Նուագք

ՆԱՀԱՊԵՏ

 

ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻԿ

Հայո՜ց աշխարհիկ, գարունդ է հասել, 

Ահա գեղեցիկ գարուն քո եկել.

Ո՜վ դու ի վաղուց մոռցուած հայրենիք.

Ո՜վ դու իմ սըրտիս անմոռաց տեղիք.

Ահա գարունիկդ եկել է եկել

Աւագ Մասեաց ծայրն ընդ քեզ հաշտ հայել.

Այն սեւ սեւ ամպերն են դարձել ի փախ,

Այն ճերմակ ճերմակ սարերն են անվախ.

Ձընիկն ի ծոցին բացեր է ճանպարհ,

Քաղցրիկ կըրկըջով գլորէ գետս հազար.

Յայն բարձըր ժայռից որ երկնուց են մօտ

Կենաց օրհնութեան ծագէ առաւօտ:

Ահա քո բլուրներն Հայո՜ց աշխարհիկ,

Այն քո բիւր բլուրներ ու բիւր վըտակիկք

Հազար քո ձորերդ ու հազար քո դաշտ՝

Տարան ցուրտ ձըմեռդ ու ձիւներըդ շատ.

Լերինք ու հովիտք ընդարձակ ու լայն

Նախշուն զարդարին նոր հարսին նըման,

Կապուտակ սարերդ գունըզգուն պըսակ

Կապեն ի գըլուխ զինչ նոր թագւորակ.

Ի ծայրից սարից որ երկնուց են մօտ՝

Փըռուի մինչ ի խորն հօրոտն ու մօրոտ.

Գետեզերքն ամէն բացել են շուշան

Պայծառ դընդըղնով [1] ցընցըղկեն գընան,

Սարեղերքն ամէն զվարդն երեւցուցին,

Ա՜հ կարմրուկ վարդեր, զաւակք Եդեմին:

Պըլպուլն ի հեռուանց թողեց ճըգնարան

Ծովեր ցամքըներ թեւեց անգուման [2],

Կանչեց ի յօդուն երեք հետ բարեւ

Ոտկունքըն դըրաւ ի սարին վերեւ,

Սարին վերեւէն ի վարդին տերեւ,

Հայո՜ց աշխարհիկ, քեզ երետ բարեւ.

Սարեկն ի սարին եկաց ու մընաց,

Անմեղ նախընծով եղաւ երգասաց.

Արագիլն յերգիս մաքրեց իր բունիկ,

Կանգնեցաւ կըղաց «Հայո՜ց աշխարհիկ».

Արտուտիկըն թռաւ, թռաւ թռաւ վարուվեր

Մանրիկ ճըլւըլով ասաց շատ բաներ.

Տատրակիկն իջաւ իջաւ ցած ու ցած

Կըրծկունքն ի գետին ըզվո՜ւվո՜ւ ճըւաց.

Հովիւն ու հօտաղ, գառինք եզն ու կով

Գոհացան զԱստուած՝ մարգեր շուրջ գալով:

Հանց քեզ տէրն է տուել գարուն գեղեցիկ

Որ դրախտի նմանիս Հայո՜ց աշխարհիկ.

Դրախտիկն անցեալ քեզ դարձեալ գայ գարնամբ 

Զինչ պայծառ արեւն որ ծածկէր ի յամբ:

 

Բայց Նահապետիս ի՞նչ ասեմ ծերուկ 

Որ եմ քան զամէն ծաղիկ վաղանցուկ.

Իմ գարունս անցել ու հասել աշուն,

Ցամքած տերեւուկս ըսպասեմ հովուն

Թէ ե՞րբ ի լերանց ծոցուն փըչէ խոր

Ձըգէ անկըսկիծ զիս ի մահուն ձոր:

Նահապետիս կեանքն եղաւ բաւական

Խընդութեամբ կեցաւ ի յիւրն Հայաստան

Ժամ է որ երթայ ի յայն հայրենիք՝ 

Ուր իսկի չզատուին եղբարք սիրելիք.

Խընդութեամբ կ’երթամ քեզնից Հայաստան.

Քեզնից առած հողս՝ ի քեզ տամ թաղման.

Ի քո ծոցէտ վեր կանգնեցաւ Ադամ

Ես ի քո ծոցէտ տ’ ելնեմ անթառամ:

 

Ա՜յ մանկտիք եկէք շուրջ Նահապետիս

Ականջ դիք շայիր [3] հօրդ յետքի ձայնիս.

Պլպուլն ու սարեկն երգերն են նորել.

Իմն՝ հետ տատրակին հողու հաւսարել.

Մանկտիք զիս Հայոց հողն ու ջուր սնուցել,

Ես այն հողն ու ջուր սըրտով եմ սիրել.

Հայրենեաց հարուստ է հող, ջուրն անուշ,

Քանց օտար վարդ քաղցր է հայրենեաց փուշ.

Հայաստանի օդն է քաղցր ու բարակ

Հովերն են անուշ, պայծառ են վըտակք.

Ջուրն ու պըտուղն համ տան անմահութեան,

Խոտն ոսկեզօծէ զգառներուն բերան.

Յոսկեթել ամպոց յայգուն զովագին

Թորթոր իջանէ ցօղիկ մանրագին,

Կարմիր ճաճանչով արեւուն շաղուած

Գայ ի խաւըրծիլ մանանայ կենաց: 

Ո՜հ լերունք ծաղկած, ո՜հ ջուրք ծիծաղկոտ

Զանուշիկ հովերտ ի յիս ածէք մօտ.

Հողմունք անուշիկք եկէք մօտ ի յիս

Շունչ ու երգս առէ՛ք տարէ՛ք ի Մասիս.

Տարէք վերջի շունչս ի տուն տապանին

Ու լըսեցուցէք զաւկաց Թորգոմին:

Ձեզ կ’ասեմ մանկունք սիրունք նազելիք

Որոնց է բնական Հայոց աշխարհիկ.

Մ’ ո՛ւրանայք զերկիրդ ու զազգըդ սիրուն, 

Ծառն՝ արմատով ծառ, տունն հիմամբն է տուն.

 

Մեր տէրն ի յերկնուց ծայրէն երբ իջաւ

Երկրիս հիման քարն յԱրարատ դըրաւ.

Այն մեր Մասիսու երկնաձեւ սարէն

Աչեց ըզբոլոր՝ վերացաւ նորէն.

Հոն չափեց սահման իւր նախաստեղծին

ԶԵփրատն ու զԵրասխ բաժակ դրաւ դրախտին.

Կենաց փայտին ծառն ի հոն ծաղկեցաւ,

Չար գիտութենէ բարին մեզ տըրուաւ.

Ի Հայոց հողէն կազմեցաւ Ադամ

Զօդն Հայոց Եւայն ծըծեց քաղցրահամ.

Աչքերըն պայծառ երեսքն աննըման

Հրեշտակաց առջեւն հոն հանդիսացան.

Ծաղկունքս այս ծընած են ի յայն ծաղկոց

Որ Եւայի պսակ եղան ու նըստոց.

Այս մեր սարերուս ծերուկ արձագանգք

Աստուծոյ ձայնին տըւին պատասխանք.

Աստից երգք սիրոյ ու ապաշխարութեան

Երկինքն ի վեր նախ յերկրէս վերացան.

Արեամբն Աբելի Քրիստոս հոս զենաւ

Կըրկին եւ կըրկին մեզ յոյս խոստացաւ.

Ադամ ծերունին այս սարիս ներքեւ

Զաւակացն ասաց զիր յետին բարեւ.

Այն ձորիկն ի վայր լալով գնաց Եւա

Գլուխն ի քար դըրաւ կարօտ Եդեմայ.

Ի հոն են նընջել մարդիկն առաջին 

Որ հետ հրեշտակաց զԱստուած օրհնեցին:..

Երբ գոռաց երկինքն ու գետին սարսեց 

Ամպերն ի ծով, ծովն ի յամպեր վազեց,

Այն սարին ծարէն Նոյ մտաւ ի տապան 

Ջրագունտ երկրիս շուրջն եկաւ մանուման [4].

Իջաւ բազմեցաւ ի բարձրըն Մասիս

Զաղու աղաւնին ղըրկեց աւետիս.

Երկիրս էր դարտակ անապատ ահեղ,

Լուկ ի Հայաստան կայր մարդկութեան տեղ:

Մեք եմք հարազատք ծեր Նոյի ծընունդք

Որ ժառանգեցինք զհովիտս ու լերունք:

Նախընծեցաւ Բել բըռնաւոր արքայն

Զհասակն անճոռնի կանգնեց բարձր ու լայն.

Շատ զօրքեր շարան բերաւ անհամար,

Թուխ արեւ բըռնեց մեր երկնուց պայծառ.

Լըսեց Հայկն արի, ձէնեց քաջերուն,

Սարն ի վար վազեց զինչ կայծակ յամպուն.

Զաղեղըն լարեց կամըրջի նըման

Որոտաց թըռուց ըզնետըն դերան,

Զերկաթն ու պըղինձ կըրծից հըսկային

Սըրտովն ու թոքով հանեց կըռնըկին.

Փլաւ Բէլն ի բըլրէն ի խոր Գերեզման,

Զէտ ծուխ սեւ զօրքերն եղան ցիրուցան: 

Շատ կըտրըճուորայք հանեց Հայաստան,

Շատ Բէլեր փլուցին քաջքն Հայկի նըման.

Հոռոմն, Ասորին, Մար, Սըկիւթ, Պարսիկ

Հայոց թըրերուն եղան պատառիկ.

Այս սարեր, ձորեր ու դաշտերս ամէն

Կարմիր են քրտնել, կարմիր խըմել են.

Ի հոն են խաղցել Տիգրան ու Տրդատ,

Վարդանն ու Վահան, Աշոտ ու Սըմբատ:

Հոն կրակէ թռուցել նետ Հայոց մանկտին,

Թըզի պէս թափել գունդ գունդ թըշնամին.

Այս բլուրներուն ծայր դրօշըկներ բացուել,

Առիւծն ու արծիւ հետ խաչին վառել.

Զէնք ծարւած գացել, դարձել են արբած,

Ճըմռոտած ճակատք պարզել են պսակած.

Ընկել են ընկել հոն Հայոց ալ քաջք

Մէկ ձեռքըն նիզակ ու մէկալըն խաչ.

Թըռել ի դաշտէն ելեր են յերկին 

Բազմել հետ Գրիգոր, Տրդատ, Վարդանին:

 

Աբգար թագաւոր մեր քաջ իմաստուն 

Թըղթով է խօսեր հետ Աստուածորդւոյն,

Երնէկ եւ ընծայ առել Քրիստոսէն,

Դեսպան ընդունել զառաքեալ Թադէն.

Զառաջին պատկերն այն սուրբ դաստառակ

Փրկչին կողաբաց Գեղարդըն միակ,

Այլ շատ նըշխարքներ, մասունք զանազան

Ի ծոցն է պահել աշխարհս Հայաստան.

Շատ առաքեալներ ունի իւր քարոզ

Շատ սուրբ հայրապետ ու շատ մարտիրոս.

Բիւրաւոր ունի մատրունք ու տաճար

Անապատ ու վանք հազար ու հազար: 

ՅԱստուծոյ առեր ըզլեզուն ու զգիր.

Թարգմաներ յամէն ազգէ գիրք ընտիր

Ճարպիկ տղայք ղըրկել ի Uտըմպօլ, յԱթէնք,

Հայն հոռոմ լեզուով յաղթել է զՀելլէնք.

Շատ գըրքունք գըրեր մեր հարքն ու մագղաթ 

Զէտ ցորեն դիզել քանց բարձր Արարատ:

 

Բայց ափսո՜ս հիմիկ որ չար թըշնամիք 

Իսկի չեն խնայել Հայո՜ց աշխարհիկ,

Եկեղեցիք, վանք, գըրատուն դարպաս

Զարկել են թըրով հըրով դաս ու դաս.

Զազգն ընչօք տեղօք քանդել ու գերել

Դէմ չորս հովերուն տըւել ու ցըրուել: 

Աւա՜ղ քեզ աւա՜ղ Հայոց աշխարհիկ

Տուն երկնանըման, փըլած տաղւարիկ:..

 

Այլ ի՞նչ ափսոսամ ըզքեզ Հայաստան 

Երբ ձեռքն Աստուծոյ տեսնում յանդիման.

Ինքն է հրամայած քակել, ինք շինէ,

Զինչ ըզհետ ձըմռան գարուն քեզ բերէ.

Զաշխարհ մեր սիրեաց Աստուած ի սկըզբան,

Թէ անէծք երետ՝ սիրոյ էր եւ այն:

Ի թուխ ամպերէն ելնէ փոթորիկ,

Ըզհող համբուրեն ծառերն ու մայրիք,

Տերեւքն եւ ողկոյզքըն մարգարտաշար

Ի յոտից ներքեւ երթան ի խաւար.

Ամպն եւ փոթորիկ վաղիւ վերանայ

Նոր արեւ, գարուն, ծառն ու այգին գայ:

Արմատք հին՝ նոր ճիւղ, հին ճիւղք՝ նոր ծաղիկ

Ընծայեն բնութեան, Հայոց աշխարհիկ.

Դուք այլ կործանած սիւնք, դուք այլ կանգնիք,

Կապին կամարքդ, ո՜հ, սուրբ եկեղեցիք.

Քակեալ վանորէք՝ շինիք հոգւոց տուն

Դառնան ձեր սաղմոսք, ձեր քաղցր ալէլուն:

 

Այդ քո աւերակք, Հայո՜ց աշխարհիկ,

Նըշան մեծութեանդ են, թոռմած ծաղիկ.

Թոռմած ես՝ բայց վարդ, ցամքած՝ բայց հալուէ.

Ով ըզքեզ օտար ծաղկան հետ փոխէ՝

Նա կոյր է յիմար. զհոտն անմահութեան

Ընդ սուտ գոյն փոխէ տըխմարն ու տըղայն.

Յիմար է յիմար որ զպարծանքն հարանց

Երթայ վաճառէ ընդ օտար ազանց.

Աշխըրհիս օրէնք՝ որ ծնողք չըփոխւին,

Հայրենափոխք չեն, ուրացողք լինին.

Ծառն՝ արմատով ծառ, ծառովն է արմատ.

Դալար մանկտիք, ձեր տակն է Արարատ.

Պինդ կացէք, Աստուած ցօղէ ի վերէն,

Ծըլիք ու ծաղկիք քանց վարդ ի թըփէն.

Չըլնի ոք նախանձ չըլնի հակառակ,

Թէ չէ՝ նման խոտու լինի խայտառակ.

Այլք ծըլին ծաղկին, թէպէտ քըչիկ մ’ուշ,

Չարկամըն մընայ միշտ դըժնիկ միշտ փուշ.

Որք խելօք սիրով կան զինչ աղբըրիկք

Տեսնեն քո գարունդ Հայո՜ց աշխարհիկ:

 

Ալ ես Նահապետ ցամքած ծերունիս՝ 

Երթամ մեր հին հարցըն տամ աւետիս,

Ասեմ, թէ գարուն երեկ տանս Հայոց,

Դուք Նահապետիս ասացէք՝ Հոգւո՜ց:

Ծեր Նահապետիդ՝ տո՛ւր կակուղ հողիկ

Որ զքեզ պինդ սիրեց, Հայո՜ց աշխարհիկ:

 

ՀԱՅ ՀԱՅՐԵՆԻՔ

Առաւօտուն դըռնակն է բաց.

Ե՛լ ե՛լ արեւդ Հայաստանեայց:

Ահա ելնեն որք կան ի քուն,

Ու Նահապետն այլ որ անքուն՝

Յաստուածազարդն ելնէ հանդէս,

Հայ հայրենեացն ելնէ ի տես:

 

Ելնէր ելնէր նա մինչ յԱրտոս

Զաչերն ածել ընդ չորս բոլորս,

Երբ սեաւ գիսակն էր ճակատուն

Ոտկունքն արագ էր քանց այծուն.

Յաստուածազարդ ելնէր հանդէս

Հայ հայրենեացն ելնէր ի տես:

 

Դուք որ սարերտ ի վեր երթայք

Ա՜յ իմ սիրուն կտրըճուորայք,

Գէմ [5] թէ զդալար աչուիդ սիրէք,

Նահապետին մըտիկ արէք.

Յաստուածազարդ ելէք հանդէս

Հայ հայրենեացն ելէք ի տես:

 

Ահա ելանք ի մեծ հանդէս,

Հայ հայրենեացս ելանք ի տես.

Ահա տեսանք զաշխարհն Հայոց

Որ զդրախտիկն առել ի ծոց

Դէմ երկընուց կայր կանգնըման

Անդրանկածին մօրըն նըման:

 

Ահա ելնէր արեւն յամպոց

Վարդ կու թափէր յաշխարհն Հայոց.

Ցօղըն տեղայր զով ու սիրուն

Զինչ մարգարիտն ի սատափուն.

Կարմիր կանաչ ծին ծիրանի

Գօտի ածուէր Հայաստանի:

 

Լերանց սարերըն բարձրածայր

Ոսկի պըսակ եդան հաւսար.

Հայոց գետերն հազարաւոր

Իջանէին ճաճանչաւոր.

Հազար թէ գետ, բիւր թէ առուի

Հայոց ծովակքն այլ աւելի:

 

Ա՜յ դրախտի ջրեր իջէ՛ք իջէ՛ք

Զերկիրն Հայոց արբեցուցէք.

Ահա վտակունք կըրկըջային

Ձորն ու հովիտ արբենային.

Յամէն կաթէն աստղիկ ծընէր,

Յամէն ծընէն ծաղիկ ծագէր:

 

Ահա տեսանք զծաղկունքն Հայոց

Գոյնն էր երկնից, հոտըն խընկոց.

Վարդն ու շուշան էին վառման

Հարսնամատերն ի ջուր փըռման.

Հօրոտ մօրոտ էր տարածել

Ըզտեսողաց աչքըն քաղել:

 

Ահա տեսանք զհաւերն Հայոց,

Ձայնն հրեշտակի, գոյնն էր ծաղկոց.

Կռունկ ու արագիլ գային հիտրաց [6],

Ղարիպներուն սիրտըն ճըխաց.

Աբեղաձագ, սարեկ, արտուտ

Կաքւուկ, պըլպուլ վարդակարօտ:

 

Աhա տեսանք մեծ կարաւան

Ի չորս գիհաց ելեր կու գան.

Քուրդըն կուգայր յարօտ ամռան

Հօտերն ի հետ շարան շարան.

Աղջկունք առեալ զասրըն հիւսեն,

Մանկունք ըզսառն աղբիւրս խըմեն:

 

Ահա տեսանք զվաստակն Հայոց,

Սերմըն թափել էր յերկընուց.

Հոն որ Ադամ վարէր գուգան [7]

Քանց ըզքառսուն հասկերըն տան.

Հոն որ Աբել գառն ընծայէր՝

Մաքիքն ածեն միշտ ջուխտըկներ.

Հոն որ զայգին է տընկեր Նոյ

Ոսկի ողկոյզքն են խաղողոյ.

Կաթն այն կըրծքի, գինին բազկի,

Ջուրն հասիաթ [8] է ամենի:

 

Ահա տեսանք զխորանքն Հայոց

Կամար կապեր են յերկնից ծոց.

Եկեղեցեաց թիւն հազարով,

Մատրունք՝ սըրբոցն են համարով.

Խունկըն ծըխէ առտու ’րիկուն,

Աստուած առնու զհոտըն սիրուն:

 

Ահա տեսանք զքարերն Հայոց,

Մեր հայրերուն մահուան օրոց.

Գերեզմըններըն լուռ էին

Խաչվէմքն ի քովն աղօթէին.

Տէրն ողորմի հանգուցելոց

Եւ ամենայն երկրիս Հայոց:

 

Ահա տեսանք զերկինք պայծառ,

Շըրթներն՝ երկրիս Հայոց հաւսար.

Հաւերն ի հունչ, հովերն ի շունչ

Օդըն վառվառ, ջուրն ի մըրմունջ.

Լուսիկս է ճոխ արեւս անուշ,

Սարերն ի վար իջնումք մեք ուշ:

 

Ահա ի գունտն երթայր արեւ

Նահապետին մենք տանք բարեւ: —

Ծեր Նահապետն այլ ձեզ բարեւ,

Աստուած վերէն տայ շատ արեւ,

Իժիր գնացէք դուք յայդ հանդէս

Հայ հայրենեացդ ելէք ի տես:

 

ՈՂԲԱՄ ԶՔԵԶ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀ

Զայս իմ կենաց դառնահամ ծովս որ եմ կտրել՝

Հայո՜ց աշխարհ, ըզքեզ իսկի չեմ մոռացել.

Հիմ’ որ շընչիկս ի հագագիս է ոտնառած,

Մազթափ ճակատըս գետընուց ակընկորած,

Ընդ չորս բոլորտ հետ հայիմ, հետ ծածկին հեռի,

Այլուի քըչիկ մ’ ու Նահապետըն տի [9] մեռնի.

Ո՜հ, զիմ կընտիկ ճակատս այլ չեմ կարեր կանգնել

Ու պըսպըղուն [10] Մասեաց սարերն ի վեր նայել.

Այլուի քըչիկ մ’ու այս ափունքըս տի լըռեն,

Այս բարկ շըքերս ըզծերունիս չի տի գըտնեն.

Դուք բազմաշար Մոկաց լերունք քարաբերանք

Դուք ինձ եղիք գերեզման դուք ինձ արձագանգ.

Փետտած քընար, ահա քեզիկ տամ թոյլ մատներս,

Անմա՛շ փափագ, անմաշ կըրակ մըտէ՛ք ի ներս.

 

Զայն պատառուկ սիրտն որ տեսնուք՝ այնոր ներքեւ

Կան մին քանի սուր հառաչանք կարմիր ու սեւ.

Ճընշած կրծկունքս աղէկըտրին ո՜հ, զինահար [11],

Այսօր քարշեմ ու դուրս բերեմ զիմ ցաւն հազար.

Թող ի Տարօն հասնին ձայներս, սարքըն պատռին,

Մեղրայ գետոյն ալիքն անոյշ՝ լեղի կըտրին.

Հետ Խորօնից քերթողահօր պատմագըրին

Թող կիսատ շունչքս ողբակցելով երթան ոլրին,

Զաշխարհն Հայոց ես լամ զիմ քաղցրըն հայրենիք,

Արիւն արցունքըս հետ թափեմ քաղցր ու ցըրտիկ:

Ահա թուլցած աղիքըս պինդ պինդ քարշեցան,

Մոխրէն ի դուրս կրակունք ելան սիրտըս լըցուան.

Թըռաւ ելաւ Նահապետին սիրտ վեր ու վեր,

Իջաւ խորցաւ գերեզմանաց վախեր վըհեր:

 

Ողբա՜մ ըզքեզ Հայոց աշխարհ, ողբա՜մ ըզքեզ,

Որ փառաւոր նըստած երբեմն արքայապէս՝

Արեւելից եւ հիւսիսոյ ազգացն հազար

Ճոկան [12] ի ձեռդ առած՝ կայիր հրամանատար.

Ողբամ զիշխանքդ ու թագաւորքդ որ անց կացին,

Ողբամ զորդիք մեծ Գրիգորի որ չերեւին.

Ըզբիւր հազար ցաւերտ ողբամ աշխա՜րհ Հայոց

Զոր թըշնամիքդ ետուն ու միտք կուրացելոց:

Զարթի՛ր զարթի՛ր Երեմիա մարգարէ զգօն,

Տես ի՞նչ եղաւ գեղեցիկ նորըս մեր Սիոն.

Ոչ Յովսիաս մեզ մընաց ոչ Սեդեկիա

Աշխարհս ամէն ոտնակոխած աւեր մընայ.

Չըկայ քաջաց հայր Մատաթի, ոչ Մակաբէ

Որ զայսպիսի մեր կործանմունք նորէն կանգնէ…

Ո՜հ, իշխանաց աթոռանին անկեր գետին,

Թանձրատեսակ ծըխով լըցուեր եկեղեցին:

Զարթի՛ր ելիր արե՛կ թէ ճար գիտես ցաւոյս,

Յուսակըտուր պընդէ զաղիս, սիրտ տուր երգոյս.

Ե՛կ ի Մըսրայ, ե՛կ ի յուռեաց Բաբելոնի,

Սաղմոսարանդ իջո՛ արե՛կ յԱրածանի.

Կայ ուռեստան եւ Հայոց, կան մեր շատ ալիք,

Կան կաղամախք, կան աեւ նոճիք կան եւ սօսիք.

Մեր գերեզմանքս այլ շատ, մեռեալքս այլուի շատ են.

Որբ ու այրի՝ եկեղեցիք դարպասք ամէն.

Թէ լուկ հայիս իմ աշխարհին երեսըն սեւ՝

Լերդըդ վառի, սըրտիկդ ըլլի ներքեւ վերեւ:

Դու՝ այլ զարթի՛ր ու ար’ եկ քերդողըդ մեր Մովսէս,

Որ ողբակից հրաւիրէիր ըզմարգարէս.

Տե՛ս ա՞յս երկիրն է Հայկազանց ւ Արշակունեաց

Որոց փառօք լըցեր ըզգիրըս պատմութեանց,

Այս ա՞յն երկիրն է Տիգրանին եւ Արամայ

Որ բըռնէին ըզբըռնաւորքըն զինչ տըղայ.

Այս ա՞յն երկիր մեծ Տըրդատայ քաջ Վարդանին

Ում նախանձէր Պարսիկ, Հոռոմն եւ Ասորին.

Եւ ա՞յս երկիր Լուսաւորչին ու Ներսիսի.

Ա՞յս Սահակայ, Մեսրովպայ, քո իսկ Մովսիսի.

Ո՜հ, ի՞նչպէս փառքն ամէն մըթնած եւ այլափոխք,

Միայն անփոխ գուշակութիւնք քո կան ցաւօք.

Աւար, աւեր, սուր, գերութիւն, սուգ եւ չարիք,

Ա՛յլ չար՝ նախանձ, տըգիտութիւն մընան հիմիկ.

Դարեր անցին գնացին, Հայոց փառքըն մոռցւած

Նահապետիս միայն խաւարն ու սուգ մընաց:

Հէ՜ խեղճ ծերուկ, զա՛րկ ըզգործիդ, ու զքեզ քարի՝

Կամ թէ քաղէ զաղիք սըրտիդ որ քաջ թըրթռի.

Խօսին կանչեն այրած լերդերդ, լըսէ աշխարհ,

Քո գանկըտանք բըռնեն լեռներ ձորեր հաւսար:

 

Ողբամ ողբամ հազար ողբամ զքեզ Հայաստան

Երբեմըն բիւր փառաց տեղիք, հիմայ դամբան.

Քո ծիրանիքըն մերկացան, քո թագդ առաւ,

Արիութիւնըն հայկական անդէն թըռաւ.

Քո սուրբ յաջորդք քահանայիցըն պակսեցան

Ամէն չարիք մըտին ի մէջ ժողովըրդեան.

Քո ծառաներն ապըստամբ դէմ քեզ առին սուր,

Քո իշխաններըն՝ մէջ քո տան վառեցին հուր,

Լըսեցին Պարսք ու բարբարոսք գազանական,

Մէկ առ մէկ ձայն տըւին ելէ՛ք ի Հայաստան.

Ելան եկան ամառնամուտ ամպոց նըման

Որ յԱռնոսայ սարերն ի կախ կու կըրկըռան.

Հայաստանի չորս բոլորտիքըն պատեց սեւ,

Բիւր տակ ամպէն ի՞նչ ցեղ [13] ի դուրս ելնէ արեւ.

Պահակք բացուան, սահմանքն առան, արգելքն ընկան,

Փախի՛ր պահուի՛ր, թէ չէ՝ մաշիս ո՜վ Հայաստան…

Բայց ու՞ր փախչիս դու ժողովուրդ անհայր անտէր,

Բերդն ու պարիսպ, շէնքն են հողու հաւասարեր: …

Ա՜հ անիծեալ երկաթ ու ձեռք որ զայն սըրեց,

Հայո՞ց արիւն քեզ լուկ այդքան անոյշ թըւեց.

Միթէ անկուշտ քաղցիդ ու չար քո ատամանց

Զի՞մ Հայաստան ցըցուց արեւն անողորմած.

Ո՞ր բըռնաւոր ո՞ր տիրապետ ո՞ր անօրէն

Չեկաւ սըրով բաժին մ’առնուլ Հայոց երկրէն.

Ո՞ր բարբարոս աւերածու ձեռաց նըշան

Չեթող վըկայ մեր շէնքերուս երկնանըման.

Մէկըն կըտրեց, մէկըն հընձեց, մէկըն լափեց,

Մէկն այլ փորեց, զարմատն հանած հողըն ցըրուեց.

Ա՜հ, այս տեսոյս ո՞վ դիմանայ թէ չէ արձան,

Կամ ի՞նչ ցեղ քեզ չողբայ խեղճուկ իմ Հայաստան:

 

Տեսէք գեղանքն ու քաղքընին խառնուփընդոր,

Սառնապաղուկ գետոց ջըրերն՝ յարիւն յորդոր.

Տեսէք ռամիկն ու մեծատուն ամէնքն աղքատ

Տընակորոյս բարբարական դաշտէ ի դաշտ.

Փախչին գընան, չըգիտեն ու՞ր, յետք չընային,

Զի սուրն անգութ փըռէ զայնոնք ցուրտ ի գետին.

Դոքա այլ ո՞ւր ըզփախ առել ըշտապ կ’երթան. —

Ամէնքն ի մէկ տեղ. ո՜հ, ամէնքն ի գերեզման:

Ահա ծերեր որ հարկեւոր ալիքն առել

Փախչիլ փորձեն, փորձա՜նք գոչեն, ընկնին մեռել.

Ահա անսիրտ խեղճ կընկըտիք որ անլաչակ

Հետ էրկընուն կանչւըռտելով մընան մինակ.

Պարկեշտ աղջկունքն որ արեւէն ծածկըւէին

Գազանակերպ մարդկան ձեռքէ ի ձեռք ընկնին.

Ահա մատղաշ մայրն որ զըստենի տըղեկն առեր

Լեղապատառ խոլոռ մոլոր կ’երթայ վըհեր,

Պահ մի թողու զտըղայն ի վայր, դէմ գայ դահճին,

Ցամքած ծոցիկն առել՝ մօր գութ յիշէ նըմին.

Բայց սուրն ահեղ ոչ մօր գըթայ ոչ որդեկին,

Ծաղիկն ու ճուղ մէկտեղ կըտրէ վառ վառ նըռին.

Կաթն ու արիւն զինչ եղ ու մեղր հետ կաթկըթին…

Հրեշտա՜կք, թէ գութ ունիք՝ հանէ՛ք զայս կաթս յերկին: —

Ո՜հ, ես քանի՞ քանի՞ ներքեւ այս ձորերուս

Գերեզմանաց վըրայ թափել եմ արտասուս,

Ուր քորք ու եղբարքտ, հարս ու փեսայդ, հարք եւ որդիք

Կարճ օրերով զերկայն գիշերըն կու հանգչիք:..

 

Ա՜հ Նահապետ, քանի՞ յիշես թափես արտսունք,

Երնե՛կ այտոնց որ զինչ վըկայ մեռան սիրունք.

Առին զաչերն յայս սեւոտած մոխրած երկրէս,

Չըտեսան զայս աւերակներս յոր ժուռ գամ ես.

Երնե՜կ անոնց որ չըտեսան գետին փըռուած

ԶԱնոյ նըշխարքն հազար ու մէկ եկեղեցեաց.

Ոչ զայն ամուր բերդըստանին ու պուրճընուն [14]

Ամպադրացի ծայրերն հաւսար գետնի հողուն:

Վա՜յ իմ աչացս որ լոյսն Հայոց սեւ եմ տեսել.

Թագաւորաց դարպասն՝ եզանց գոմ է դարձել.

Վա՜յ իմ ձեռացս որ հող ժողվել եմ զիշխանաց

Մազապակաս ճակտիս վըրայ եմ զայն ցանած.

Վա՜յ իմ ոտացս որ սուրբ կոխել են գմբեթունք՝

Ուր լոկ արեւն հասցընէր թոյլ թոյլ փայլփըլմունք.

Վա՜յ զիս, վա՜յ վա՜յ որ զՀայաստան մեռել դիտեմ

Ի գերեզման դարձել տեղիք նըման յԵդեմ:..

Լու՜ռ գերեզմանք, լու՜ռ մեռեալք, քաղցր ըլլի ձեր քուն,

Քանզի լըռեց եւ ընկաւ սուր ձեր թըշնամւոյն.

Բայց դու Հայո՜ց աշխարհիկ, ե՞րբ դու այլ հանգչիս,

Ե՞րբ տի ցամքին աղբիւր արտսունք Նահապետիս:

Ո՜հ, ես ա՛յլ մեծ չարիք տեսնում ողբամ ըզքեզ,

Ողբամ հազար, որ այդ չարեաց պատճառ դուն ես:

 

Ար’ ե՛կ ար’ ե՛կ հայր իմ ողբոցըս դու Մովսէս,

Իմ սիրտ այլ չի՛ երթալ, ասա՛ դու քաջ գիտես.

Քո Երեմիկդ ու քո Զաքարդ հե՛տ առ ողբա՛

Հայոց ազգիս տարակուսեալ գըլխուն վըրայ.

Ողբամ ըզքեղ Հայո՜ց աշխարհ, ողբամ ողբ բիւր,

Քան ըզգետերն յորդորցընեմ աչացս աղբիւր.

Գէմ ժողովուրդըն շըւարած մընաց մոլար

Ոչ ձեռընտու ոչ առաջնորդ ունի ոչ ճար.

Առան վերցւան մեր թագաւորքն ու քահանայք

Խորհըրդականքն եւ վարժապետքըն քաջիմայք.

Աթոռանին ու սուրբ բեմերն ի լաց յողոք

Ի բըռնութեան ներքեւ ընկած կանչեն բողոք..

Միշտ ոտնակոխ, միշտ բարեզուրկ, ի լաց ւ ի կոծ

Չարըն կամի զքեզ ո՜վ բարի աշխարհ Հայոց:..

 

Այլ դու լըռէ՛ ծածկէ զչարիք երկրիդ Մովսէս,

Մ’ա՛սեր զամէն որ ի Հայոց մէջ կու տեսնես.

Մի՛ զայն եղբարց հարազատաց ընդդիմութիւնս,

Զանգիտութիւն որ ի հաւատք եւ ի յուսմունս,

Եւ մի՛ զարդար՝ բայց խիստ երկնից ծեծ վրէժխընդիր,

Որ զՀայաստանն յօտարաստան ըրաւ ցան ցիր:

 

Ա՜հ, Նահապետ, ծածկէ կնկղով ըզգլուխդ ու զքնար,

Թուլցուր թելերդ, եւ այլ սըգով յառաջ մ’ե՛րթար: —

Գիտեմ գիտեմ այն մեր մեղաց պարտքն էր արդար

Սակայն երկնուց արդարութիւն չունի՞ վըճար.

Եւ հրէական ազգին նըման նըզովք յերես

Դարէ ի դար յուսահատեալ տի գնա՞ն Հայերս:

Չէ՛. ողորմածն Աստուած թողել չէ զՀայաստան.

Նա ինքըն զինքն է գըլորել յայս խոր զընդան.

Երբ որ կամի՝ կանգնի. բայց թող գընա՛ն կըռիւք,

Երթա՛յ նախանձ, թող գայ սէր, թող միանան սիրտք.

Յայնժամ չողբայ զքեզ Նահապետս՝ Հայո՜ց աշխարհ,

Ալ երանիս կարգայ բերանս հողու հաւսար:

 

Ի յեզր հողուս երդումն ուզեմ ձեզնից ո՜վ Հայք,

Այս հառաչանքս ըլլան ձեր ձայն, ձեր այս փափաք.

Որ հանդարտիկ ելնէ հոգեակս երթայ խաղաղ,

Գերեզմանիս ծագէ արեւն Հայոց ծիծաղ..

Թէ չէ՝ քարշեմ զաղէկըտուր թելիկ սըրտիս,

Ի սեւ սարուկն համբուրեմ զհալն որ ծածկէ զիս: …

Ո՜հ, թող մեռնի ծեր Նահապետ մտնու տապան,

Այլ թող ելնէ՛ ի տապանէն նոր Հայաստան:

 

ՄԱՍԻՍՈՒ ՍԱՐԵՐՆ

Աւագ Մասեաց սարն ելեր բարձրացեր՝

Յամպերն ի վայր ձայն ահեղ արձըկէր.

«Ինձ մըտիկ արէք հաւսար դուք լերունք,

Ես բարձր եմ քանց ձեզ, ճակատս ի յաստղունք.

Ես Արարատեանն եմ Աւագ Մասիս,

Ազնիւ քան զամէն լերունք աշխարհիս,

Աստուած զիս չափեց, Ադամ նախ տեսաւ,

Տապանն հիւր երեկ յիս, Նոյ յիս իջաւ.

Հայկն ալ յիս դարձաւ փառօք յաղթական,

Զիս Ամասիայն կընքեց ու Արայն.

Տիգրանն ինձ գերի բերաւ զԱժդահակ,

Հայոց թըշնամեաց բանտ եմ դըժընդակ.

Արտաւազդն ի խոր յիմ քարայրս ի ներս

Աշխարհի սպառնայ տալ թունդ եւ աւերս:

Յիմ կողէս իջուց Տըրդատ մեծազօր

Սուրբ Էջմիածնայ հիմունքն ահաւոր:

Զիս բոլոր պատեն անուանք եւ փառք հին

Քաջաց դիւցազանց Հայոց աշխարհին.

Ես միշտ եմ պարծանք Հայոցըս մեծաց

Նոքա այլ պարծանք են ինձ անմոռաց:

Լերի՜նք եւ բարձունք, ահա տեսէք զիս

Ես ձեր թագաւորն եմ Աւագ Մասիս:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ ԱՍԷՐ

Ես քո հարազատն եմ Աւագ եղբայր,

Փառաց պարծանաց հաղորդ հաւասար.

Դու բարձր ես քան զիս քանց լերունք ամէն

Ըզքեզ չէ կոխել՝ բայց հրաթեւ սրոբէն.

Քո պարծանքն են հին հաւսար արեւու

Որ ողջունէ զքեզ նախ ամէն առտու:

Բայց մի՛ շատ գոռար դու յամպերտ ի վայր

Թէ կու ճանաչես զիս քո փոքր եղբայր.

Չըլնի որ լերունքն ու բարձունքն ամէն

Ի քեզ շուրջ հային ու տընազ անեն.

Չըլնի որ ասեն, թէ մի՛ այլ պարծիր

Զի հիմիկ փոխուել է Հայոց երկիր.

Թէ փառք թէ պարծանք անցել են գնացել

Քո բարձըր գըլխէտ ի վայր են սահել,

Նըման աղբերացտ այդ ու գետերուդ

Որ կողերտ ի վայր իջնուն գունդագունդ,

Դաշտեր ու ձորեր անցնին եւ երթան

Ու թափին ի մայր ծովն անդարձական:

 

ԱՒԱԳ ՄԱՍԻՍՆ ԱՍԷՐ

Կու գընան թափին, կու մընան անանց,

Ալիք կու գընան, ալիք գան յետւանց:

Աւագ Մասիս բարձր, աղբիւրքն անըսպառ

Փառք ու պարծանքն այլ ձըգուի դարէ դար:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Ըլնի՜ր քո փառքն այլ նըման գետերուդ,

Որ հետ կու երթան, հետ գան շուտ ու շուտ.

Եմ ես այլ Մասիս, ես այլ սար քաջաց,

Երբեմն էի ե՛ս այլ տեղ պարծանաց.

Շատ փանք ունէանք, հիմիկ ի՞նչ ունինք,

Աւա՜ղ, լուկ ամօթ, միայն նախատինք.

Չեմ չեմ այլ փառաց ու բաղդի նըշան

Այլ մեռելութեան Հայոց մահարձան.

Գան գընան դառնան ալիք գետերուն

Չի՛դառնար որդւոց՝ պարծանք հայրերուն.

Միթէ կու հալե՞ն անցեալ ամառներ

Զայս մէկ ձըմերանս ահագին սառներ…

Պահ մի կու զարնէ արեւուն փայլակ,

Դարձեալ կու թողու ցուրտ, դարձեալ սեւակ:

 

ԱՎԱԳ ՄԱՍԻՍՆ

Մի՛ այդպէս ասեր Սարուկ, մի՛ այդպէս

Միթէ քան զԱւագ դու լա՞ւ կու տեսնես.

Ես իրք կու տեսնեմ քանց քեզ առաւել.

Յերեսէն Հայոց փառքըն չէ կըտրել:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Բարձրէն կու նայիս, բարձըր կու տեսնես,

Գըլուխտ ի յարեւ՝ զամէնքն լոյս կարծես.

Ցածի՛ր ինձ նըման քիչ մ’այլ խոր նայէ,

Քո դուրսըն ձիւն, ներսըն պաղուկ քար է.

Հազար գարունք գան թէ հազար արեւ

Ի ներս չեն մըտնուր, անցնին քո վերեւ.

Այսպէս սառնեղէն իրք մի զՀայք պատեր,

Ցուրտն այլ վախեմ զսիրտն ի քար է փոխեր:

 

ԱՒԱԳ ՄԱՍԻՍՆ

Ով խոր կու նայի՝ թող պինդ խոր մըտնու,

Լոկ կեղեւ տեսնել՝ չէ՛ սուր աչերու.

Դու քիչ մ’այլ իջիր քըչի՛կ մ’այլ ցածիր,

Եւ ե՛կ իմ խորունկ ծոցիս մօտեցիր.

Հանց տեսնուս ահեղ կրակներ ու հնոցներ

Որ վախուդ հալիս, գաս դաշտի ընկեր.

Աչէ՛ մէյմ’ աչէ՛ զայս վիհս ահագին

Որ յատակն յանդունդ հասանէ երկրին.

Բերանըն ձիւնով սառով կու ծածկի

Ներսըն դըժոխոց քութուկ [15] բորբոքի.

Գիտես թէ մարած է զինչ հին կանթեղ,

Բայց թէ տամ քըչիկ մի քուքուրտի դեղ [16]

Յանկըսկած դաշտերտ ամէն ի ման գայ,

Դու այլ հետ լերանց դողաս զինչ տըղայ.

Անգուման զերկրիս սիրտն ի վեր բերեմ

Ըզմուխն ու զմոխիր ի սարերտ հանեմ.

Սեւ պատեմ զերկիր ու սեւ զամպերն այլ,

Ծուխ ու բոց անեմ, կարկըտամ [17] փայլփայլ.

Թէ ուզենամ նոր կանգնեմ ես սարեր,

ՅԱրագած դեսպան ղըրկեմ բարկ քարեր.

Բոցեղէն գետ մ’այլ հետ ածեմ վազան [18]

Վա՜յ որ դէմ կանգնի, լափեմ զինչ գազան:

Հանց գիտցի՛ր զԱւագ Մասիսն ո՜վ եղբայր,

Հանց ցըրտիկ ծոցեր՝ ունին սիրտ հրավառ.

Մ’ասեր թէ դոքա մեռած են մարած

Չանցնիր այն ճըրագն զոր վառեց Աստուած:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Վառել է վառել, բայց մի՛ բարկանար

Թե բանիկս ասեմ, Աւագ իմ եղբայր.

Բայց որ կու վառէ, նա ինքըն մարէ,

Կեանք տայ ու կ’առնու, ասաց Մարգարէ.

Չըլնի որ Հայոց արեւն այլ անցել,

Մեզ արեւմըտքի լուսիկն է մնացել:

 

ԱՒԱԳ ՄԱՍԻՍՆ

Աստուած մահ չարար, կ’ասէ իմաստուն,

Ինքըն մեռելոց այլ տայ յարութիւն.

Քարէն կ’ելնէ կայծ` ու կայծէն կայծակ,

Անտառ կ’այրէ այն որ կայր մոխրի տակ.

Մըտած արեւ՝ նոր լուսով գայ յառտուն,

Մոմիկն այլ մարած՝ օր տայ գիշերուն:

Թէ ցուրտ թէ մարած ասես զՀայաստան՝

Գայ ժամ որ վառի, տայ կենաց նըշան:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Ես կու վախենամ յայն սեւ անիծից

Որ մեր հայրապետքն են տըւեր կըսկիծ,

Ներսէսք ու Մովսէսք Հայոց սեւ օրեր

Ասցել են գալիս, Հայոց շատ երեր:

 

ԱՒԱԳ ՄԱՍԻՍՆ

Ամպքն այլ փարատին, մրըրիկն այլ դադրի,

Իսկի անփոփոխ չէ բաղդն աշխարհի.

Զոր Աստուած կ’օրհնէ՝ մարդ չանիծաներ,

Զանէծքն առին լոկ ու կ’առնուն չարեր:

Հայք մոռցան զԱստուած ու մոռցան զիրար

Ահեղ հովերու եղան դիրուտար.

Երբ յիշեն զԱստուած, զիրար այլ յիշեն,

Միաբանութիւն ու սէր մէջ քաշեն,

Թողուն խարդախանքն ու զանձնասէր շահ

Ըլնին իրարու օգնող ու վըստահ,

Չանեն չար մէկում’ ուզեն ըզբարին,

Սիրով համբերեն, յուսով աշխատին.

Յայնժամ ասա՛ փոքր եղբայր, ո՞նց թըւի,

Ըլնի՞ թէ Հայոց ճրագիկն այլ վառի:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Ըլնի թէ այդպէս անէ ազգն Հայոց՝

Նա կու հաւատամ թ’ իւրեան վառի բոց.

Կու հաւատամ երբ սիրտք գան ի բարին

Ի մեզ այլ դառնայ մեր պարծանքըն հին:

Այլ ե՞րբ տի ըլնի որ վառին սըրտեր,

Ե՞րբ տի տեսնունք զայն երջանիկ օրեր:

 

ԱՒԱԳ ՄԱՍԻՍՆ

Ինձ մըտիկ արէք լերունքըտ հաւասար.

Հանց դիտացիր դու այլ իմ փոքր եղբայր.

Երբ յետ դարերու առաջին անգամ

Ես Աւագ Մասիս ներսուց որոտամ,

Կանչեմ ու շընչեմ արձակեմ ծուխ բոց

Սասանեցընեմ զԱրարատն Հայոց,

Այս ըլնի նըշան Հայոց աշխարհին

Թէ գայ ժամանակ որ գան փառքն այլ հին.

Բայց միայն սիրով հանդարտ ու խելօք

Ջանք դընեն բարւոյն ու չըլնին անհոգ:

 

ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Կացէք մեզ վըկայ լերունք դուք հաւսար,

Մեծ խոստմունք երետ Աւագ Մասեաց սար.

Երբ շարժի Աւագ շընչէ ծուխ ու բոց

Նըշան է բարւոյ աշխարհին Հայոց:

 

ԱՒԱԳ ՈՒ ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍՆ

Բայց միայն սիրով հանդարտ ու խելօք

Ջանք դընեն բարւոյն ու չըլնին անհոգ:

 

ՆԱՀԱՊԵՏՆ ԱՅԼ ԱՍԱՑ

Շարժի՛ր հա՛ շարժի՛ր Աւագըդ Մասիս

Արձան պարծանաց Հայոց աշխարհիս.

Շընչէ հա՛ շընչէ ծըխիկ ծիրանի

Որ քո մանկըտեացըդ նըշան ըլնի: …

 

Ահա շարժեցաւ Աւագըն Մասիս

Արձան պարծանաց Հայոց աշխարհիս.

Ահա շարժեցան դաշտք Արարատայ.

Դուք այլ շարժեցէ՛ք մանկըտիք Հայկայ:

 

Ահա շընչեցաւ ծուխըն ծիրանի.

Դուք այլ շընչեցէք հոգի հայկազնի.

Բայց միայն սիրով հանդարտ ու խելօք

Ջանք դըրէք բարւոյն, ու չըլնիք անհոգ:

 

Շարժի՛ր ա՜հ շարժի՛ր դուն այլ Նահապետ,

Մասեաց սարերուն շընչիկն ա՛ռ մէկ հետ:

Ահա շարժեցաւ ծեր Նահապետն այլ.

Ո՞վ դէպ ի Մասիս իւր հետ կ’առնու քայլ:

 

ՀՐԱԶԴԱՆ

Հրազդա՜ն, գետակդ իմ հայրենի

Հրազդա՜ն, ջըրիկդ իմ անուշիկ,

Ահա թողել զհողն օտարի

Բաբկէնս հասել եմ պանդըխտիկ.

Ա՜յ Հրազդան, ա՜յ ջուրք հայրենիք

Ա՜յ ափունք, յէ՞ր լայք լըռիկ:

 

Ես ձեր դրացնակն եմ, չէ՞ք ճանչել,

Սիրտս ըզձեզ չէ մոռցել իսկի.

Դուք կարկըջիկդ է՞ր էք մոռցել,

Ծիծղուն երեսդ է՞ր սուգ ունի:

Ա՜յ Հրազդան, ա՜յ ջուրք հայրենիք,

Ա՜յ ափունք, յէ՞ր լայք լըռիկ:

 

Վա՜հ, մեր կանաչ անտառիկս ո՞ւր,

Ո՞ւր տաղւարիկս, ո՞ւր մեր նըշիս,

Հովո՞ւն եղան թէ ծովուն կուր.

Ո՞ւր մեր տընակն, ո՞ւր մեր այգիս.

Ա՜յ Հրազդան, ա՜յ ջուրք հայրենիք,

Ա՜յ ափունք, յէ՞ր լայք լըռիկ:

 

Ո՞ւր ես աչիցըս լոյս Խանտուկ.

Իմ ընկերներն ու՞ր են Հրազդան.

Միթէ Պարսի՞կն առաւ գերուկ,

Միթէ ամէնքն ի հո՞ղ դարձան.

Ա՜յ Հրազդան, ա՜յ ջուրք հայրենիք,

Ա՜յ ափունք, է՞ր լայք լըռիկ:

 

Ա՜հ, անցուգնաց եղել ամէն.

Ա՜հ, անցուգնաց է Հայաստան.

Զիս անմէկիկ թողած աստէն

Հետ անցնիս գնաս դո՜ւն այլ Հրազդան…

Անցի՜ր գընա ջրիկդ հայրենի

Արտսունք հերիք են Բաբգենի:

 

ՇՈՒՇԱՆՆ ՇԱՒԱՐՇԱՆԱՅ

Կուսա՜նք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

Պայծառ պատկեր կուսանաց

Հայոց պըսակ պարծանաց

Ճակատն ի քօղ խորոտիկ [19],

Ցանած ի հով խոպոպիք,

Տատրակ տոտամբ [20] մանտրուքայլ

Ման գայ ի դաշտ ցօղափայլ.

Մեղըր կաթէ շրթներուն

Փայլկըտան աչքըն սիրուն:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Հիւսիսային մեր աստղիկ

Հայաստանեայց գեղեցիկ

Արեւնըմանն հայելի,

Արքայդըստրիկ նազելի

Սիրասընունդըն Սանդուխտ,

Որում արեւ ելքն ու մուտ՝

Փափագէին սրամաշուկ,

Հա՜րսն է ելեր շնորհաշուք.

Կուսանք Հայոց նոր շուշան,

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Քանց զարուսեակ պսպըղուն

Ի մէջ մանտրիկ ամպերուն,

Քանց վարդենի արեւակ

Ի խնծորի տերեւակ,

Քանց Երասխայ նունուֆար

Գլխիկն ի ցօղ շարուշար,

Քանց զամէնն ա՛յլ գեղեցիկ

Նազի Սանդուխտըն բամբշիկ:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Սիպտակ սառերն յայնոր տես

Հալին լինին կարմրերես.

Ծառք ու ծաղկունք տան պըպլուկ [21],

Խօսի ամէն պըլպըլուկ.

Նարկիզ՝ աչեր բիւր հանէ

Ուր որ Սանդուխտ անցանէ.

Յայնոր շընչէն հաւասար

Ծածկին ծաղկով ձոր ու սար:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Բարձրապըսակ ճակատներ

Հողու հաւսար են եկեր.

Ոսկի գոհար տեղ ցանած

Ձորն են լերին հասուցած

Եւ մարգարտէ բարկ աւազ,

Ուր որ անցնի հեզանազ

Հայոց օրւորդըն Սանդուխտ՝

Տոտանց հետկին [22] գան ի յուխտ:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Թագւորորդի կտրիճներ

Ընդ դարպասներ դուրս ընկեր,

Ի յԱլանաց մինչ Պարսիկ

Մինչ ի Հռովմ մինչ ի Հընդիկ

Բերանաբաց կու նային,

Երնեկ տալով փեսային

Որ զօրիորդն այն Հայոց

Յիւրըն տանի տուն եւ ծոց:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Բայց Սանդըխտոյ արժանի

Չըկայ մին տեղ արքունի.

Յայնոր աչացըն կամար

Ցած գայ երկիրս ու խոնարհ.

Երկինքն ասէ, իմ գահի

Սանդուխտ պիտէ՜ր թագուհի.

Ծով՝ իմ ծըփանցըս ծիրան՝

Սանդուխտ ասէ տա՜յր հրաման:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Բայց մեծ մի կայ քան զերկիր,

Լայն՝ քանց ծովուն ծըփան ծիր,

Եւ քան զերկին բարձր անհուն,

Պայծառ քանց լոյս արեւուն.

Կայ մին ահեղ թագաւոր

Որում չըկայ չափ սինօռ [23].

Այն, եւ միայն այն պիտի

Փեսայ կուսին Սանդըխտի:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Իւր լոյս դարպասն է պատրաստ

Կարմիր կանաչ առագաստ,

Եւ աստղազարդ կապուտակ

Տատրակ տոտանցն է յատակ.

Ճապուկ ճորտերն են հրեղէն,

Ուր որ նային կայծ թափեն.

Ինչ որ խօսին՝ երգ է այն,

Խնտում ու սէր ամենայն.

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Ի Սանիրայ սուրբ սարէն [24]

Փութայ փայեկըն [25] Թադէն,

Երկնախօսիկ փեսաւէր

Օրիորդին տայ հրաւէր.

«Տէրն այն երկնուց եւ երկրի

Զոր պաշտէ քո մեծ քեռի [26]

Սիրեց ըզքեզ սըրբի՛կ կոյս.

Ե՛կ հարսնացիր ի Քրիստոս»:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Սանդուխտ ելաւ դարպասէն.

Ապշեց Հայոց տունն ամէն:

Սանատրուկ հայրն որ լըսեց

Յոսկի թաղտէն [27] վայր վազեց.

«Սանդուխտ, սիրուն իմ դստրիկ.

Ուրանա՞ս դու զքո հայրիկ,

Ուրանա՞ս դուն զԱնահիտ,

Պաշտե՞ս զաստուածն Հըրէիդ:

 

«Աչացըս լո՜յս ոսկեթել,

Աչքս արտսունք դեռ չէր կաթել.

Քեզ համար՝ դո՜ւստր աննըման

Գետեր յաչերս ի վայր գան…

Սանդուխտ, ուզէ՛ ինչ կ’ուզես,

Արամազդա՜ւ, քեզ տամ ես.

Թէ Հայաստանս է պըզտիկ՝

Զէնքս ու զօրքերս են հերիք.

 

«Հրամէ՛ դստրիկ իմ աղուոր,

Հայրիկդ ըլլայ քեզ զինուոր.

Առնում աղեղս ու երթամ

Բոլոր աշխարհս քեզ որսամ.

Զխաքա՞նն [28] ուզես թէ զԿեսար [29]

Բռնեմ բերեմ քեզ հաւսար.

Թէ ծովուն մէջն ուզենաս

Բիւրեղ կանգնեմ քեզ դարպաս:

 

«Սանդո՜ւխտ, քու հայր քու գերի,

Լուկ ի Հրէէդ կա՛ց հեռի.

Լըսէ՛ ինձ դուստր իմաստուն

Լոյս իմ աչացս արեւուն.

Օտար կըրօնք մի՛ պաշտեր

Քու հօր գլխու սեւ մ’ուզեր.

Սանդու՜խտ դստրիկ իմ սիրուն

Ողորմէ՛ հօրդ աչերուն»:

 

Կոյսըն կեցեր լուռ յուշիկ

Հապա հառչեց անուշիկ.

«Հայր, քանց ըզքեզ սիրելի

Չըկայր ոքիկ մ’ինձ յերկրի.

Բայց երբ զԱստուածն իմ գիտցայ,

Սէր՝ քան զամէն մեծ ճանչցայ:

Պաշտէ՛ զԱստուած քո քեռուն,

Հապա չերթամ ես հեռուն:

 

«Ամ [30] թէ ատես դու զՅիսուս

Որ կեանք բերաւ մեր հոգուս,

Թէ զիս չուզես քրիստոնեայ.

Թէ այլ խօսիս զԱնահտայ,

Սանդուխտ այլ չէ քո դստրիկ,

Սանատրուկ չէ իմ հայրիկ.

Յիսուս՝ իմ հայր իմ փեսայ.

Այս իմ վերջին խօսքն ըլլայ»:

 

Զայս վերջին խօսքն երբ լըսեց

Սանատրուկ դէմքըն ծածկեց.

Փերթ մի փըրթաւ ի սըրտէն

Եւ հեռացաւ Սանդըխտէն.

Կանչեց նըման առիւծու

Երդուաւ լուսնի ու արեւու.

Զէտ ըզկայծակ սեւ ամպուն

Բերնէն փըչեց բօթ մահուն:

 

Դողաց սարսեց Հայաստան.

Սանդուխտ վազեց ի զընդան.

Կարծըր կոճղիկն ըրաւ գահ,

Զարդերն ամէն փայլեն մահ.

Կուսական քօղըն սեւակ

Սիպտակ ճակտին վայլէր թագ.

Բիւրեղ բազկացն ապրանջան

Պողվատ շըղթայք շըռընջան:

 

Սուրբ առաքեալն Հայոց լայր.

Կապից կուսին պագիկ տայր.

Երկուսն եկած միաբան

Փրկչին յերկինք փառք կու տան.

Ձայն Սանդըխտին շարժէր սիրտ

Հայք թողուին զԱնահիտ.

Քընար քըրմին մընայր մունչ,

Լըսւէր սաղմոս հոգեշունչ:

Կուսա՜նք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Ահա ելեր կոյսն Հայոց

Փրկչին երթայ հարսն ի ծոց.

Զետ բարկ արեւ յարշալոյս

Բեհեզազարդ սուրբըն կոյս

Կանգնէր պայծառ ի դիմաց

Հայոց հազար բիւր զօրաց.

Գետին թընդայր ի հիմանց,

Երկինք շարժէր ի նախանձ:

Կուսա՜նք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Սանատըրկոյ սեւ հրաման

Հնոցի ծըխոյն գայր նըման

Կըծէր աչաց բարկ արտսունք,

Լային կուսանք եւ հարսունք.

Ի մօր գըրկին տըղայն լայր,

Մայրըն լալով յետ դառնայր.

Կըտրիճ տըղայ միաբան,

Եւ լայր ամէն Հայաստան:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Ամէնք կանչեն, «Թագուհի՜

Ողորմէ՛ Հայ աշխարհի.

Քո թագւոր հօրդ արեւուն,

Քո աննըման լուսերուն.

Ապրի՛ր Սանդուխտ, մի՛ մեռնիր

Մի՛ բերեր մութ մեր երկիր.

Սանդուխտ, ամէնս քեզ գերի

Ողորմէ՛ հայ աշխարհի»:

 

Սանդուխտ երկնից լըսէ լոկ

Եւ լացերուն կայ անհոգ:

Լալով զինուորքն յառաջ գան,

Զէնքերն ի յուս կու դողան:

Շատ լարեցան աղեղունք,

Շատ թափեցան դիակունք.

Բայց չըգըտաւ մահ տեղի

Ի գեղեցիկ Սանդըխտի:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Նըման ծաղկանց կարկտահար

Երբ նա դիտեց զօրս հազար

Զիրար զարկած եւ ընկած

Ու զմահն իրմէ սարսափած,

Շարժեց զճակատըն սիրուն

Արտսունք ածեց աչերուն,

Եւ հառաչեց առ Յիսուս,

«Տէ՜ր իմ, հրաման տուր հոգուս»:

 

Երիտասարդ մի յանկարծ

Կայծակնաթափ սուր շողաց.

Ուսկի՞ց արդեօք էր եկեր.

Դահի՞ճ, թէ տաք սիրոյ տէր.

Երկի՞նք՝ թէ հա՞յրն էր ղըրկած.

Ոչ ոք գիտէ զայս դիպուած:

Սուրըն շողաց ու զարկաւ…

Շուշան Սանդուխտ՝ վարդ ընկաւ:

 

Սուրըն շողաց մէկ մի փայլ

Սանդուխտ ծաթեց իրեք այլ.

Կարմիր կաթեր ի կըրծքէն

Վարդեր բուսան չորք դիէն.

Աչքըն կոկոն մանուշակ,

Ամ՝ ի՜նչ նայուածք անուշակ.

Ափկիցք շուշանք կիսափակ.

Մէջ շրթներուն ի՜նչ կըրակ:

 

Ի ծայր լերին Սանատրուկ [31]

Հրեղէն կառքեր տեսնէ՞ք դուք.

Հոն երկնաւոր թագւորն այն

Հոն Սանդըխտոյ է փեսայն.

Զօրիորդն հայ աշխարհի

Նախ քան զամէն վկայուհի

Ընտրեց իւր հարսըն կարմիր

Հանեց թըռուց յերկնուց ծիր:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Տեսէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

Թերթեր ճերմակ ու կարմիր

Ներկեր երկինքն են ւ երկիր.

Ելէ՛ք կուսանք ժողվեցէք

Վարդն ու շուշան զուգեցէք.

Դըրէք դալար զայն մարմին

Թադէի հետ ի շիրմին:

Սանդո՜ւխտ, Հայոց կոյս քընքոյշ

Հանգչէ ի հողս այս անոյշ.

Կուսանք Հայոց քեզ շուշան

Բերեն ի դաշտ Շաւարշան:

 

Ո՜հ, թէ քանի՜ երջանիկ

Է Հայաստան հայրենիք՝

Որ հանց բերաւ բոյս կուսան

Ուսկից հազար կոյսք բուսան:

Երկինք կապուին երկրի հետ.

Քեզ ի՞նչ երգէ Նահապետ,

Սանդո՜ւխտ, անմահ թագուհի

Իմ Հայաստան աշխարհի:

Կուսանք Հայոց, նոր շուշան

Բերէք ի դաշտ Շաւարշան:

 

ՊԼՊՈՒԼՆ ԱՒԱՐԱՅՐԻ

Ո՞նց գաս իմ լուսնակ հեզիկ ու հանդարտ

Համասփիւռ լուսովդ ի լեռ, ձոր եւ արտ,

Եւ ի Նահապետս որ մըտօք մոլար

Գիշերաժամիկ ժուռ գամ յԱւարայր,

Ուր քաջ ու աննըման իմ հարք հայկազունք

Ընկան զէտ հըսկայ, ելան զէտ զուարթունք.

Միթէ գա՞ս սըփռել ոսկերաց սըրբոց

Ձիւնափայլ ամպէդ ոսկեթել ծածկոց,

Թէ ճերմակ ճակտիդ՝ թէպէտ եւ պայծառ

Քաջացս արենէն ուզես կարմիր վառ.

Թէ լըռիկ մընջիկ ափշիս տակաւին

Թէ ի՞նչպէս ընկաւ Վարդանն ահագին,

Մահու սեւ ըստուերն ի սիրտ թըշնամեաց,

Զհոգին ձըգելով յերկին առ Աստուած:

 

Դու այլ ո՛վ Տըղմուտ տրտում ու արիւնուտ

Որ գաս կամկար լաս ի մէջ շամբերուտ.

Եւ հովիկդ որ գաս ի Մակուայ քարէն

Կամ ի ծեր Մասեաց սըրբազան սարէն,

Դու այլ ինձ նըման դողդող եւ երեր

Թոյլ թեւօք անցնիս սարեր ու ձորեր,

Անտառէ անտառ տերեւէ տերեւ

Կոծկոծելով գաս ի դաշտիս վերեւ,

Զայս մաշած շընչիս վերջին հառաչանք

Ձըգել ի Հայոց սըրտից արձագանգք:

 

Ո՜հ դու բարեկամ այրած սըրտերու,

Խօսնակ գիշերոյ, հոգեակ վարդերու,

Երգէ պըլպուլիկդ երգէ ի սարէդ,

Զանմահ քաջքն Հայոց երգէ հոգւոյս հետ.

Թադէի վանուց ձէնիկդ ինձ դիպաւ,

Սըրտիկս՝ որ ի խաչն էր կիպ՝ թունտ առաւ.

Ի խաչին թեւէն թըռայ ու հասայ

Գըտայ զքեզ ի դաշտ քաջին Վարդանայ:

Պըլպո՛ւլ, քեզ համար մեր հարքն ասացին

Թէ չէ հաւ՝ պըլպուլ մեր Աւարայրին,

Եղիշեայ հոգեակն է քաղցրազրուցիկ

Որ զՎարդան ի վարդըն տեսնու կարմրիկ.

Ձըմեռն յանապատ կու գնայ կայ ի լաց,

ՅԱրտազ գայ զգարունն ի թուփ վարդենեաց,

Երգել ու կանչել յԵղիշէին ձայն

Թէ պատասխանիկ մ’արդեօք տայ Վարդան:

 

Թէ կիսահոգի պըլպուլիս նըման

Ձէնիկս հասնի ձեզ որդիք Թորգոմեան,

Որդի՜ք, որոնց հարք քաջք ու առաքինիք

Լըցուցին զդաշտեր գըրքեր ու զերկինք,

Թէ ի սրտի ծովդ կաթիլ մ’արունիկ

Կայ Հայկայ ’ղբիւրէն կամ ի Պահլաւիկ,

Թէ զփառքն հայրենեաց ձեզ այլ գըրէք փառս,

Հետ Նահապետիս ելէք ի յԱրտազ:

 

Ա

Կէս գիշերն առել էր գիշերավար

Լուսնակն յամպի տակ բացխըփիկ խաղայր.

Հովըն շըրջառիկ կախ թեւօքն յանտառ

Օդոց եւ ծառոց հանգիստ կու կարդայր:

 

ԶԱւարայրի մութն ու կանաչ ծոցիկ

Ծայրէ ծայր ճըղքած Տըղմուտն հանդարտիկ,

Մետաքսանըման անձայն խատուտիկ

Կու թաւլեցընէր հազար բիւր ալիք.

 

Ի յաստից ու անտից կան երկու բանակք

Իբրեւ անկըռիւ ընկած մեռունակ.

Յերկուցըն միջոյ բարձրացած լուսնակ

Կու թըւի վահան զօրաց պահպանակ.

 

Ոչ մէկ հընչի ձայն, ոչ մէկ շարժի զէն.

Կարծես յաղթըւեր ամէնքն ի քընէն,

Հազիւ հազ ձիանքըն թօթուին դոփեն,

Դողան պահապանքն ի կաշեվրանէն:

 

Մէկ գունդն է Պարսից հազար ու հազար

Որոնց վըրայ ամպ տարածի խաւար.

Մէկ գունդն այլ Հայոց է թըւով ցանցառ,

Լուսնի լուսով զէնքըն փայլին վառ վառ.

 

Ծոցերն ուռուցիկ, թեւերըն քաջոյժ

Զինչ հանգչած բազէք՝ կան թեւօք աշխոյժ.

Զինչ ծով ահագին որ ալեօքըն խուժ

Յանկարծ սարսեցնէ զափունքըն վատուժ:

 

Բայց յայնչափ քաջաց քան զամէնքըն քաջ

Մէկիկ մի արթուն կայ գընդին յառաջ.

Թեւի տակն առած նիզակ ծայրախաչ,

Ձեռքն ի ճակտին, ոչ ձախ հայի ոչ աջ:

 

Ընդ խորանաձեւ լուսնին ճառագայթ

Զեռանդուն բանակըն գիտէ հանդարտ.

Զինչ մայր դարաղի որ գիշերն ընդհատ

Դիտէ զքուն տղային կարմրիկ ու զըւարթ:

 

Ըզվաթսուն հազար դադրած քաջերուն

Սանձըն ձեռք առած՝ վաղուան առւըտուն,

Յաղթութեան անիւըն սահեցնելուն

Հընարք մըտածէ ու զՀայոց անուն:

 

Ի բոլոր ազգէն առաջնորդ ընտրած

Յաջորդ քաջամարտ ըսպարապետաց,

Պատասխանատու ազգին Հայկազանց,

Զանոր բաղդըն յինքըն տեսնու կախուած.

 

Յիսուն յաղթանակք շահած քըրտընքով

Անցնին ի մըտացըն մէկըզմէկով,

Դէմ ինքեան կանգնին իւր փառքըն կարգով,

Սիրտն առնու եւ տայ մեծամեծ թընդով:

 

Երկայն նիզակովն յանկարծ վազէ դուրս

Զինչ կրակէ վիշապն ի յերկնից մըսուրս [32]

Ման գայ ու փըչէ գընդին Հայոց հուր,

Վարդա՜նն այն վառած ի սէր եւ ի սուր:

 

Նայի ընդ երկիր, նայի ընդ երկին,

Չափէ չափչըփէ զբանակքն երկոքին,

Քաշէ զմէկն ի վեր ի ծոց Գրիգորին,

Թափէ զմէկն ի վայր սանդարամետին.

 

Ի մեծ բարկութիւն կամ ի տարակոյս

Զաչկունքըն շըրջէ ի յայս եւ յայն կոյս.

Կանչէ ի խորոց, թէ ո՞վ իմ հոգւոյս

Տացէ պատասխան յետին հարցուածոյս:..

 

Բայց ի՞նչ, բայց ի՜նչ այդ տեսիլ յանկասկած

Քաջին Վարդանայ ելնէ ընդ առաջ.

Ի փոքրիկ բըլրակ գետոյն եզերաց

Հուր բոց վերանայ ի ծոց եթերաց:

 

Կայծք անձրեւանման չորս դին հաւասար

Բոցեր յաջ ու ձախ, մէջըն լոյս պայծառ,

Եւ ի մէջ լուսոյն ճերմակ վեհափառ

Մէկ մի երեւի տեսօք յոյժ անճառ.

 

Յուներըն քաշեր սուր կամար կապեր

Հնոցի պէս կրակտան զոյգ ահեղ աչեր.

Ամպի պէս լայնած երկայն բազկըներ,

Կարծես թէ հրեշտակ բաղդին է իջեր,

 

Իջեր ի բանակն եւ ահեղ կըշռօք

Կըշռէ զՊարսն ու Հայ, գըրէ աստեղօք.

Դառնայ ի Պարսիկն հայի արհաւրօք,

Դառնայ ի Հայն՝ սէր կաթէ արտասուօք:

 

Ի բլուրն ի վեր քաջըն թըռչի Վարդան,

Անվախ անկասկած ձայնէ սիրական.

«Նոր Մովսէս, Ներսէս, քաջ մեր Մատաթեան

Ասա՛ զի՞նչ երկինք գըրեն բաղդ վաղուան»:

 

Յայնժամ բոցափայլն երեց Վանանդայ

Զաջն հրեղէն ձըգէ ի ճակատ նորայ,

Կընքէ, ու զերկինքն առջեւըն բանայ,

Հայոց բանակին մասն հոն երեւնայ:

 

Տեսա՜ւ, հիացա՜ւ Վարդանն ու կանչեց.

«Հայր, իսկի տեսիլըդ մեզ չըսըտեց.

Վաղիւ տի կըռուինք քաջութեամբըս մեծ,

Երիկունն հանգչիմք ի դարպասն աստեղց»:

 

Ասաց ու առաւ զօրհնութիւն ծերոյն,

Թօթվեց զաջն հրաթափ, փըրթաւ ի բըլրոյն.

Ճօճ տայր նիզակին փութայր գայր իսկոյն,

Փողէր ու կանգնէր ըզգունդ քաջերուն:

 

Բ

Դեռ չէ արեգակն ըզգլուխըն հանել,

Երկու բանակներն ըզդաշտն են բըռնել.

Զէտ ջուխտակ բերդեր դէմադէմ կանգնել

Յիրար ուզեն գալ՝ փշրիլ ու փըշրել:

 

Նախանձափրփուր դըժոխոց սատան,

ԸզՇապուհ ի ծոցն առած ու զՍասան.

Հոն թափել ուզէ օձու պէս դաժան

Սեւ ատելութիւն երկհարիւր տարուան:

 

Զերկհարիւր տարուան վրէժ ահեղ ու մեծ

Հայաստանն եկել է խնդրել անկէց.

Խոսրով ու Տրդատ, Արտաշէսն այլ գէջ,

Հայրենի պարտուց պահանջեն ըզվերջ:

 

Ի մէկ մի վայրկեան ամէնքն են պատրաստ,

Փող կարծեն ըզձայն միմեանց անհանդարտ…

Ահա թռան գացին զարնուեցան հըպարտ.

Զինչ երկու վիշապք մեծ իրարապատ.

 

Մէկ շարժումն ահեղ, մէկ ահեղ հոսան

ԶԱրտազն է բըռներ թնդմամբ կայծական.

Ոչ ի պատերազմըն թըշնամութեան

Այլ զտարերքն ամէն կարծես աւրել գան.

 

Տրոփէ ոտընւորն ու դաշտըն թընտայ,

Հեծելըն գետին մոռցել՝ յօդ գընայ.

Օդն առանց հովի զէնքերով ծըփայ,

Հովիտն հետ ձայնէ, երկինք կու գոռայ.

 

Հրդեհ է բըռներ ճարակի երթայ.

Դիւցազունքն այրէ հողու հաւսար տայ,

Բոցեղէն ալիք զօրացըն ճօճայ

Դէմ այս բըռնութեանն ո՞վ կու դիմանայ.

 

Զինչ յաշխարհաւեր կրակէ լափլիզող

Յանկարծ կայծ մ’ի վեր ցատքէ յահ ու դող,

Կամ ի դաշտաձեւ բոցէն գայ խանձող

Յանկարծ երեւցող ու յանկարծ ծածկող.

 

Հանց խառըն խըմբէն քաջ մի հեծելւոր

Բարձր երիվարի վըրայ կանգնաւոր՝

Վեր վեր վազելով զինուք ճօճաւոր

Նետուի թըշնամեաց մէջ քանց գունտ հրաւոր.

 

Պըղինձ գըլխանոցն ու զրեհ երկըթի

Արեւուն շողէն կու փայլփայլկըտի,

Ճերմակ փետուրներն ի սաղաւարտի

Կարծես թըռցընեն ըզքաջ զայն մանկտի.

 

Նայիս սարսափած սըրտիւ ալէկոծ

Թէ ո՞վ այն յանդուգն է քաջաց Հայոց,

Արդեօք Արշաւի՞րն յաղթող սուր թռչնոց

Թէ հըսկայաձեւ Խորէնըն մարտկոց.

 

ԶԱրտակ ու զՎահան պահ մի կու տեսնես

Իբր անխոնջ դարբինք վազեն հնոցն ի ներս.

Մեծամեծ ճայթմունք, տապըլմունք լըսես,

Ըզզէն ու զինուոր փըռուած կու գըտնես:

 

Երթալով երթան ձայնքըն զօրանան,

Շեշտակի շաչիւնք լըսուին աղեղան,

Ահեղ կոփկոփիւնք վահան ընդ վահան,

Նետք նիզակք թափին անձրեւի նըման.

 

Բլրաձեւ փըղաց ոտքերուն գարգափ

Աշտարակազարդ բըրգօք բերդակապ՝

Դաշտաց ու լերանց արկանեն սարսափ,

Երկիրն ի հիմանց տայ դղորդ ու կափկափ.

 

Այլ քաջաձի Հայն անվախ համարձակ

Անճոռնի մարմնոցն ելնէ հակառակ.

Կորդուացին կշռէ ձողաչափ նիզակ,

Լեռան պէս փըլչի փիղն ու Պարսն յիր տակ:

 

Արձագանգք ամէն ձայն վերացընեն

Բանակներն ի հետ կրկնեն ու սարսեն,

Շըփոթ եւ աղմուկ նոր տիրէ անդէն.

Պատառոտին գունդք յիրար անցնելէն:

 

Պարսից բանակէն հազարք են փըռուած,

Ի Հայոց բանակէն հարիւր է ընկած.

Ձիակոխ ծաղկունքն յարիւն թաթաւած

Գըրգռեն ըզկատղած եռանդըն զօրաց:

 

Ի Տըղմուտ գետոյն եզերքըն պըղտոր

Ուր արդէն արիւն հեղեղ կապէ նոր,

Եռան ու զեռան բանակք մօտաւոր,

Մէկն անցնի, մէկն այլ չըթողու անցուոր:

 

Բայց քաջ Գարեգին չընտրէ ջուր ցամաք,

Վարազդատանման ցատքէ զինչ փայլակ,

Զառջի զարկածին գլուխն՝ իբրեւ գընտակ

Ձըգէ իւր զօրաց՝ որ գան համարձակ.

 

Զէտ մրըրկոտ ամպեր Հայք առնուն ձիան

Լողալով կըռուին ի գետոյն բերան,

Ֆըսան ու ծըփան, զալիքն առնուն տան,

Ջըրով արիւնով հասնին յանդիման.

 

Ելնեն զինչ քաղցած գազան ծովային

Անխըտիր դիմեն ում եւ պատահին,

Շատ զօրք զօրավարք փըռեն ի գետին,

Հեծեալ հետեւակ միատեղ պառկին.

 

Մըրմըռան Պարսիկք զինչ ալիք վարած,

Յետ դառնան ի ձախ թեւ Հայոց քաջաց,

Ընկնին բարկութեամբ տան ու առնուն հարուած,

Վեր ու վայր թըռչին հոգիք հազարաց:

 

Հոն յառաջադէմն ու քաջ Գարեգին

Հայ զօրավարաց առնու պսակ նախկին.

Հազար խոցերով ի զրեհըս սըրտին,

Դեռ չուզեր անխոց թողուլ թըշնամին.

 

Զէնքերըն կոտրած, մարմին կիսամեռ

Դեռ յուղարկաւոր հետն ուզէ շատեր.

Ընկած դիականց մէջ՝ խնդրէ սուսեր,

Կարծես յետ մահուն ալ կըռուիլ ուզեր:

 

Ա՜հ Գարեգին, մութ իջաւ յաչուիդ խաժ.

Նա դեռ ձեռք շարժէ զսուրն ածել ի քարշ,

Շունչն ի կէս վըզին կանչէ աղէխարշ,

«Ե՛ղբարք մի՛ թողուք զիս Պարսիցն այն գարշ»:

 

Յայն ձայնէն վազեն ջուխտակ կայծակունք

Հաւսար Գարեգնի հարազատք սիրունք.

Զէտ ի բարձըրբոյն արծուիք սուրակունք

Պաշտպանել իջնան զիւրեանց նոր ձագունք.

 

Աստի ու անտի կան զինչ երկու հրեշտակ,

Դէմադէմ վառին այտքըն կարմրորակ,

Ռոստոմ թուխաչուին եւ ագռաւգիսակ,

Վռամիկ վարդահերն ու մորթով ճերմակ.

 

Մինչդեռ Գարեգին սողայ անբարբառ

Ընդ հոգւոյն կըռուի մոռնալով զաշխարհ,

Եղբարքն առ ոտիւք թափեն զօրս հազար,

Երդնուն հոն մեռնիլ քան թողուլ զիրար:

 

Ո՜հ սըրտապատառ վըսեմ տեսարան.

Հազիւ սուրբ երդմունքն ելին ընդ բերան՝

Ջուխտ մի նետ յերկնից կարծեմ յանկարծ գան,

Զի Պարսիկն այնքան պատւոյ չէր արժան.

 

Գան նետերն ու զոյգ զարնեն կըտրըճնուն,

Որ երկու ձեռօք կըռուէին ի բուն.

Չունէին վահան, ի՞նչ պէտք քաջերուն

Որ միմեանց վերայ կուրծք դըրին սիրուն:

 

Եղբա՜յր… կանչեցին, ճակատ ի ճակատ

Ընկան պատեցին զերրորդն հարազատ.

Երեքն այլ ի հետ բացին զաչք հանդարտ,

Երեքն այլ ի հետ փակեցին զըւարթ.

 

Թեւ ի թեւ ու վիզ վըզի պըլլըւած

Երեք կոկոն մէկ մանկաղով հընձած,

Ըզկարմրիկ արիւնըն վարդ տարածած

Անհոգ կու քնանան ի մեջ բանակաց.

 

Երբ հովն հիւսիսի շընչէ ցուրտբերան՝

Ու հետ կոծկոծեալ ընկնին վարդ շուշան,

Ո՞ր ծաղիկ չուզէ փըռուիլի մարգն այն

Ուր իշխանք ծաղկանց գետնատարած կան:

 

Ա՜հ. յայնժամ հատան քաղցր արեւքն Հայոց,

Քաղեցան կրակէ շընչեր ջերմածոց.

Վասըն քո ընկան աշխա՜րհ իմ Հայոց,

Կըտրիճք աննըմանք վեհք հիւսիսայնոց.

 

Ոչ ոք ի թիկանց էառ ըզհարուած,

Ամէնքն ըզՊարսիկն ունին իւրեանց բարձ.

Վարդագոյն արիւնք սրտերնէն բղխած

Ուժոյ եւ սիրոյ վըկայք անմոռաց: …

 

Այլ ո՞ւր է Վարդան ախոյեանն անյաղթ: —

Զինչ առիւծ ահեղ այծուց դիմամարտ

Ի թանձր անտառէ վազած անհանդարտ

Հազարով դընէ զորսերըն տապաստ,

 

Հանց հետ Արշաւրայ ու քաջ Հըմայեակ

Ի ձախ թեւ Պարսից նետուած համարձակ,

Յարձըկէր կոտրէր ցըրուէր հասարակ,

Կարկտահար թափէր ըզմեծ զայն բանակ:

 

Այլ երբ տեսաւ զիւրն ըզձախ թեւաբեկ,

Մըռընչեց զինչ ծով, յուներ կանգնեց տէգ,

Փայլակնանըման հըրեց ձին հրաշէկ,

Քաջքն ի հետ ընկան զինչ յորձանուտ գետք.

 

Սեւ զրեհօք ի սեւն հեծած երիվար

Գայր զինչ սաստկորոտ ամպ մըրըրկավար.

Սուսերն ահագին զինչ կայծակ շողայր,

Քան զայն ահեղ՝ մահն իսկ ոչ երեւար.

 

Զինչ հրդեհ բըռնած յանտառի ծայրէն

Չիդադրի՝ մինչ փայտ չիլափէ զամէն,

Վառուեցաւ ըզհետ թեւուն համօրէն.

Ըզհարուածքն համրեց Աստուած ի վերէն:

 

Անհուն հետեւակք զինչ չոր եղեգունք

Գետնակոխ արար ի ձիուն ոտկունք.

Ձիանք ու փըղանք զինչ մայրիք բարձունք

Մէկմէկէ առաջ թափին երագունք.

 

Յաջ ու ձախ զարնէր փըռէր ու անցնէր,

Զանտառ զօրքերուն յանապատ փոխէր.

Մինչ Պարսիկն յահէն զի՛նչ ընել խորհէր,

Սուրըն Վարդանայ ի մա՛հ հրամայէր:

 

Ի փախ դարձան քաջք մընացեալ Պարսից,

Առ մեծ զօրավարն հաս ձայն բօթալից.

Գալրեցաւ Մուշկան զինչ օձ թիւնալից

Խածատէր զմատներն երդմամբ անիծից.

 

Փողէր դարձընէր ըզփախուստ զօրաց,

Կանչէր Արտաշրայ ի վերայ փըղաց.

«Փութա՛ գազաններն ա՛ռ ե՛կ ի հոս դարձ,

Զի Վարդան մարէ զարեւ մեր Արեաց»:

 

Սարսեց համօրէն բանակ պարսկական

Փըղօք հեծելօք գընդօքըն Մատեան,

Թէպէտ եւ կոտրած՝ դեռ անթիւ խուժան

Միաբան դիմեն դէպ յարին Վարդան.

 

Երեք քայլ ի յետ մէկ յառաջ գային,

Մէկ տային ու տասն հարուած առնուին.

Շուրջ բոլորեցան հեռուստ պատեցին…

Մօտեցա՜ւ վայրկեան ահաւոր բաղդին:

 

Երեսք պարիսպք դէմ քաջին կանգնել են,

Ոտնաւորք, հեծեալք եւ փիղք լեռնեղէն.

Մէկն ի մօտանց գայր, մէկայլն ի ձիէն

Շողալով անցնէր կըռուէր հեռուէն.

 

Յետեւանց կատղած գազանքն ահագին

Զանճոռնի քըթերն քընթըռնեցնէին,

Բոմբիւնք ու գոռմունք որոտմանց տային,

Ըզբերդերն յուսոցըն տատանէին.

 

Դէմ քաջին կարծես քաղաքք եւ ամրոց

Զինուած են ելեր մահ բերեր ի ծոց.

Ամէն Ասիոյ ձայնք ժողովըրդոց

Միաբան վրընջեն ընդ դիւցազն Հայոց:

 

Իսկ քաջըն Վարդան աչեց քաջերուն.

Կանգնեցաւ ի մէջ գընդիցն երկոցուն,

Ահեղ մի գոռաց, սարեր ձայն ետուն,

Շատ կապարճակիրք կանչեց մօտ ձիուն.

 

Զինչ գերանդազէն անիւ շըրջամահ

Ման գայր ու զարնէր աստ անդ պահ ընդ պահ,

Զինչ գունտն արեւու յօդուն ճանապարհ

Չորս բոլոր սըփռէր ու տարածէր ահ.

 

Կամ զինչ լեռ հրաբուխ ի սեւ ծոցէն խոր

Ըզսարսափ բնութեան հանէ ’նդ սեւ որկոր,

Բոցեղէն գետեր վազցընէ յորդոր,

Քարինք կարկըտայ լընու զդաշտ ու ձոր.

 

Թէ ամպ թէ երկինք ճաթին ի վերէն՝

Ինքն ամենեւին չըդադրի վարէն,

Մինչ որ բոլոր կրակն հանէ յանդընդէն,

Անթիւ մահերով հանգչի յիւր սըրտէն.

 

Այսպէս աննըմանն Հայոց դիւցազանց

Կ’առնուր ըզյետին վրէժ իր հին հարանց.

Եւ վըկայեցին հոգիք Հայկազանց

Թէ քաջութենէ նա չարար ինչ զանց: —

 

Արդ մինչ չորս բոլորըն մարդով ընկած

Շեղջ շեղջ ցորենոյ պէս տեսաւ հընձած.

Հընձանահարի պէս զինքն այլ թաթխած

Մինչ ի կէս ձիոյն՝ յարիւն կըտրըճաց,

 

Հայեցաւ յերկինք՝ տեսաւ զարեգակն

Որ զափշած դեղնած օրաշուրջ գընտակն

Սահէր Սանատրուկ լերինն ի կըռնակ

Կամկար ոտօք գայր ժամըն խաւարակ.

 

Քըթթել մի աչաց կեցաւ անշըփոթ,

Անկարծելի քաղցր աչեր տըւաւ յօդ.

Երկայն մի շընչեց հոգի երկնահոտ

Աստուծոյ տեսոյն սիրտն էառ կարօտ.

 

«Արշաւի՜ր կանչեց, ահա ժամն եհաս.

Դու Հայոց ւ իմ տանս առաջնորդ ըլլաս.

Պատմես Վահանայ զայս իմ յետին դաս,

Թէ զնախնիքն ու զսուրբ հարքըդ չըմոռնաս»:

 

Մինչ զայս քաջն ասէր, ընկան յոտքն անդէն

Արին այն Արտակ Պալունեաց ազգէն,

Եւ հըսկայակերպ կորովին Խորէն,

Վարդա՜ն ձայնելով թըռան ի յանտէնն:

 

Ձըգեց քաջերուն վրայ քաջըն Վարդան

Ըզմակուկաձեւ զիրեն մեծ վահանն,

Ըզսուր, սաղաւարտ ու զհամբոյր մահուան

Տըւաւ առ եղբայրն իւր Համազասպեան.

 

Եւ իբրեւ արծուին ի սարից քարանց

Սլացաւ ի գընդէ քաջացն Հայկազանց,

Մէկիկ նիզակաւ ընդ Պարսից գունդն անց,

Նե՞տ էր որ թըռաւ թէ հուր փայլականց: …

 

Հոն ի մէջ երկուց գընդից զարհուրած

Ի վերայ զօրաց եւ զօրավարաց

Խաչածայր նիզակն ի յերկին ուղղած

Վարդա՜նն Հայոց կայ հանգըստատարած:

 

Սոսկացան սրացան Պարսիկքն հապըշտապ,

Աչք քաջին սըփռեց նոցա սեւ սարսափ,

Գիշերըն խոնաւ իջաւ զինչ տարափ…

Լո՜ւռ կացէք… Վարդան կայ հոս ի մըրափ: …

 

Գ

Ո՞վ ես դու՝ որ գաս շեշտ ի Շաւարշան,

Թեւօք թըռչնօրէն ոտիւք փայլական.

Գաս մօտիս մըտնուս ի դաշտըն մահուան,

Յաջ ու ձախ դառնաս ու կաս իբր արձան: —

 

Երկրորդ պահ էր այն ահեղ գիշերոյն.

Լուկ բարակ մըրմունջ զինչ ծովեզերոյն

Լըսուէր կիսամահ զօրաց խոցերոյն

Ցաւոց եւ մահուան ներդաշնակութիւն:

 

Յանկարծ քօղ բացաւ լուսնակն յերկընքէն,

Եւ սըրտապատառ ըզգունդս համօրէն

Տեսաւ զինչ պատկեր սեւանըկարէն.

Հառաչեց ի հոն հասած Եղիշէն.

 

Եղիշէն՝ մեղու շըրթունք, սըրտի սէր,

Որ ընդ Վարդանայ հոգւով էր կապուեր,

Մինչ հասակակից առ Սահակ նստէր

Եւ զոյգ որդեպէս ի սըրբոյն գըգուէր:

 

Զարմանա՜ց ձագունք, որ ի մի վանդակ

Միաթեւ մեծցած ի սնունդ հոգունակ,

Երբ ժիր մանկութեանըն բացաւ դըռնակ՝

Մէկն արծիւ թըռաւ, մէկայլն աղաւնեակ.

 

Դաշտ, պատերազմ, սուր, զրեհ, ձի, կրակ ու բոց՝

Էին սիրելիք Վարդանայ թեւոց.

Անձայն անապատք, խաղաղ հովանոց

Աղու Եղիշեայ մասն էր ընդ գըրոց.

 

Հաւիկն հեզ երբեմն յարծւոյն թեւ սլանայր

Եւ ընդ դիւցազնին այն դիւցազնանայր,

Երբեմն այլ արծիւն ըզթեւն ուրանայր,

Զաղաւնոյն մընչնիկ լըսէր՝ հեզանայր.

 

Ճըղահիւս նաւակ ի քաղցր ի հովիկ

Զեզերքն առեր մէկն երթայր հանդարտիկ,

Մէկայլն ահեղ նաւ ի պինդ պողվատիկ

Ծաղրելով խաղայր յանդունդ եւ յալիք.

 

Այլ նաւահանգիստ մէկ էր երկոցուն,

Փառաց Հայկազանց սրտերն էր սիրուն.

Մէկըն յաղթանակ կանգնել զիւր անուն,

Մէկայլն յաղթողաց տալ անմահութիւն:

 

Այսպէս երկոքին սոքա սիրելիք

Եղբարք անմեկին՝ զինչ աւազ ու ալիք.

Մէկըն մըռընչէր, մէկըն կայր լըռիկ,

Այլ սիրով տային յիրար համբուրիկ:

 

Երբ ըզքաջութեան բացած առագաստ

Վարդանն յաղթութեամբ նաւէր ի ճակատ,

Հայոց ւ Ալանաց վրայ հասնէր ըզգաստ,

Կանգնէր յաղթանակ քան զտարիքըն շատ,

 

Նաւակն Եղիշեայ ի Բիւզանդ յԱթէնս

Եւ յԱղեքսանդրեայ ուղղէր հեզաթեւս,

Բանաւոր ծաղկանց մէջ շըրջէր թեթեւս,

Ի միտք առնոյր մեղր իմաստից պէսպէս.

 

Երբ դարձաւ յուսմանցն ու տեսաւ զՎարդան,

Զիւր թողած կորիւնն հիմ’ յառիւծ նըման,

Ընծայեց ըզմեղրն ի քաջին բերան,

Դրան երեց եղաւ տանըն Մամգունեան.

 

Անբաժ ի քաջէն շըրջէր Եղիշէ,

Ի դաշտս այլ երթայր՝ ուր զէնք հրաւիրէ,

Ի վրանին կարդայր ըզՏէր ի յերկնէ՝

Որ ըզսիրելին յաղթող դարձընէ:

 

Բայց զառջի գիշերն որ գիտաց Վարդան

Թէ վաղիւն հասնի ժամ փառաց մահուան,

Վախեց գալարել զաղիս սիրական,

Խաբեց ու ղըրկեց ի գեղ Շաւարշան: —

 

Հանց երկրորդ գիշերս որ ըզդաշտն առաւ,

Հոգին Եղիշեայ սըրտէն դուրս թըռաւ.

Երբ ի բանակէն դարձւորներ տեսաւ՝

Վազեց ի գեղջէն ու դաշտըն մըտաւ.

 

Մըտաւ յարիւնոտ սահմանս Արտազայ,

Վարդա՜ն որոտաց, պատասխան չըկայ.

Մահըն պատեցաւ ի սըրտին վըրայ,

Եւ սուրբ վարդապետըն լայր զինչ տըղայ:

 

Լայր ու յառաջէր գայր խարխափելով,

Զինչ կոյր շօշափէր ոտօք ու ձեռքով,

Մինչեւ դեղընցած լուսին գըթալով

Ծագեց գիշերուան պաղ արտասունքով:

 

Ժամ մի Եղիշէ ժուռ եկաւ լըռիկ,

Տեսարանք տեսաւ ողորմ ու լալիք

Պաղեցաւ արտսունքն ու արիւնն ի սրտիկ.

Հագաւ ի հոգին պատկեր սըգառիկ.

 

Շատ երերագին անցուդարձ արար.

Իբր ի կարկըտէ տեսաւ դիրուտար

Ըզմեծ բանակացըն մանրած պատառ,

Յորոց վերայ լայր լուսին դալկահար.

 

Զինչ որթատերեւ ու կանաչ գընտակ

Գունագոյն ծաղկունք ու հասկ նորհասակ,

Եւ ծառք հինարմատք եւ նոր բարունակք

Ի յիրար անցած եւ ընկած խառնակ.

 

Այսպէս ի տըխուր դաշտին այն Արտազ

Խառնափընդորեալ կային առ իրեարս

Դրօշք ընդ դրօշակիր, զօրք ընդ զօրավարս,

Ձի ընդ հետեւակ, կտրիճք ընդ տըկարս.

 

Այն խրոխտ մըսեղէն բըլուրն անկառի

Ընկել էր անշարժ զինչ կոճղ անտառի,

Այն հրաշունչ մրըրկոտ վրընջոտ ձին արի

Կարթակոտոր կայր ի տեառնէն հեռի.

 

Այն քաջ մանկըտիք կայտառ ու զըւարթ

Որ դեռ առւըտուն փայլէին զինչ վարդ՝

Մայրամած դիմօք, ա՜հ, ընկեր են արդ,

Անզուսպ սիրտն եւ աչքն այն ի՞նչպէս հանդարտ:

 

Այն ջաջուռ բազուկք, այն լանջք զրահազէն,

Այն ճօճան ճակատք յամուր պըղընձէն

Որ գային զարնել զբանակն համօրէն՝

Հանց փըռուեր՝ որ ոչ զատւին ի գետնէն:

 

Եւ այն յորդորակ սպառնալից բերան

Որ փողով ու անփող բիւրոց տայր հրաման,

Կենաց եւ մահու կարծէր զինքն իշխան՝

Զիւր իսկ չըպատմէ զորպէսըն մահուան.

 

Եւ այն հին զէնքեր արիւնով մըխած

Որ խոստանային դառնալ ի տուն հարց

Նորանոր արիւն լիզելով փայլած,

Ահա կամ փշրեր կամ գերի ընկած.

 

Եւ այն մոխրաշունչ Պարս կտրըճուորայք

Որ քանց մութն ըզլոյս ատէին ըզՀայք,

Ընդ ոտիւք նոցին անկեալ անըզգայք

Պաղած ու դեղին քան բանտի ծառայք.

 

Եւ այն, ո՜հ, եւ այն Հայոց նահատակք,

Ո՜վ սուրբ հայրենիք, սո՜ւրբ եկեղեցեակք,

Եւ այնք ընդ գարնան ծաղկանց գեղունակ

Եւ այնք հոն նընջեն քուն անմահունակ:

 

Ճերմակ ու կարմիր զինչ վարդ ու շուշան

Ո՜հ, քանի՞ աղուոր են ի Շաւարշան

Գըլուխք ի խաչին եւ ոտք յատրուշան

Մանկըտիքն Հայոց՝ որ ի սուրբ քուն կան.

 

Քաջ քաջ կըռուեցան, սուրբ սուրբ մեռանին,

Աչերն ընդ երկինք ու ի տուն հայրենին,

Յիշեն ըզծընողք ըզքաղցր ամուսին,

Մարեն զլոյս աչաց յարտսունք սիրային.

 

Փոխան սիրելեաց ցուրտ հով գիշերոյն

Աղապատելով փարի այտերոյն.

Պատառոտի աչք դողդող աստղերոյն,

Ցօղիկ կաթնաբուխ տեղան յամպերոյն:

 

Մատղաշ հոգիք դեռ զշըրթունքն համբուրեն

Ուսկից այդպէս շուտ ի դուրս ելանեն.

Պահ մի զվարսագեղ ճակատսըն գիտեն

Եւ ըզմանկութիւնն յերկինք փոխադրեն: —

 

Այլ դու ե՛կ դարձիր եղնի՛կ Եղիշէ,

Թէ զհոգիդ սիրես՝ քաղցր արեւդ յիշէ.

Ահա նօսր աղիք սըրտիդ խըշխըշէ,

Միթէ մահն ըզքեզ այլ մեզնից քըշէ.

 

Մի՛ աչեր մի՛ այն թոռմած դէմքերուն,

Մի՛ դըպչիր մի՛ այն ցուրտ մարմիններուն.

Ահա զգլուխդ առեր թաթաւ ամպերուն,

Զոտկունքդ է թացեր արիւն քաջերուն:

 

Այլ Եղիշէ՞ն, քաղցըր սիրտ Եղիշէն

Իսկի չիդադրի թափառիլ անդէն,

Մէկ մէկ որոնէ զքաջք Հայոց գընդէն,

Համարէ զվըկայքն զոր երկինք համրեն:

 

Բանակն այն անշարժ՝ շարժի յիւր սըրտին

Շըրթունքըն լըռիկք մըտքին մէջ խօսին.

Քաջերն այն ընկած՝ հոգւոյն մէջ կանգնին,

Մահ կենդանանայ, մեռնի կենդանին.

 

Ի սիրտըն փափուկ մաղձ քանց մեղր անոյշ

Թաղանթէ թաղանթ ծաւալի քընքոյշ՝

Զերկայնուկ թարթիչ աչացըն մեղոյշ՝

Չորս բոլոր ածէ կամաց եւ ուշ ուշ.

 

Ըզթեւն ընդ ուսով զարկած զինչ հաւիկ՝

Կարծես ականջ տայ լըռիկ եւ մընջիկ

Զի՞նչ ձայն կիսամեռքն արձըկեն սըրտիկք

Նեղ հառաչանօք եւ շընչով ցըրտիկ.

 

Խաղաղութեան զինքըն կարծես հրեշտակ

Կամ թէ կուսական փողար ողբերգակ,

Կամ պատգամաւոր սիրելեաց գաղտնեակ

Տանիլ զետքի ուխտն առ սիրտ ըսպասեակ:

 

Եւ ահա տեսնու կուտակ մի մարմին,

Ահեղ զինչ կորիւնք, փայլունք քան լուսին,

Զիրար թեւոտած քանց որթ զուռենին,

Թուխ Ռոստոմն ու վարդ Վռամն ու Գարեգին.

 

Աչկունքն Եղիշեայ վառին ի յայն տես

Կրակէ արտասուք թափէ ջըրի պէս.

«Պարծեցի՜ր, կանչէ, ծերունի՛դ Ներսէս,

Ահա քաջորդիքդ ընկած քաջաց պէս»:

 

Բայց ի՞նչ է այդ կապն ի գօտի քաջաց

Ընդ մէջ Ռոստոմայ եւ Վռամկան կապած.

Բա՜բէ քաջերուն, բա՜բէ սիրելեաց,

Ո՜վ սուրբ յիշատակ՝ մընա՛ս անմոռաց.

 

Միաբան ընկերք ի հայրենի տան

Մէկտեղ կեալ մեռնիլ իրարու երդուան.

Առին զկապ հիւսած սիրելեաց ընծայն

Զիրար կապեցին մընալ անբաժան.

 

Այնու կապով մօտ եկան Գարեգնին,

Անմահ սիրոյն զինքն այլ հաղորդ ըրին: …

Ո՜վ այդքան սիրով հիւսուած կապ անգին,

Ըզքեզ աստեղաց մէջ կախեմ յերկին: —

 

Հեռի տասըն քայլ ի քաջացս անզոյգ

Վարդատիպ Վռամկան նըման կայ մանուկ.

Երկաթ ահագին ի կողն իւր փափուկ՝

Զաջ ուսովն ի մէջ ծաղկանց կայ պառկուկ.

 

Հանց պայծառ ճերմակ երեսքըն շողան

Որ յերկնից ընկած կարծես նոր շուշան.

Անմազ ծընօտք, խաժ աչկունք փալփըլան.

Զմահն ի քուն փոխեր է Գնունին Վահան:

 

Մօտ ի նա ձեռօքըն կիպ խաչազէն

Կայ երիտասարդ զօրավար մ’անդէն,

Ճակատն երկնադէտ ծըծէ զցօղ յամպէն,

Ի կեանս եւ ի մահ ցանկալին Արսէն:

 

Իսկ մեծահասակ ո՞վ են դիւցազունք

Որ իբր անտառի եղեւինք բարձունք

Ընկեր ու ծածկեր են հազար ծաղկունք

Զիրենք այլ ծածկեն նետք սուրք գեղարդունք.

 

Քըստմնի դողդողայ վառուի Եղիշէ,

Զահագին վահան Վարդանայ դիտէ,

ԶԱրտակ եւ Խորէն ներքեւ տեսանէ

Ահաւոր դիմօք՝ զինչ առիւծ քընէ:

 

Հոն սաղաւարտեալ Պարս զօրավարաց

Տեսնէ գըլուխներ ընդ ոտիւք քաջաց,

Եւ նիզակս Հայոց՝ որ զոյգ են շամփրած

Երկու նահատակ գնդին թըշնամեաց.

 

Հոն մեծ բազմութիւն զինչ փայտ ի յանտառ

Կամ աշնանաթափ տերեւ հողմավար

Ընկած ու խռկած մօտ ու վերուվար.

Պաշարի մարմնովք ու հայի շիւար:

 

Յանկարծ բըլրաձեւ դիականց դարէն

Փայլակ մի շողայ քան զայն որ յերկնէն,

Երկայն լոյս ցոլայ ի զէն խաչազէն,

Մէկ թընդմամբ սըրտի հոն գայ Եղիշէն…

 

Երից սեւազրահ Պարս զօրավարաց

Վերայ տարածուած հանգչէր ոմըն քաջ,

Ըզձախն էր ածել ի սըրտին դիմաց,

Յաջն ունէր նիզակ մահուամբ ձանձրացած.

 

Զրեհքըն պըղընձի ծակել են հազար,

Ի ծակուցն ի դուրս շող ծաթէ պայծառ.

Ծոցին ու ձեռաց միջուկն արիւն վառ

Գընտաձեւ դիզուեր վարդի հաւասար.

 

Ըզսեւագանգուր մազն ի բաց շըրջէ

Ի յանսաղաւարտ քաջին ճակատէ…

Խելագնաց լինի դողայ Եղիշէ

Ըզմե՜ծն իւր Վարդան ի հոն ճանաչէ:

 

Լեզու քաջին լուռ, խօսի ինքն ամէն,

Այտքըն թըռալիր եւ յօնք կըռընճկէն.

Մահու իսկ կարծես հրաման յիւր մահէն

Տայ իշխանաբար՝ եւ ամէնք սարսեն.

 

Ի շըրթանցըն մէջ կայ ծայր նիզակին

Քառածայր թեւօք ոսկեզարդ խաչին,

Զոր պապն իւր Սահակ ի ժամըն յետին

Յիշատակ երետ քաջապանծ թոռին:

 

Ընդ երես քաջին մահախառն անմահ

Զամբողջ գիշերոյն զերրորդն այն պահ

Հայի Եղիշէն ի զարմանս եւ յահ

Խորին լրռութեամբ լեզուն շըրջապահ.

 

Կըշռէ զգլուխ քաջին ձեռօքն երերուն

Որ զինքն ետ կըշիռ իր ազգին սիրուն.

Համբուրէ զճակատն՝ ուր բաղդն Հայկազուն

Զանդարձն էր գըրեր ապագայ գարուն.

 

Ընդ լայնադիր լանջքըն հայի ուռած

Քաջ քաջ եւ վեհ վեհ սըրտից տուն սիրած,

Իբրեւ պըղընձի ամուր մի կանգնած

Պաշտպանել զորդիք Թորգոմայ ցաւած.

 

Ընդ գեղեցիկ ձեռքն հայի՝ ում հնազանդ

Կայր ամէն հրաման եւ շատերուն բաղդ,

Ուստից յաղթանակ եւ փառք մեծազարդ

Երեսուն տարի ելնէր անընդհատ:

 

Ո՜հ. չէր նա ’յնպէս վեհ երեւցած տեսօք

Երբ յիսուն անգամ դառնալով փառօք

Պըսակս յաղթութեանց բերէր սըփռէր լոկ

Հայրենի շիրմաց ու մատրանց վրայօք,

 

Կամ երբ արծուօրէն ընդ Կովկաս անցած

Թագւորներ բըռներ բարբարոս ազգաց

Իջեցընէր քըշէր տանէր տայր Արեաց,

Ինքն իբրեւ յորսէ գալով եղջերուաց,

 

Ինչպէս հոն վերայ քաջացըն յեցուկ՝

Յետին յաղթանակ Հայոց անանցուկ

Զինքըն կանգնելով Պարսիկն ընդ ոտիւք

Ինք զինքըն դիտէր հոգւոյն նայեցիւք:

 

«Ո՜հ, ես ի ճակտիդ վրայ երդնում Վարդա՜ն,

Կանչեց Եղիշէ, որ ձեռքն աստուածեան

Ի հոն փոխարէն է գրեր քո մահուան.

Թէ բիւր դարք անցնին՝ դու մընաս Վարդա՜ն»:

 

Ասաց Եղիշէն, հետ վերջին շըքին

Փախաւ ծածկեցաւ սիրաձայն հոգին: …

Պըլպուլն ի թըփէն սովրեցաւ զայն բան,

Կանչէ զբուն գիշերըն Վարդա՜ն Վարդա՜ն: …

 

Կանչէ՛ պըլպուլիկ, կանչէ՛ յԱւարայր,

Որ Վարդան հայի յերկնուց այլ ի վայր,

Յիշէ զՀայաստան ըզսիրելին վայր,

Հայաստան յիշէ զՎարդան իւր յամայր:

 

ԱՇՈՏ ԵՐԿԱԹ Ի ԾՈՎՈՒՆ ՍԵՒԱՆԱՑ

Ցուրտ ցուրտ ձըմռունք բրդան յարձակ հովերէն,

Սիպտակ կարւանք իջան լերանց կողերէն.

Փըչեցին պինդ քամիներն, հա՜, փըչեցին,

Սառով ձիւնով ըզսարն ու զձոր զուգեցին

Վարդըն քափուր վատեցաւ,

Ծիծղուն ծաղիկ ծածկեցաւ,

Եւ Հայաստան սուգ մըտաւ:

 

Սուգ էր պատել մեր գեղեցիկ աշխարհին

Երբ դառնաշունչ հովըն փըչեց օտարին.

Երբ հայ իշխանքըն քաշուեցան յամուր վայր,

Աւա՜ղ ռամկին՝ որ մոլորէր վեր ու վայր.

Տեսաւ արեւ՝ դեղընցաւ,

Լուսնակ ու աստղիկ սեւացաւ,

Եւ Նահապետն ամընչցաւ:

 

Ո՞վ ան մատնիչք, ո՞վ այն դահիճք, ո՞վ գազան՝

Որ առ այլազգ առ բըռնաւոր ձայն կու տան.

Այդ ի՞նչ քարէ սիրտ, ի՞նչ սառէ շըրթունք էր

Որ հայրենեաց հողուն կարդաց սեւ օրեր: —

Անէծք տըւէք այս բերնին,

Անէծք գըրին ու ձեռնին

Որ զՀայաստան մատնեցին: …

 

Ո՞ւր ես Աշոտ. ե՛լ ե՛կ թագւոր, խըղճա՛ յիս,

Սեւագունդ զօրք գան վերայ մեր աշխարհիս.

Ի Բաղտատայ գան, Մօսլայ գան, Շամայ գան,

Խիտ քանց մարախ, սեւ քան զամպերտ ի Սեւան.

Քանց ըզհովերն հասին սուր,

Բոլորեցան ամէն ուր,

Կու շողացնեն նետ ու թուր:

 

Հա՜ իմ թագւոր, արե՛կ Աշոտ, երեւցիր,

Քաշէ՛ զերկաթդ, ըրէ զայդոնք ցիր ու ցիր…

Դադրեցէ՛ք դաշտք, ի դողալէդ թընտալէդ

Թագւորն Հայոց ելաւ, ահա նա ձեր հետ.

Կու գայ նըման փայլակին,

Կայծակ թափէ ի չորք դին.

Ա՜հ, չըկայ նիւթ իր կրակին:

 

Թագւորն եկեր աշտրակներուն աչք ածէ,

Առիւծաբար ձէնէ, ոչ ոք չի լըսէ…

Ա՜հ, սուրն երկաթ շողայ փայլէ ի մըթան,

Թողու երթայ մըրմըռալով ի Սեւան.

Ի քարն ելնու բարձր ամուր,

Չորս դին կապոյտ եռայ ջուր.

Սիրտն ի վերայն հալած հուր:

 

Գիշերըն չորս դեհ քաշեր թանձըր մըրուր.

Ա՜հ, տըխուր այն երկինքն, երկիրն այն տըխուր:

Ծառեր ժայռեր յիրար անցած կու կանչեն,

Կու թուի թէ զհողն Հայաստանի կու քանդեն

Սեւ թըշնամին ծովուն մօտ

Քանց ծովն եւել մըրմըռոտ

Կու սպասէ լոյսն յառաւօտ:

 

Ի սեւ դարձաւ կապոյտ ծովակն ու ծըփայր,

Հառչեց խորէն ու քարն ի վեր կու փրփրայր.

Ալին զալին զարկած, փրփուրն ըզփըրփուր

Թագւորին յոտքըն ցատքըտէր բիւր ու բիւր.

Նա Հայ ազգին արտսունքն էր,

Թագւորին լաց կու հանէր

Արդեօք իրեն ճար մ’աներ:

 

Քանց գիշեր մութ պատեց յաչկունք թագւորին.

Քանց ըզՍեւան ծով մեծ փըլաւ ի սըրտին.

Հանց որ յիշեց զիր հայրն ու զօրն երջանիկ՝

Արիւն ցատքեց ծոցէն ի ծովն ու ցամքիկ.

Զաչերն ածեց ու ցոլաց.

Փայլակն երկնուց կանկ առած

Մէջ ամպերուն պաղ մընաց:

 

Շարժեց ըզսեւ կամարն ահեղ յուներուն,

Ըզսեւ մազերն ի շուրջ սփռեց ուսերուն,

Բացաւ հընոց բերանն, հառաչ մ’արձըկեց.

Անդունդ ծովին պատռած՝ հառաչ մի կրկնեց.

Հրամէ՛ մեզ քա՜ջ մեր թագւոր,

Ծովս ու ցամաքս հեռաւոր

Ձէնիդ ծառայ ենք բոլոր:

 

Հանց որ զիր ձայնն ահեղ լըսեց քաջն Աշոտ,

Հանց որ ըզգաց ըզզարկ սըրտին կայծակոտ,

Խընտաց թընտաց հոգին, վազեց կուրծքն ի դուրս,

Ձեռներն երագ կ’ուզեն աղեղս նետս ու թուրս.

Կոփեց զնիզակն ի քարին.

Հազար կայծեր ցատքեցին,

Հրամեց իր փոքըր գընդին.

 

«Զէ՜ն առէք, ժի՛ր կացէք ընկերք իմ սիրուն,

Հաւատարիմք ձեր թագւորին ձեր հողուն.

Ի հազարաց մէկիկ մնացած դուք իմ հետ,

Դուք շատ էք, ձեզ չբաւեն հազար թուր ու նետ.

Թող աշխարհաց լուր լինի՝

Որ քանի եմք կենդանի

Հայաստան ո՛չ տի մեռնի»: …

 

Հանց որ գիշերն ըզսեւ քօղերըն ժողվէր

Եւ ծիրանին զամպոց փէշերըն վառեր,

Ելաւ ի բարձըր քարին, դէտ կեցաւ լուռ,

Լըսեց զօրաց ձիոց ալեաց բարկ մըրմուռ.

Սիրտըն նետեց մինչ յերկին

Արտսունք ի յաչքն եռացին,

Շունչըն մրըրկէր ի շըրթուին:

 

Իսկ երբ իջաւ առաւօտուն հովն հանդարտ

Եւ կապուտակ ծովին խառնեց կարմիր վարդ,

Ըզչորս բոլորն առաւ պատեց այլազգին.

Եռայր ծովուն, եռայր ալիք ցամաքին.

Կատղած զօրաց ահեղ խումբ

Շուրջ կանգնեցաւ զինչ սեաւ թումբ,

Նիզակ, աղեղ, պարս ու ռումբ:

 

«Ո՞ւր ես, կանչեն, Աշո՜տ, Հայոց Շահընշահ,

Ցամքէն ի ծով, ծովէդ փախչել չունիս շահ.

Տես ո՞նց հազար որսորդ պատէ զքո պարեխ

Մէջ թոռերուն տի ’նկնիս քան խեղճ մի տառեխ.

Աշոտ, դու յի՞նչ ես վըստահ,

Գիտցի՛ր, այլ չե՛ս Շահընշահ,

Գրօղդ հասաւ, քեզ չըկայ շահ»:

 

Պռըստեց թագւորն Հայոց, պացխուն մի չերետ,

Զեօթանասուն կտրիճքն ի տասն հանեց փէտ.

Նիզակաւ կոփ տըւին քարին Սեւանայ,

Քշեցին զճօճան փայտերն հանդէպ Գեղամայ.

Ծովըն ցընծայր շըռընչայր,

Դիտէր այլազգն՝ արմըննայր,

Հայն աներկիւղ յառաջ գայր:

 

Յայնժամ գոռաց հրամմեց թագւոր մեր Հայոց,

Եօթանասուն աղեղք թափեն կայծ հուր բոց.

Երագ երագ դառնան ի շուրջ ծովակին,

Յիրար անցած կու յիմարի թըշնամին.

Աշոտ հրեղէն գընտի նման

Փէտէ ի փայտ ցատքըտան

Սիրտ տայ քաջացն աննըման:

 

Շարժին շըչեն փատերըն մօտ ի ցամաք,

Զարնեն փշրեն ըզԲըշր ու զսեւըն բանակ.

Կէսն ի ծովին կէսն ի ցամքին նետահար,

Մէկն ի գետին կարած, մէկայլըն ջրատար.

Դառնան մնացորդք ի փախուստ,

Դիտեն զվրաններն ի հեռուստ

Վըռազ կու տան ամէնուստ:

 

Կապուտ կանաչ ալիք ծովուն գունատին

Յարիւն եւ մաղձ՝ զոր փսխէ ժանտ այլազգին.

Զըզուին ձըկունքն իջնուն յանդունդըն զով վայր,

Անդընդայինքն ի վեր վազեն յալեաց ծայր.

Անմիտ որսորդքն որսք որսոց

Տարուբերին ծոցէ ծոց

Ողորմ պագեն զափն Հայոց:

 

Կարմիր արեւ Գեղամայ, ե՛լ սարն ի վեր

Կրակէ կըզակըդ դըրած շուրջ տար ու բեր.

Սոթից [33] հովիկն ի ծովդ առնու ման պըտոյտ

Ոլոր ոլոր ուռնուն դոնդողքըն կապոյտ,

Որորելով գլորելով

Ծափ ըզծափի բերելով

Շուրջ գան զՀայոց թագւորով:

 

Հրամէ՛ թագւոր, նետերդ բացին քեզ ճամբահ,

Ուր որ դիմես՝ դու ես Հայոց Շահընշահ.

Խաղա՛ վազէ՛ ի դաշտ ու ի ձոր համարձակ,

Բըշրըն փշրած կորաւ գընաց անդարձակ:

Երբ որ մըտար ի ծովս աստ՝

Էիր Աշոտ լուկ երկաթ,

Հիմ’ որ ելնես՝ կուռ պողվատ:

 

Հա՜ փայլիր, հա՜ սլացիր երկաթ ու պողվատ,

Հազրով բիւրով թափէ բոցեր անընդհատ.

Շուրջ շողացիր ծայրէ ի ծայր հայրենեաց

Մանրէ՛ մաշէ զզէնք մեր ամէն թըշնամեաց.

Հայոց հողուս դու կեանք տուր,

Երկինք քեզ տայ հրաթափ թուր,

Նահապետին՝ սիրտ քանց հուր:

 

 

ԼՈՒՍՆԿԱՅՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՑ ՀԱՅՈՑ

Ա՜յ իմ լուսնակ գեղեցիկ, աստուածավառ դու լապտեր

Զոր առաջնորդ գիշերոյ դըրաւ յերկինս ինքըն Տէր.

Կոր մըթութեան աչք անփակ, սըրտիս այլ դու աչք կու տաս

Երբ շողշողուն շըղթայով կախուած շարժիս յիմ վըրաս.

Քո թելն՝ երկնից արծաթէն հիւսած, պատրոյգդ ալ ոսկի,

Ադամանտէ կայծակներ սփռես զաստղերըդ չորս դի.

Եղի մեղրի նըման կաթ մը յամանէդ յիս թափած

Կու խաղաղէ կըրքերս զինչ ալիք լըճիս հանդարտած:

Ո՜հ, ո՞նց պայծառ էիր դուն կենացդ երկրորդ գիշերին

Երբ նոր քաշուած Աստուծոյ ճախարակէն ընդ երկին.

Ո՜հ, ո՞նց փայլուն էր քո լոյսն՝ երբ առաջին այն անգամ

Գիշերազուարճ պըլպուլիկըն ձըգեց ձայն երկնահամ.

Շունչըն պայծառ քեզ նըման հովտէ հովիտ կու խաղայր.

Հեզիկ հովով թունդ ելած մաքուր առուակըն հեւայր.

Չըկայր ականջ հողեղէն որ զայն լըսէր ու փառք տայր

Միայն հրեշտակք լըսէին եւ շարժէին ըզքեզ վայր.

Եւ դուն լըռիկ չափեցիր զանամպ երկնից կէս բոլոր,

Ծով’ ու ցամքի վարագոյր բացիր, ներքեւ մըտար խոր,

Երբ արեգակըն կու գայր հրեղէն ոտօքն յօդս ի վազ

Զարշալուսոյ ցօղ սփռէր եւ զառաւօտն հըրամազ: …

 

Կացի՛ր արեւ, յետ կացիր, մ’ե՛լներ յերկինքըդ կապոյտ

Թող լուսնեկիդ ի ման գալ դեռ ի մէջ թուխ ամպերոյտ.

Կա՛ց կա՛ց լուսնակ դու յառաջ, լեռնէ ի լեռ սարէ սար

Մէջ ձորերուս խորերուս անցի՛ր յուշիկ հաւասար.

Հետ քեզ ունիմ ես գանգատ, քեզ Նահապետն ունի բան,

Սիրտըն յերկուս է ճըղքած, եւ ցաւերն, ո՜հ, զանազան.

Պայծառ լուսնակ մի՛ փախչիր թէ տրտմութեան լըսես ձայն,

Ցաւած սրտի մխիթարանք ես դու կանգնել յերկինքն այն.

Ման գաս յերկիրն Եդեմայ, բայց ոչ ի հինն այն գիշեր

Երբ երջանիկ էր դեռ մարդ, լոկ սէր ու զկեանքըն յիշէր.

Ճերմակ ճաճանչդ յայնժամ տաք էր ջրերուն ու ծաղկանց,

Ուր որ կաթէր քու շաղիկ՝ կենդանութիւն էր անանց…

Դարձիր նայէ՛ հիմ’ ի վայր, նայէ ի փէշ սարերուս,

Նայէ ի տափ տաճարիս, եւ ի հողրանք գեղերուս…

Ա՜հ, գերեզմանքն են Հայոց, որ ոչ եւս են յաշխարհի,

Մաշած նըշխարք մեր հարանց՝ թաղուած ի խոր խաւարի:

 

Այն Հայկազունքն անուանի եւ մարդկութեան անդրանիկք

Որ զԱդամայ տունն իրենց վարձեցին տուն երջանիկ,

Այն մեծամեծ հըսկաներն՝ որ հըսկայից յաղթեցին

Լեռնանըման կըտրիճերն ի ձորն Հայոց թափեցին,

Հեթանոսաց կուռքերուն յաղթող որդիքն այն Հայկայ՝

Ընկան անոնք այլ ի քուն ներքեւ ժայռիցըն Հարքայ:

Հայկն որ ամէն Հայու սիրտ պիտի կանգնէ դարուց դար,

Հայկն այլ ի քուն է ահեղ, եւ ո՞վ գիտէ զիւր դադար.

Ո՞ր արդեօք սար կամ բըլուր ծածկէ զհըսկայն այն բարի՝

Ո՞ր փառք որդւոցըն տըւաւ ու ազատութիւն աշխարհի:

Ո՞ր լեռն արդեօք է քո բարձ՝ բարձրագըլուխ քաջդ Արամ,

Որ ի Մարաց մինչ Մաժակ վազեցիր տէր յաղթանդամ:

Եւ դու Արայդ գեղեցիկ, յո՞ր դաշտ արդեօք յո՞ր հովիտ

Կարմիր գանգրովըդ պըլլած ծածկես ըզխոց ճակատիդ.

Եւ որ զահեղն Աժդահակ շամփրած ի ծայր նիզակին

Ի մութ քարայրս իջուցեր զվիշապազունս սեւագին,

Դու ոսկեծամ եւ խարտեաշ Տիգրան, դու յո՞ր կաս քարայր.

Եւ դու ծընունդ ծիրանի երկնից ու երկրի հրեղէն այր,

Վեհատեսիլ դու Վահագն՝ որ ընդ աստուածըս նըստար,

Ծածկե՞ց ըզքեզ ապառաժ, թէ հալեցաւ քան ըզսառ:

Երկհազարեան տանուտէրք Հայոց հողուս հայկազունք

Արդեօք ի խորըս նորին դեռ կեցե՞ր էք իբր հիմունք.

Եւ ինչպէս ողջ ըլլալով զողջ բըռնաւորքըն զարկիք,

Այդպէս զմեռեալ բըռնաւորսն հողուն ներքեւ այլ դատի՞ք,

Որ պըղծեցին զսուրբ երկիր մեր հարց Հայոց սեփական,

Կարծեցին ձեր քով նընջել, եւ ի դըժոխս արթընցան:

 

Դուք այլ պանդուխտ բարեկամք, Արշակունիք տընաշէն

Որ զՀայկազանց հին անունն հըռչակեցիք յազգս ամէն,

Ի Կամախայ կամարէն խըլուած յանգութ գերողաց

Եւ ի կտրիճ տիրասէր մանկանցդ նորէն ազատած,

Գըլուխ գլխի խառն ի քուն Աւագ Մասեաց մօտ վըհին,

Արդեօք խորհուրդ ընելով դեռ կու յիշէ՞ք ըզվրէժն հին:

Դու այլ ո՜վ մեծդ հըսկայից եւ թագւորաց, սուրբ Տըրդատ,

Որ զցանկալիս քո թողած՝ զԵրէզ, Գառնի ու Արտաշատ,

Զահեղ գըլուխդ վերուցիր եւ յետ մահուդ ահաւոր

Եւ ի հանգիստըն հոգեաց վանաց առիր քուն մ’այլ նոր,

ԶԵփրատ թողած՝ զորով վազ տըւիր երագ ի մի քայլ

Քարածորան Տիգրիսի լըսես զխոխոջ այլեւայլ,

Արդեօք հերի՞ք քեզ տեղդ այդ, թէ դարձեալ շարժ տաս քարանց

Եւ ի Սեպուհ կամ Մասիս վազէս՝ ըզմահն այլ սանձած:

Եւ դուք կարմիր Վարդանայ վարդանըման դուք ընկերք

Որ յԱրտազու դաշտերէն մինչ ի Համշէնն էք քըներ,

Արդեօք ձեր սուրբ արեան գին աշխարհիդ բաղդն յիշելով

Շարժէ՞ք դեռ զքաջ բազկընիդ հոգիներուդ կըրակով:

Բագրատունի՛ք շինարարք, յԵրազգաւորս եւ Բագրան

Կու փընտըռէ՞ք զդաստակերտ ձեր ու զյետին քընարան.

Եւ յաշտարակըս քաղքիդ՝ յազնիւն Անի աչք ձըգած

Գըլուխ շարժէք, եւ երկիրըս սասանի սարսափած.

Տաճար, դարպաս, վանք, խորան՝ սփռին յերկիր աւերակ

Շէնք եւ անշէնք գերեզման լինին Հայոց բովանդակ…

Խաւար վերայ խաւարի հագած կանգնի սեւ գիշեր.

Նահապետիս սիրտն այլ սեւ.

Աստուա՜ծ, զմեղս հարց մի՛ յիշեր: …

 

Արդ իմ լուսնակ, փութա՛ յամպերէդ

Ե՛լ փարատէ զմութ Նահապետիս.

Սփռէ յերկիր դեղձան վարսերէդ,

Հետ քարերուս կապէ զսիւն սըրտիս.

 

Հանդարտ ու լուռ է շուրջըս բոլոր,

Երկիրս ի քուն երկինք լոկ արթուն.

Լուսնա՜կ՝ վառէ՛ զկանթեղըդ կըլոր

Ի գերեզմանս իմ հարց Հայկազուն.

 

Ճերմակ թեւօք գըրկով երերուն

Երկընցու զջահդ յամպերուդ միջէն

Սարից գըլխէն, յետանց ծառերուն,

ՅԱրարատայ երկճիղ գագաթէն:

 

Սարն ի սարին դիզած տասըն տակ,

Ձիւնակոյտ սառն ի վըրայն հինգ բարդ,

Ու ա՛յլ ի վըրայն քո լոյսն ըսպիտակ,

Ու ա՛յլ ի վըրայդ իմ արտսունք հրազարդ.

 

Արդեօք հալե՞ն արդեօք տի մաշե՞ն

Զթանձըր պատանք գերեզմաններուս.

Արդեօք ի խորշն հասնի՞ն քարեղէն

Լըւալ զանլաց ոսկերք հայրերուս: …

 

Ա՜հ, ո՜հ… լըսէ՞ք ոգիք Հայկազանց

Նահապետիս լըսէ՞ք հառաչանք…

Լըսեմ լըսեմ ես ըզձայն հարանց,

Ահա շարժին բացուին գերեզմանք:

 

Բարե՜ւ հանգի՜ստ ձեզ հին Հայկազունք

Որ մշակեցիք զագարակ Նոյայ,

Եւ թէ ելան ձեր դէմ դիւցազունք

Ընկան հընձոց պէս յարտիդ վերայ:

 

ՅԱղցից ծոցէն կանգնած մըրմռալով

Թագապըսակ ահեղ ճակատներ,

Վարդանք Վահանք ըզվրէժդ առնըլով

Հարին զՍասան, հանգչեցէք զքուն ձեր:

 

Ո՜վ հայրապետք սուրբք, փառք աշխարհիս,

Որ նընջեցիք ի մատրանց ներքեւ,

Նայեցէք մէկ մ’այլ վերայ երկրիս,

Որ յաչւընուդ ծագէ նոր արեւ:

 

Եւ դուք կտրիճ սիրուն զօրականք

Կրակաթափ թուրք, մահացան բազուկք,

Քաղցր հայրենեաց պարիսպք եւ պահանգք,

Ձեր քիրտն ու արիւն անմահ անմոռցուկք.

 

Դարձիք ամէնքդ առէք հանգիստ քուն,

Նահապետ լայ զձեզ, յիշեն որդիք.

Ահա վըկայ լուսնակըս փայլուն,

Դարձիք առէք ըզքուն հանդարտիկ:

 

Իսկ դուք կայտառ ու կարմիր տըղայք

Գրաւք Գրիգորի, զինուորք Յիսուսի,

Եկեղեցւոյս Հայոց զարդ վըկայք,

Ո՜վ կրակէ սիրտք՝ յաղթողք հիւսիսի.

 

Մոլորհաւատ ազգեր սեւակրօն

Հըրով թըրով եկան յիմ աշխարհ,

Կ’ասեն, վերցուի պատրագ ու պաշտօն,

Լուսաւորչի լոյսն ըլլա՛յ խաւար…

 

Ա՜յ անիծեալ օձք, սի՛րտք գազանի,

Չորնան լեզուդ ու անգութ բազկընիդ.

Թէ բըռնացայք հողուս հայրենի

Հոգիս չ’ինկնար ի չար ձեր ժանիդ.

 

Հայոց հաւատս է փրկչին հաւատ,

Յառաքելոց բերած նախընծայ,

Լուսաւորիչըն տընկեց հաստատ

Ու մեր արիւնքս ոռոգեն ըզնայ.

 

Պա՜րսիկք, փուճ տեղ ատրուշանք վառին,

Փուճ տեղ Հագար այրէ զքաղքընիս.

Սուր Սըկիւթին եւ թուր Թաթարին

Փուճ տեղ շողան. ազատ է հոգիս:

 

Էսպէս կանչեն կարմիր կայտառ Հայք,

Դէմ սուրերու կանգնին համարձակ,

Խաղան խընտան ընկնին նոր վըկայք,

Կանգնին փառօք, թըռչին լուսաթագ.

 

Կարմրածոցիկ զէտ հատից նըռանց,

Զէտ հողմնահար խայծեալ խընծորին,

Նըման սարիցն արեան աղբըրանց՝

Թափին նըշխարք կարմիր կըտորին.

 

Հողն հայրենի ծըծէ զսուրբ արիւն,

Ծոցըն բանայ, առնու զիւր որդեակք,

Յանմարդաձայն յանծանօթ անկիւն

Կարմիր քընով նընջեն նահատակք:

 

Սըրտի հատոր հա՜գան սիրելիք,

Հարցունք անեն ձորոց ու լերանց,

Ո՞ւր մեր տըղայքն, ո՛հ, ու՞ր ծածկեցիք.

Սարեր ձորեր, տըւէք մեզ նըշանց…

 

Սարերըն լուռ, ձորերըն տըխուր,

Հովն հեւալով թեւերուն տայ դող,

Կարկըջելով ընդ քարն անցնի ջուր,

Տրտմեալ տերեւք կաթեն անուշ ցօղ:

 

Ո՜վ մայր, ո՜վ հայր, ո՜վ եղբարք եւ քորք,

Աչք տուք յերկին, անդ ձեր սիրելին.

Եւ ամէն քայլ որ կոխէ զայդ հողք

Ծածկէ զնըշխար Հայ նահատակին:

 

Սըփռէ՛ լուսնակ սըփռէ սուրբ լուսեր

Կարմիր կայտառ Հայոց մանկըտւոյն.

Հողս այս տաճար է, դու այլ լապտեր,

Նահապետն այլ ի սուգ է սիրոյն: …

 

Եւ դուք ամէն Հայ սիրտք վըշտահար

Որ նախ քան զմահ մեռայք ցաւերով,

Զոր հալածանք կամ սուրն անդադար

Եւ կամ դիպուածք բերին չար ժամով,

 

Որ զինչ երազ անցէք յաշխարհէս.

Պահ մի սիրով լըցուած սուրբ ամանք,

Յանկարծ ընկայք կոտրած կուժի պէս,

Շուտով խլեցին ըզձեզ գերեզմանք.

 

Գըլուխք կանգունք զէտ բարձըր սարի,

Մազերդ ի ման ճաճանչից նըման,

Բազկունք ամուր եւ կուրծքեր արի,

Ծոցեր ծաղկած ցօղալից շուշան,

 

Պայծառ աչկունք ջուխտակ արեգունք

Որ կաթէիք գութ, սէր ու խընտում.

Քանի՞ շուտով անցան ձեր ճրագունք,

Եւ դադրեցաւ սըրտիդ վերվերում:

 

Ներքեւ ճակտիս, ներքեւ այս քարիս

Ցամքած սրտեր տերեւի նըման,

Ձեր սիրելեաց շունչն յորդոց յորդիս

Ահա հասեր՝ հընչէ յիմ բերան.

 

Ո՜վ հարք, եղբարք, որդիք Հայ հողուս՝

Անլացք անսուգք եւ անյիշատակք,

Ձեր սիրելեացն եմ ես արտասուս,

Հին հառաչանք, հայրենի կըրակ:

 

Սեւ աւերակք դուք, դուք Սեւ հողեր,

Թըրով թափած տըհաս հունձք եւ տունկք,

Ի գազանաց ոտնակոխ ճըղեր

Ո՜հ, ծաղկեցէք դուք այլ յիմ արտսունք.

 

Կարմիր կոկոն գլուխներ, վե՛ր կացէք,

Լուսակաթ աչք, մէկիկ մի բացիք,

Մեղրոտ շրթունք, մէկ մի ձենեցէք,

Ըսէք թէ հաշտ եմք, ու ի քուն դարձիք.

 

Քամեցէք հարք ըզճակտիդ քըրտինս,

Զխարտեաշ մազերդ թօթվեցէք տըղայք,

Տըւէք այդոց մարք զյետին ըստինս,

Հալալ արէք, եւ բարեաւ երթայք:

 

Մուրատատուր մեր սուրբքըն վըկայ,

Հալալ արի ես ալ ձեր հողուն,

Դարձիք ի քուն. լուսնակս այլ վըկայ,

Որ անմոռաց էք ի Հայ սիրուն: …

 

Այլ դու լուսնակ ահա կու նուաղիս,

Քաշես ճաճանչդ ի ծոցըդ ճերմակ

Զէտ արծըթի ափսէ կու թաւլիս

Մէջ ամպերուն թուխ ու կապուտակ.

 

Կա՛ց, մէկ վայրկեան մ’ալ կա՛ց իմ սիրոյս.

Մէկ քար մ’այլ կայ յԱնծանօթ հովտին,

Գընա՛ հոն կաթէ՛ զվերջին քո լոյս,

Այն Գերեզմանն է Նահապետին: