մոգպաշտէ

Մատի՛ր յարին Արտաշէս: —

Մեծ քըրմապետ Մոգպաշտէ

Զարքային կամս ի քարտէս,

Իջոյց ի վայր հոյլս եւ բոյլս՝

Յամս ի յամիս յեօթնաւուրս:

Է՜Հայք, տօմարս ետուն ձեզ

Բոյլքդ եւ արքայդ Արտաշէզ:

1848 

 

Ի Ս. ՍՈՒՔԻԱՍԱՆՍ

Ի սօսիւնս հովանեաց սաղարթուն 

Ի ծաղկուտ դարեւանդ Սուկաւայ

Տարածեալք յանդորրու կան ի քուն. —

Ո՞վ ածցէ ձայն Սուքիայ: —

 

Սաւառնեալ ընդ ծործոր սիւգ հեզիկ

Ծածանի զառուակաւ քաղցրահամ.

Դիզանին խարտեաշ հոյլ հոպոպիք 

Նընջեցելոցն յամերամ:

 

Մամռարմատ դամբանաց փոխանակ 

Պարզին մարգք եւ մարմանդք քրքմացան,

Եւ զուլամբ պաղպաջ քայռ շիկորակ

Բոսորաբուխ շիթ արեան:

 

Իրանք կոյսք թաւալեալք զիրերօք

Կարմրակոյտ են կարկառք վարդենեաց.

Եւ հոգիք ըստ շըրթունըս նոցուն

Երամք թռուցեալ աղաւնեաց:

 

Ի գահոյս Յիսուսի արքային

Պատկանեալք իբր աստեղք առ մահիկ.

Եւ սըռիչ թըռչանացն ընդ երկին 

Քընար կախեալ ի հողմիկ:

 

Եւ պատգամք ի վերելսըն հընչին.

«Լաւ է մեզ Քրիստոսի բնակակից

Ի խորանս հանդերձեալս յԱրարչին 

Հանգչել յերաստ անմահից: 

 

«Ո՜վ որ լայք մեր բախտիս ծարաւիք, 

Յաղբիւրաց Սուկաւայ հանէք ջուր,

Ի հոգի ու ի մարմին բըժըշկիք. 

Զի անդ կաթեաց արեանս հուր»: —

 

Ես յետին Ալանաց պատանեակ 

Յաղբերացս յառեալ ջինջ հայելւոջ,

Խառնելով զարտասուացըս կայլակ 

Երգեցի սիրտ ի թընդոջ:

1841 

 

ՓՈԽՈՒՄՆ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ

Սեպհոյ լերանց ընդ գագաթունս օդապար.

Զանմահութեան առեալ յերկնից բարձր հրաւէր՝

Ոսկեղինօք թռուցեալ թեւօք նազի քնար.

Ի մէջ գիշեր ըզքարայրիւ աղօթկեր.

Դղըրդին տարերք այլ ընդ այլ

Սարսե՞լ արդեօք թէ խայտալ:

 

Զարթնու խօսնակ ցայգուն ի շունչ զովագին.

Ձայն ըզձայնէ առեալ գեղգեղ եւ պարոյր

Ի նսեմաստուեր սար ու ի ծործորս տարածին

Իբր ոսկեթել առէչք ’ի քօղ սեւաթոյր.

Լըռէ հաւիկն հեշտախօս, 

Դողան աստեղք լուսահոս:

 

Վիմաց ի վէմս հակաճառիկ յառնեն ձայնք,

Ուր լոկ մահուն հովանաւոր անդաճմունք՝

Անդ բիւրք ընդ մին վերահընչին արձագանգք

Իբր ի սարից փըշրեալ վիժակք կարկաջունք.

Ընդ ծերպն ի դուրս ծերունի

Իբր ըզվայրացն հայր՝ յայտնի:

 

Եւ ի դիտակըն դարաւոր եւ վըսեմ

Առեալ զճոկան իւր երկնահորդ յանութ սուրբ՝

Քան ըզլուսնին ճապուկ ճաճանչ ուղփաճեմ 

ԶՀայաստանեօք կըշռէ զհոգին վառեալ հուրբ.

Գեր քան զարծուի յառեալ շեշտ

Թեւատարածն ի հրաժեշտ:

 

Ո՜վ վսեմութեամբ եւ արհաւրօք լի գիշեր, 

Որ զՀայրապետն արձանացեալ մենաւոր

Ընդ մէջ աստեղց եւ անդընդոց դիտեցեր,

Եւ լըռութեամբ զանխուլ մատեար քօղաւոր 

Քաղել զյետինն ի շըրթանց

Պատգամ՝ ըզհօր Հայկազանց:

 

Պատկեր պահուն դու անեղի եւ անժամ

Յորում Բարձրեալն ի յաւերժութեանց ի յեզր էջ

Աստիճանեալ ընդ զօրութիւնս լուսերամ,

Եւ թըմբրելոց թափուր վըհից յանհուն մէջ 

Արձակեալ զաջն ի յոչինչ

Զերկին ու երկիր որսաց ջինջ:

 

Իբր ըզկըճեայ բուրգն էր մարմին ծերունւոյն, 

Աչքն իւր լապտերք աշտարակաց անհողմոց.

Իսկ միտքն համբուն վարեալ ի թեւըս հոգւոյն

Ընդ լեռնաւէտ կոհակս ամպէր սիրաբոց.

Երէզ, Տարօն, Թիլ, Թորդան,

Բիւրք առ նովաւ պարզեցան.

 

Եւ դեգերեալ ըզբոլորով զոր ետես, 

Ուր գարշապարքն աշխատասէրք ընթացան,

Եւ ուր զանքուն հորդեաց խնամոցըն հեղեղս,

ՅԱրտաշատայ գըբոյն ցանձաւըս Մանեան, 

Ի նոյն դարձաւ ամփոփեաց

Զանձն ի կատար երկնասլաց:

 

Խոր հառաչանք վերացուցին ըզշըրթունս, 

Ծաւալեցաւ ծընունդ սըրտին յընդհանուր. 

Լուսաճաճանչ տարաւ յերկին սուրբ աչկունս

Ի հընոցէ սիրոյն հատաւ շունչ մի հուր…

«Աստուած, կեցո՛ զՀայաստան».

Եւ աստ եկաց սըրտին բան:

 

Շեղեալ ընդ կողմն՝ ուր ելք արփիցն արեւուն, 

Ցուպ ի կըզակ մատուցանէր ալէզարդ,

Յողջախոհ լանջ փարեալ բազկօք երերուն,

Դէմ արարչին կայր նախաստեղծն իբրու մարդ, 

Ոչ յընդունել հոգի կոյս

Այլ յաւանդել բարեյոյս:

 

Աստուածակառք ընդ ճանապարհըս թաքուն 

Լուսեղինաց եկեալ դասուց՝ ողջոյն տան,

Կէսք ի թիկանց եւ կէսք զոտիւք սըրբասուն

Աստուածակիրըն տաճարի յենարան,

Եւ ոչ անդող աներեր 

Կարդան հոգւոյն այն հրաւէր:

 

Լուծանին կապք. եւ շունչըն մեծ ի վեր կոյս 

Իբր ըզյաղթողըն դըժոխոց գործէ ելս.

Եւ վառ ի վառ ծածանին դրօշք ոսկելոյս

Զոր ի յերկնուստ կորզեաց՝ գոլով դեռ յերկրէս.

Եւ ըզնովաւ պարեն հոծ

Դասք դասք նովաւ փրկելոց: 

 

Իսկ ի ներքուստ հեռուստ յերկրէ խորաձոր՝ 

Որպէս հրաբուխ յաղջամըղջին բոցահատ

Սարից Սեպհոյ փայլեն կատարք շողաւոր.

Յոր Հուսկ անգամ յառեալ հոգին անարատ՝ 

Կոխէ զխորանս Անմահին

Հայաստանեայց սէրն ի բռին:

1849

 

ԳՈՉՈՒՄՆ Ի ՍՈՒՐԲ ՎԻՐԱՊՆ

Ի վիհ վիրապիդ գլխիվայրեալ՝ սո՜ւրբ Գրիգոր,

Ի խորոց սրտից պաղատախառն հառաչանս

Քեզ վերընծայեմ աղեկիզեալ իղձ հրաւոր.

Հա՜յր Հայաստանեայց անդ առաւել քան յայս կեանս,

Հաստչին քո նմանեալ սիրել մըրմունջ մահացուաց.

Մի՛ թէ ’նդ պըղընձի՞ս բաղխին երկինս ուխտք մաքուր՝

Զոր քո հոմանիքդ հնչեն եւ վայրք քոց ճըգանց:

Հալեցան հոգիք անձկակարօտք յիղձ եւ բան,

Մաշեցան մանեակք սրտից՝ երկնից ւերկրի զօդ.

Ո՜հ, ե՞րբ յարիցես ’ի սրինգդ աղու ու ի մական,

Ե՜րբ տաւաղիցի քո ցիր վիճակ միահօտ,

Ե՞րբ ըզՔրիստոսին և քեզն հաճոյ զբան համայն

Հանապազամռունչ ելեալ ըղձիւք ուխտաւոր

Վերահընչեսցէ ազգ Թորգոմայ միաձայն՝

Ի վիհ վիրապիդ գլխիվայրեալ, սո՜ւրբ Գրիգոր: 

1848 

 

Ի ՆԱՀԱՏԱԿՆ ՎԱՏՆԵԱՆ ԴԱՇՏԻՆ

Նա՜ւ, որ ճօճիս ընդ մըկանունս խաժ եւ խոժոռ՝

Որք նըշկահեալք զհամատարած համբարըս  ջուրց՝

Յուրոյն զեռան վիհս յար, յուրոյն բաղխին կոշկոռ,

Ընդէ՞ր տանջեն զեզր այս՝ կոհակքն յանդուլ զայրուց

Հրոսեալ ալիս ընդ ալիս: —

Վըրկանք զեղուն անդ ալիս

Ի Գրիգորեան Գրիգորիս:

 

Ի թուխ թիկանց Կապկոհի շանթք ճայթռեալ վիժին.

Անդրաձայնեն խորք անձաւաց եւ անդընդոց.

Բոմբիւն ընդ բլուրս եւ անապատս երթայ խորին,

Մայրք գիսախռիւք արմատախիլ լինին յայսոց.

Վըրկանք վարեալ խուլ ալիս

Ծըփան կոծին բիւր լալիս

ՅԱղուանիցն հայր՝ Գրիգորիս:

 

Ի մռընչաձայնն ասպատակեալ փրփրոտ հինէ 

Քան ընդ ոտիւք երիվարաց մահասըմբակ 

Սարսեալ սորեալ պատառոտի դաշտըն Վատնէ

Որ անօրէն քինուն եղեւ թատր անգիտակ, 

Ծըծեալ ըզվարդ ճապաղիս՝

Զոյր լան Վըրկանք բիւր լալիս 

Ըզդէտն առոյգ Գրիգորիս:

 

Այն ինչ ի ձարս յեռան հրաճեմքըն գարշապարք 

Բոց ի շունչ ել նժուգիցն ի բաշ ու ի դափր ոտին,

Ընդ խիճ եւ խոչ մրըրկեալ վարգին մտրակավարք

Յաւիշ եւ յօշ ծաղկէ կոպճուտ անապատին.

Վըրկանք դիզուն անդր ալիս,

Երկինք ցօղեն հեզ լալիս

Յառաքինին Գրիգորիս:

 

Ձայն տուք ի Հայս, ձայն յԱղուանս, ձայն ի Ճոր ճամբար,

Հարազատին սիրայնոյ ձայն ածէք Յուսկան…

Ո՜հ, թոպամահ եւ նա. հոգւով գըտցեն զիրար: …

Ձիք, ցե՞րբ մոլիք. հրաթեւեաց սուրբն յերկնից  խորան: 

Վըրկա՜ն, դու ’նդ քոյդ զիմ լալիս

Խառնեա ’նդ կարմիրն այն ալիս

Զոր ցիր ցանեաց Գրիգորիս: 

1854 

 

Ի Ս. ՀՌՈՓՍԻՄԷ

Հռոփսիմէ՜, ’նդ պատկեր քոյին 

Առհասարակ հիացաւ մարդ.

Ազնուացար քան զԵդեմին

Դու շընչաւոր շուշան եւ վարդ:

 

Ռահ գործեալ ընդ արեւելս 

Նոր արուսեակ վարսադիտակ,

Յերկնաչուն քո ի վերելս.

Դու շլացուցեր զանմահ հրեշտակ.

 

Ոչ եւս աչք երկնազընին

Ի լուսայեռ կամարն յակճիւռ

Ըզհայկազն իմ դիւցազին

Դիտեմ ըզհետըս յարդասփիւռ.

 

Փա՜րգաստ վէպք մօր դիցանոյշ 

Կաթնացընցուղ ի ճեպ ոտին

Զերեխայն ի գիրկ քընքոյշ 

Ի գնալ առնուլն՝ աստեղածին.

 

Սըխրացեալ ի քո միայն 

Ես ի թեւոցդ եմ հուր շըրջան,

Որ գլելով գեր զամենայն 

Նոր գործեցեր սպիտակարան:

 

Ի գըլխոյ Մեծաց Հայոց

Շուշանափայլ եդեր շաւիղ,

ՅԱստուծոյ յաւերժն ի ծոց 

Ծայր շըրջանիդ կըշռեալ ուղիղ: 

 

Մայր կուսան, յիշեա զորդիս.

Եսպերիա՝ ճերմակ բեհեզ,

Քօղ կարմրորակ եւ պըճնիս՝ 

Զայս Հայաստան բամբշանդ ետ քեզ:

 

Էնն ըզքեզ խօսեցաւ անդ,

Աստ հարսնացար յԱստուածորդի.

Բուռն հարեալ ի սուրբ տապանդ

Կայթէ մանկտիդ առագաստի: 

1851

 

Ի ՄԱՀ ՏՐԴԱՏԱՅ ԱՀԵՂԱԶՕՐՆ ԱՐՔԱՅԻ ՀԱՅՈՑ

Ի լերանց Դարանաղեաց, ի լերանց Դարանաղեաց

Գետս արտասուաց իջուցէք քաջք Հայաստանեայց եւ ուրուականք.

Յամպախաղացն Այրարատայ իջցեն սահանք  յարտօսր ազի.

Գոյժ մեծ յարձագանգաց առ արձագանգս յորդորեսցի.

Եւ կոծեսցին առ հասարակ բարձունք եւ վիհք,  ծովք եւ ցամաքք.

Յարիցեն ազգքն առաջինք յանըզգայից խորոց նիրհմանց,

Յարիցեն Արշակունիք պըսակաւորք առաքինիք,

Յարիցեն Հայկազն հըսկայք յաւիտենից եւ  դիւցազունք,

Եւ կարկառեալք ի դամբանաց եւ խորանաց աստ  պըշնուցուն:

 

Քանզի անկաւ թագաւորն երեւելի եւ աննըման.

Անկաւ ամուրըն խորտակիչ ստամբակելոյ տան  Սասանայ.

Անկաւ մրցողըն հըսկայից, երիվարաց եւ գազանաց.

Որոյ արձանք՝ յերկրէ Գըգաց մինչեւ յԱզատն ի վեր ի Մասիս,

Որ յաղթութիւնքն ի թիւ բիւրուց եւ անհամար  պատերազմունք,

Որ փրկիչ եւ կեցուցիչ ազգի մեծի տանն Արամայ.

Դից վըտարող եւ յoրինիչ աստուածապաշտ  կարգադրութեանց.

Հիանալին հեթանոսաց, քրիստոնէից նախանձարկուն.

Հաստատութիւնն եկեղեցւոյ, եւ աշխարհի կանգնումն եւ փառք.

Կատարեալն յիմաստութեան եւ համօրէն բարգաւաճանք:

Անկան փառքըն Թորգոմայ եւ արհաւիրք հիւսիսայնոց,

Քանզի անկաւ ահեղազօրն արի արքայն Տըրդատէս. 

 

Տըրդատէ՜ս, մեծն ի մարդիկ եւ մեծագոյն ի թագաւորս,

Արշակունեաց վեհագոյնն, Հայկն՝ ուժով, Գրիգոր միւս՝ հաւատօք.

Սիգապանծըն Տըրդատէս, որ բլուրս ի գնացսըն տապալէր,

Եւ զյարուցմունս յորդախաղաց գետոց ի վազն իւր նըհանջէր.

Որ ի մի սուր զաuպաuտանիկն եւ սպառազէն կարթակոտոր՝

Դիաթաւալ ըզԳեգռեհոնըն տարածէր եւ զՀըռչէն գոռ.

Ամենայն ասպարիզաց քաջ նահատակըն Տրդատէս,

Ահեղազօրն արքայ Հայոց մեծաց անկա՜ւ Տրդատէս:

 

Ողբացէ՜ք լերինք Հայոց զահեղազօր արքայդ արի.

Զիա՞րդ անկաւ որ ի բարձանց ձերոց դիմէր եւ  որոտայր:

Լերի՜նք Դարանաղեաց, գետս արտասուաց  բղխեցուցէք.

Զայրագնեսցին աչք սիրելեաց, ըզճապաղիս հարցեն կարմիր,

Բաղխեսցին ծոցք ապառումք, սիրտք ապառաժք  բերցեն արիւն:

Յանօրէն ձեռաց հընչեաց շռինդըն մահու յընտանին իւր.

Սիրելին դաւաճանեաց, դարանակալ եղեւ զովող:..

Ո՜վ հարուած աշխարհաւեր, ո՜վ դառնութիւն չար քան ըզմահ:

Նախատի՜նք յաւերժականք, վէրք խաւարինք ի  տան Հայոց.

Ո՜ տայր յալս ամանակի ’նկըղմել սուզել զայդ  յիշատակ:

 

Լերի՜նք Դարանաղեաց, աղիողորմըն գուժեցէք, 

Ո՜հ ո՜հ, լացէք ըզդաւաճանն, ըզձեզ լացէք, լացէք զարքայ.

Հունք արտասուաց դընդընչեսցեն ընդ ճանապարհըս Թորդանայ,

Տրտունջ զըղջման կեղերջական աղեկիզեալ սրտի բողոք: 

Ծաւալանալ տըխուր ալեօք ընդ դագաղօք թագաւորին,

Ուր նընջէ առիւծակերպ Արշակունին ահեղազօր: …

Զիա՞րդ նընջեաց առիւծակերպն ահեղազօրըն  Տըրդատէս: —

 

Էր ծերացեալ տիովք, ի սիրտ եւ բազուկ միշտ  երիտասարդ.

Անցեալ նըստէր ի մէջ կորեանց իւրոց առիւծըն  հերապանծ,

Ընդ գահակալ չորք հարիւրոց նախարարացըն  հայակոյտ

Հանգոյն Մասեաց ի վեր տարեալ պաղպաջափայլ բարձըր ճակատ,

Փայլակնացայտ թըխօք բըբօք շըրջացանէր ըզկայծակունս:

Թագաւորք արեւելից, իշխանք հիւսսոյ գային դեսպանք,

Եւ հրամանացն հարկանէին ըսպաս աշխարհք խուժաստանեայք.

Կողմնակալք չորք՝ դէտ ի նորին ակնարկութիւն կացեալ ուշով՝

Ընդ չորս սահմանս ածէին սուր արդար ու երկաթ հնազանդարար.

Յոտիցն ի գնալ առնուլ՝ զօրացըն դըղըրդեալ ճակատէր հոյլ.

Ի ձայնն ածել՝ աշխարհն Հայոց ամէն լըռեալ եւ  ակընջէր.

Շըրթունքն օրէնըս կաթէին, աչք սպառնալիս,  այլ սիրտըն սէր: 

 

Աւա՜ղ ըզդիւաբախ իշխանքն հըպարտ՝ ոք ոչ ծանեան.

Ի չարաշուք Շապհոյ յանհաշտ ի թըշնամւոյն ելեալք ի կողմն,

Զի համարձակ անմեղադիր կըրից պըղծոց տարցին պաշտօն,

Ըզկուսածին թողեալ զԱստուած եւ զԱնահտայ  վերառցեն գահ.

Յիսնամեայ ճըգունք քաջին ամէնն հարաւ ի մոռացօնս: …

Ա՜յ տիրանենգ դու ու աշխարհիս աղետից հայր տուն Սիսակայ,

Դու երգուար յարեւն Արեաց շիջուցանել զմերն արեւակ.

Դու խըթեցեր բարապանի վեհին արծաթ դըժոխակուռ.

Ա՜յ մոլութիւն հեշտ, ա՜յ կոյր նախանձ, ա՜յ կարասի,

Յո՞ր եղերունս ոչ գլեցուցէք զաշխարհ եւ յար ի նոյն դրդէք:

 

Անօրինին զարծաթն առեալ՝ ըզՅուդային նիւթէր  լըռիկ. 

Սակայն ի զուր թաքուցանէ սիրտ զոր երեսքըն  մերկանան:

Թագաւորն ամենիմաստ հարցումն առնէր «Ե՛կ  եւ ասա,

Սենեկապան, զի՞նչ այդ հծծիւն, զի՞նչ այդ վարանք ի նախարարս.

Ո՞յք ըզխորհուրդ մատնութեան մըտաբերեն ի յիմ վերայ»: 

Իսկ ապերախտն եւ վատ արանց՝ հարեալ յոգի  եւ թալացեալ

Մինչ զանձնամատըն գոլ խորհէր եւ կամ զերթալըն զիւրովին,

Ոյժ ի դիւէն առեալ պընդէր ըստ սալացեալ  սըրտին՝ ըզդէմս,

Զանգիտութիւն խոստովանէր, օտարոտի զկարծիսն ասէր:

Գիտաց արքայ զնենգոյն դաւանս, ոչ ըզնենգիչսըն բովանդակ.

Եւ զի խափան չարեացն արկցէ խըստասըրտացըն ծառայից

Ազատաքայլ ի յարքունեացն ելեալ երթայր կալ  ծակամուտ,

ԸզԳրիգորի հետըս կոխէր յայրըս Մանեայ յերիցըս սուրբ:

 

Իսկ նենգչացն ըզմահուչափն ախտանալով զատելութիւն,

Եւ յերկեղէն խեթկեալք՝ զի մի խաբէութեանըն նշաւակեալ

Ահագիտակ հարցին տիգօք աչաց վեհին եւ կորիցեն,

Առ մենացեալքն մատչէին աստուածատեսն երկնապարիկ.

Եւ վարագոյր ընդ տէրունիսն արկանելով ըզկեղծեալ բարս՝

Խիղբ ըզծընկովք ի գուճս անկեալ գարշապարացն ըզհող լիզուն,

Ըստըրջանան ըզխեռութեանն, երդումըն տան ծառայաբար.

Եւ զահաւոր առիւծն ի սպանդ որսացեալ գաղտ ածեն ի գահ:

 

Լերինք Դարանաղեաց համայն բարձամք արտօսր  հարէք,

Արք արեանց դըժոխազէնք խարդաւանակ կան  Տըրդատայ: 

 

Ի գեղեցիկ ի կենսաբեր առաւօտուց Նաւասարդի,

Յառաւօտն յիշատակաց եւ Անահտայ տօնից  բերող,

Յիշատակ եւ աշխարհին թափման ի նոյն ի Տըրդատայ,

Որպէս դառնայրըն սիգաճեմ եւ յաղթապանծ ի Լատինաց,

Եւ բոցավառ աչս ածելով զարթուցանէր ըզՀայաստան

Եւ մըռընչեալ ահեղապես՝ հալածական տանէր ըզՊարս.

Ելանէր առոյգաբարձ որպէս յաւուրըս մանկութեան,

Աստուածակերպ շարժէր գըլուխ յարծաթաձոյլ վարսիցն է հիւս,

Ամք իննըսուն պար ի ճակատն առնուին դոյզըն ձըգեալ հերկ.

Որպէս մայրի հինաւուրց կայր բարձրադիտակ  սպայիցն ի գունդ,

Եւ հովանին արքայաշուք՝ ըզբանակաւ տարածանէր.

Թէ յերիվար ի լուսակիզն աշտանակէր բարձրավըզեան,

Ոչ մի հեծեալ զուգընթանալ քաջաձիոյն այն ատակէր,

Եւ հետիոտըս նահատակ թէ զեղջերուաց, վըթից պընդէր՝

Ապարիզաւ զընթացակիցըն շընչասպառ թողոյր բացեայ.

Զհայկեանն առեալ գոռ լայնալիճ՝ նետ ձողաչափ կշռէր ի ճահ,

Ի գիրկ մըտեալ հըսկայօրէն՝ ոստուցանէր լեառն ի լեռնէ՝ 

Եւ անկասկածն ի ջամբ վարազ՝ գահավիժիւր ի  խորաձորս.

Այսպէս նազէր նահատակէր ծեր թագաւորըն  Տրդատէս:

 

Այլ ինձ լերի՛նք Դարանաղեաց ըզլաց հարէք մեծամըռունչ,

Թանձրացարուք ըստուերք մայրեաց, խաւարասցի՛ ակն արեւուն.

Քանզի լարեաց ժանտըն Սիսակ, լարեաց զաղեղըն մահածին,

Զարի արքայն գազանակռիւ՝ խարդաւանել ի յանտառի…

Ա՜յ, կարկամեա՛ց գօսացի՛ր ձեռըն ժանտ, յո՞ յանդըգնեցար.

Այդպէս նենգեաց Պահլաւն հըպարտ զարքայիդ հայր ըզքաջ Խոսրով,

Քանի՜խաւար անտի տանս Հայոց, քանի՞ նըզովք յԱնակ.

Իսկ դու ըզքո փրկիչն ա՞յդպէս ո՛վ վատ արանց, ի մահ մատնես.

Սոսկան երկինք ընդ դաւադրուժ ընդ տիրանենգ  ընդ այդ ոճիր: …

Ըստուերք մայրեաց թանձրացարո՛ւք յարի արքայն Տրդատէս:

 

Նա վիրաւոր՝ այլ կորովի, ծաղրէ զհարուածըն, լայ զհարող,

Եւ ձեռընթափ խոժոռադէմ՝ (պակչին բանակք)  գայ յիւր հովոց.

Յաղջամուղջ խորասուզաւ նաւասարդին այն առաւօտ:

Իսկ ժանտաժուտ բարապանին եղեալ համակ դիւադարան, 

Առ տէրըն մեծ եւ ահաւոր՝ մատռըւակէր զմահու բաժակ…

Եւ դուք տեսիք, երկինք, եւ զայգ հանդուրժեցէք՝ թէպէտ դըժկամք.

Թողէք ի գլուխ երթալ չարեաց եւ խորհըրդեանն աշխարհաւեր.

Այսպէս վերինքըն կշռեցին կամք՝ անքընի՜նք ի  մահացուաց:

Ընդ մահախառըն բաժակին՝ զերկնի հրամանս արբ Տըրդատէս,

Էարբ եւ գոհացաւ, «Արդարութի՜ւն, ասաց, լըցցի».

Եւ զի մի՛ յելս հոգւոյն մեծի սեաւ արհաւիրք  անկցին ի Հայս,

Եւ ահեղիցն աչաց կափոյց զաշխարհին փակեսցէ բաղդ,

Վարագուրէր զանխռով դէմսն եւ արձակէր զանմահ հոգին: …

Հոլոնեցաւ. թըւէր ի քուն առիւծակերպն Արշակունին.

Ահեղութիւն վըսեմ փարէր ի մէջ յունիցն եւ ճակատուն,

Եւ լոյս փայլեալ մակաւասար յանթառամ դէմսըն փողփողէր:

Տեսին եւ սոսկացան. հըպել ումեք չըներէր  սիրտ:

 

Թանձրացարուք ըստուերք լերանց վերայ հանուրց Հայաստանեայց:

Այսպէս անցոյց կոյր դառնութիւն զարի արքայն Տրդատէս,

Այսպէս շիջոյց ինքն Հայաստան զինքեան արեւն ըսքանչելի.

Այսպէս մեռաւ գեր մահացուաց եւ անմահից զարմանալի:

Ո՜հ, անդէն կամարն հաշտից զոր ի Մասիս պընդեաց Գրիգոր՝

Թիկնադարձոյց առ Հայս ըզնետսըն պահապան  վրիժակս արար.

Մրըրկեցան երկինք վերուստ, ձայն ի ներքուստ ետուն սանդարք.

Հերձեալ ըզվիհ Մասեաց ելին ոգւոց պըղծից գունդք սեւադէմք,

Աւետաւորք առ թըշնամիս տանըն Հայոց եւ  յարուցիչք:

Ահա գայ սէգըն Շապուհ՝ զիւր եւ ըզհօր խնդրել ըզվրէժ. 

Ահա գան հրոսակք հիւսսի որպէս տարափք ձեան ի լերանց,

Սուրան զերկրաւ եւ անցանեն ընդ երկաթեայ  լերանց պահակս.

Ասպատակն առնու գերել գերփել ըզտուն Հայոց  անշնորհ: …

Փախերո՛ւք դաշտք, թաքերո՛ւք վէմք, ահա հասին արիւնարբուք…

Զո՜ կարդայցէք յօճան, ելիք Յոյն, ատամունս  կըրճըտէ Պարս,

Հոն եւ Ալան, գունդ գունդ Խազրաց Բասլաց դիմեն արիւնըռուշտ.

Եւ նախարարք մոլեգնեալք սուսեր ի կող ձըգեն  եղբարց,

Տոհմ ընդ տոհմի եւ տուն ընդ տան հարեալ ի զուր զրաւեն զիրար.

Ընդ չորս ցըրուի հողմունս Հայաստանեայցըս  գերութիւն,

Եւ ծովածուփ յուզեալ աշխարհն ի զուր խնդրէ  զչարեացըն վերջ:

Ծածկեցէ՛ք բարձունք Հայոց ծածկեցէ՛ք զայսքան արհաւիրս,

Եւ արտասուս ընդ ըստուերաց արկէք ընդ կողմըն Թորդանայ,

Անդ առեւծն Արշակունեաց հանգչել առնու ահեղ քընով: …

 

Ընդ շաղաւօտն երեկորնեայ ժամ հանդարտիկ եւ  ստուերածու

Դասք դասք գընդից լըռիկք մընջիկք ելանէին ի  յարքունեաց,

Երթային եւ մընչէին ընդ ճանապարհըս Թորդանայ:

Կարապետեալ ընթանայր դրօշն արքունի սեաւ  երիզապատ.

Քարոզէր փողար. «Արի՛ք, արքայ Տըրդատ փոխի ’հանգիստ».

Արձանացեալ կային անցորդք ճանապարհաց  ծունկ ի յերեր, 

Ի գահոյից ու աշտարակաց իջանէին գընալ յուղարկ,

Եւ ծընկասէր խիզախեցին հարսունք վազել յառագաստէ,

Եւ կուսանք հոլագլուխք զարտօսր եւ սուգ առեալ ի քող,

Եւ ծերութիւնն է ցըպոյ ոչ յետնէր ի նոյն անկանել կարգ.

Իբրեւ ազդեալ ի բնութենէ համահաւաք գայր  տուն Հայոց,

Դիզանայր որպէս զամպ, տարածանէր որպէս  փոշի:

 

Եւ ահա ցոլք վառիվառ փայլատակեալ սուրբ նըշանաց,

Յառաջընթաց հայրապետին ելով ծերոյ Վըրթանիսի

Որ յայն ժամէն կըրէր յինքեան զազգին ցաւոց  բիւր երաշխէպ,

Խոյրաբարձ դիտապետօք եւ անհամար պաշտօնէիւք,

Յուշիկ ի քայլ, օրհնութիւնըս բուրելով եւ  ծուխ խընկոց.

Եւ ահա կառքըն սեաւք բեհեզազարդ ըսպիտակաւ

Ի պաղպաջուն անդրուվարեալ քառից ջորեաց ոսկեսանձից

Ցըցունազարդք եւ սիգաշարժք չափով ի գնացըս ճախրականք.

Եւ դիակիր անդ դագաղք արծաթապատք եւ  ոսկենիշք

Յականակուռըս պաճուճեալ եւ յոսկեթել պատմուճանս.

Շուրջ թիկնապահք թագաւորի սուսերամերկք ճեմ ըզճեմի,

Եւ սպայագունդն ըսպառազէն գեղայօրէն նոցին ըզհետ,

Եւ ջոկք վաշտուց երկուստեք վառիվառեան ի զէն ու ի զարդ

Եւ բեւրք բիւրուց արքունական զօրաց եւ խումբ նախարարեան,

Եւ համօրէն զինուորութիւն մարտակռիւ տան Թորգոմայ,

Աղեղնադրօշք, ասպարակիրք, մըկընդաւորք, տիգաւորք.

Անցանէին ամենեքեան շըրջեալ յերկիր զինուցն ըզծայր

Ռազմականս նըւագելով ձայնս եւ ողբս ազգի ազգի փողովք 

Աստի ւանտի պար սիրելեաց եւ ընտանեացն  արքայի,

Եւ մեծամեծ իշխանք՝ բարձեալ նըշանս ի ձեռըս  դողդոջունս.

Եւ որդիք թագաւորին հուպ առ կառօքըն հետիոտս

Անձկայրեացք եւ միջաբեկք նըւաղաձայն կողկողելով.

Եւ դագաղացն ըզհետ՝ փողարք արուեստականք, տաւեղք սըգոյ,

Եւ ձայն գուժի բարձրացելոյ հերձանելով ըզսիրտ եւ զօդ.

Եւ ողբասացք սեւասքողեալ կուսանք անկեալ  յոտն ի մատին

Ծալ ծալ հերօք ծաւալ աչօք դարձ ի դարձին  շարժեալ ճեմիւք

Ի յայս ի յայն զուլըն կըռեալ, սպիտակածղի  մարզեալ դաստակ.

Գել գել ջայլիւք յարմարեալ ճիչ սրտաճըմլիկ  ի յաշխարան

Եւ ջատուկ մատամք խըզեալ հոյլս հոպոպեաց ի հիւս վարսից,

Նըռանցն այտից ցելս ածելով ի վարդագոյն արեան կիտուած.

Եւ համօրէն ամբոխ ռամկին ըզհետ դրդեալ անհուն բանակ,

Որք երթային եւ յոգւոց ելանէին բեկեալք յանձինս.

«Վա՜հ եւ եղուկ ասէին, զի բարձաւ քաջն առաքինին.

Վա՜յ մեզ եւ վայ որդւոց մերոց, վա՜յ աշխարհիս՝ զի եկըն մութ:

Զիա՞րդ առաւ վերացաւ արի արքայն մեր Տրդատէս»:

 

Լերինք Դարանաղեաց, արձակեցէ՛ք ըստուերս մըթին,

Հովտնանալ ի Թորդանայ դրախտից շիրմին ի  մահարձան.

Անդ հանգուցաւ ահեղազօր արքայն Հայոց մեծըն Տրդատ.

Անդ նընջէ սիրտն առիւծու սարսեցուցիչ տիեզերաց,

Անդ նընջէ հըսկայն արի եւ քրիստոսեան քաջ  նահատակ.

Վէմըն կըճեայ զանյաղթն ունի, եւ ապիկի՝ ծածկոց դիմին.

Եւ կափարիչ տխրադէմ, ա՜հ, կափուցանէ զարեւն Հայոց:

Ըզնա դիտեն անքուն պահնակք արեգականց  աչք անմահից,

Հառաչանք Մանեայ ըզնա կոծին անդրէն կենդանացեալք,

Ըզնա ողբան ամենայն շունչք եւ ուրուականք Հայաստանեայց.

Զարի արքայն Տրդատ որ զամս վաթսուն սանձեաց զհիւսիս զհարաւ.

Զայն Տրդատէս՝ որ զամենայն խոնարհեցոյց հըսկայս բըռունս,

Զայն Տրդատէս որ գահ կալաւ ի վեր քան զգահ թագաւորաց.

Զայն Տրդատէս՝ որ պարարէր յանդորրու զազգ Հայոց մեծաց.

Յառաջ քան ըզնա ո՛չ ոք, ո՛չ մեծագոյն յետ նորա յարեաւ:

Եւ քարոզն աղաղակէր. «Հանգեաւ արքայ. դարձի՛ք երթայք».

Եւ բազմութեանն ըզդամբանէն ըղձացեալք բուռըն հարկանել

Բազուկք յօդս յերեր կղկաթ եւ կաթոգի՝ ո՜հ,  գոչէին,

«Զիա՞րդ անկաւ փառք տանս Հայոց ահեղ  արքայս մեր Տրդատէս».

Եւ ճանապարհք Թորդանայ զհետ հընչէին, «ո՜հ  Տրդատէս.

Զիա՞րդ անկաւ փառք տանս Հայոց ահեղազօրըն  Տրդատէս»: 

1847

 

ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏ ԶԻՐԱՒԱՑ ԵՒ ՔԱՋԱԿՈՐՈՎՆ ՄՈՒՇԵՂ

Ցոլան ցայտեն փառք աստեղն Հայկայ.

Sան Սասանայ հաս օր վրիժուց.

Յարեւմըտից դիմէ Պապ արքայ

Լըծեալ հելլէն ջոկս առիւծուց.

ՅԱնյուշն ի բերդ՝ յուշ տուք Արշակայ,

Վերականգնին վաշտք Վասակայ.

Ի ճերմակ ճարտուկ սլացեալ արծուապէս

Դիմէ սկայաքայլ դիմօք բոցագէս 

Քաջակորովըն Մուշեղ 

Յառեալ ի Պարս յակն ի շեղ:

 

Ո՜վ Հայաստան բաղդ քո յերկին կայ 

Ագահ բըռանց անձեռընհաս.

Ա՛րկ զէն ըզքեւ, կանգնեա՛ց իբր հըսկայ.

Սասանեցան Տաւրոս Կովկաս.

Մարն եւ Ասուր ի քէն նետահար

Չիշխեն շարժել շիրմացն ըզքար.

Ընթասցուք ի զէն ի մարտ եւ ի յաղթ,

Հայրենեաց հիմունք ամրասցին անխախտ.

Հայոց հաւատք Հայոց տուն

Կացցեն ազատ հաստատուն: 

 

Հըրո՜սք հիւսսի, դարձարուք ի սարս, 

Լալով զանկեալդ ի ձէնջ գեդդուր.

Մի՛ պայքարիք ընդ վեհազանց պարս

Մի՛ ոք գրգռէ զԹորգոմայ թուր: 

Աւա՜ղ քեզ Լեկ շանթահար Շերգիր՝

Ի Կամսարէն քաջէ յերկիր.

Սպանդարատ կըտրեալ զաչացդ հուսկ քըթիթ,

Զամուսինդ այրի եւ որբ ըզմանկտիդ 

Եւ զարեւուդ քաղցըր ծայր

Յանարշալոյսն հանէ մայր:

 

Շատ եւ քեզ վէրքդ այդ, փախիր սէգ Ուռնայր, 

Որ ըզգազիւ սփռես բազուկ.

Քաջակորովն ըզքեզ կըռփէ այր

Յանպարտելի զինուն գըղզուկ.

ԸզՄուշեղայ խնդրէիր ըզգլուխ,

Sա՛ր Շապհոյ զքոյդ արիւնաբուխ,

Եւ «Ճերմակաձին՝ զայս խոցերս, ասա,

Պարգեւեաց յարեւդ, արքայից արքայ.

Թէ ատելի կայ քո ժանտ

Ըզնա ’ռ Մուշեղ մատո՛ անդ»:

 

Տարամերժեալդ ի մէնջ Մերուժան 

Զանգութ Շապուհ դիւթես ի զուր.

Զուր Մազդեզանց ծըխէ ատրուշան,

Յաճիւն դարձցի վռամականն հուր.

Հայր հայրենեացս ի սար Նըպատակ

Ներսէս Պարթեւ կայ յօժընդակ.

Ծածանի երկին հաշտարան ըզմեօք

Զաղեղանց տարափ կուտէ զթըշնամեօք.

Խաղաց Հայկազն ի Ձիրաւ

Պարսիկ բանակն յետս հարաւ:

 

Կա՛ց Արծրունիդ դու կաց ամբարիշտ 

Հայոց թագին հետախընդիր,

Յարժան վարձուցդ հի՞մ խուսափես միշտ.

Ահա եհաս քեզ թագադիր.

Սըմբատ ասպետ զայս քեզ ի տրիտուր

Կունտ գագաթանդ ածէ շամփուր.

Արբանեակ հըրոյ, պըսակեա՛ց հըրով

Ւե՛րթ բազմեաց ի գահ յԱրհմանի ժողով.

Այս թագ, այդ գահ մատնըչաց 

Որք դրժեն Հայ հայրենեաց:

 

Փող հարէք Հայք, յաղթութեանց կարօտ

Առաքեցէք աւետաւորս.

Ուռովք ուռեաց յեռագոյն նարօտ

Բոլորեցէք ըզվերջաւորս.

Իջցէ արքայ ի բարձր ի գիտէն

«Առ Արշակ քաջ» Պարսք զոհ եղեն: 

Քահանայքդ յերկինս եւ ըսպայք յերկիր

Հընչեցէք զհամբաւ մարտիս երկնաձիր. 

Վառիւ խաչիւ արծուենըշան 

Վանեաց վանդեաց զատրուշան:

 

Կարկաջահոս յակն Արածանի 

Սեղան ուղղէ մեծըն Ներսէս,

Յորմէ վազեաց Տրդատ հոլանի

Կընքեալ յԱստուած ու ի Գրիգորէս.

Կարմիր ճակատ հայակոյտ մանկըտին

Գոյն քաջութեան անդ մըկրտին.

Ծափեն յորձեռանդըն խաղքն յԱշտիշատ

Ի Կարապետին վանս ծափ ուխտաշատ.

Վազեն մանկունք թմբկահար

Ընդ Բագրեւանդ ճանապարհ:

 

Ճողճեալ ճոճի ճերմակն օդապար 

Ոտնատորոփ ճախրասլացիկ,

Փռընչիւն ածէ ի Տիրինկատար,

Սըրտհեշտանան ճորտք քաջաձիք.

Գոռայ Գըրգուռ, մռընչէ Մամրուտ

Մեղ մեղրաբուխ խայտայ կրկջուտ.

Սուր սլաքաւ սրբէ զքըրտունս իւր Մուշեղ

Տարափս յաղթուեանց կաթեն վարսք շըքեղ.

Ցըցէ զնիզակն իւր արի

Պահպանակ Հայ աշխարհի: