Միքայէլ Նալբանդեան

I

Միքայէլ Նալբանդեանը ռուսահայ գրականութեան առաջին շրջանի ուրիշ հեղինակների նման ծառայել է գրականութեան մի քանի ճիւղերի: Գրել է բանաստեղծութիւններ, օրինակ` «Ազատն Աստուած», «Իտալացի աղջկայ երգը», «Մանկութեան օրեր», «Երազ», «Վայր ընկնող աստղեր», «Հիմի էլ խօսենք» եւ այլն, ունի վէպեր, օրինակ` «Մինին խօսք, միւսին հարս» ու «Մեռելահարցուկ», լոյս է ընծայել գիտական աշխատութիւն` Ղազար Փարպեցու` Վահան Մամիկոնեանին ուղղած թղթի աշխարհաբար հրատարակութիւնը բազմաթիւ ծանօթութիւններով եւ վերջապէս արել է օտար լեզուներից թարգմանութիւններ, որոնցից ամենայայտնին է Էժեն Սիւիի «Թափառական հրէան»:

Չնայելով, որ յիշեալ աշխատութիւններն արժէքաւոր են գրական պատմագրի համար, որովհետեւ պատկանում են արեւելեան աշխարհաբառով գրուած առաջին երկերի թուին եւ նոյն ճիւղերում կատարուած անդրանիկ աշխատութիւններից են, այնուամենայնիւ նրանք չեն կարող Նալբանդեանի համար նշանաւոր հեղինակի անուն վաստակել: Հայ մտքի զարգացման պատմութեան մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը մեծ տեղ է գրաւում ոչ թէ բանաստեղծական ու թարգմանական աշխատութիւններով, այլ հրապարակախօսական գրուածքներով:

Սակայն այս վերջին երկերն սկզբից եւեթ քարացած, անփոփոխ աշխարհայեացք չեն պարունակում. ժամանակի ընթացքում Միքայէլ Նալբանդեանի դաւանած գաղափարները փոփոխութեան ենթարկուելով, զարգացման գագաթնակէտին են հասնում յատկապէս «Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ» գրուածքի մէջ, որը հայ երեւելի հեղինակի հրապարակախօսական երկերի պսակն է կազմում:

Յիշեալ գրուածքը, որ առաջին անգամ հրատարակուել է Փարիզում 1862 թուականին եւ որի վրայ հեղինակի անուան փոխարէն գրուած է Սիմէոն Մանիկեան կեղծանունը, հայ հրապարակախօսի գլխաւոր աշխատութիւնը լինելով հանդերձ նաեւ ընդհանրապէս հայոց գրականութեան նշանաւոր հեղինակութիւններից մէկն է հետեւեալ պատճառով: Հայոց գրականութիւնը, որ հարուստ է եղել կրօնական ու դաւանաբանական հարցերին նուիրուած երկերով, պատմագրական աշխատութիւններով, որ այժմ էլ հարուստ է վէպերով, թատերագրութիւններով, բանաստեղծութիւններով եւ այլն, չափազանց աղքատ է տնտեսական խնդիրների քննութեամբ զբաղուող հեղինակութիւններով: Այս է պատճառը, որ մինչդեռ օտար գրականութիւնների մէջ Նալբանդեանի երկի նման երկը բոլորովին երկրորդական, փոքր տեղ կը գրաւէր, մեր` տնտեսական հարցերին նուիրուած գրքերով աղքատ գրականութեան մէջ «Երկրագործութիւնը» հանդիսանում է առաջնակարգ ու կարեւոր երկ, որովհետեւ պատկանում է տնտեսական խնդիրներով զբաղուող սակաւաթիւ գրքերի թուին: Հասկանալի է, որ այսպիսի մի գրուածք անուշադրութեան մատնել չի կարող ոչ մի բանիմաց ուսումնասէր:

Նալբանդեանի այս նշանաւոր երկի` «Երկրագործութեան» ուսումնասիրութիւնը վճռական նշանակութիւն ունի ոչ միայն յայտնի հրապարակախօսի գրական գործունէութեան դասակարգային գոյնը որոշելու եւ հայ տնտեսական աշխարհայեացքի զարգացման մի նշանաւոր էջը լուսաբանելու, այլեւ ռուսահայ գրականութեան առաջին շրջանի (50–70 թթ. ) սոցիոլոգիական բնոյթը երեւան հանելու համար:

Մի քանի տարի է, որ հրապարակի վրայ դրուած է վերջին խնդիրը, այն է, թէ ինչ դասակարգի իդէոլոգիայ է բովանդակում այն գրականութիւնը, որ իբրեւ ժառանգութիւն թողել են Խաչատուր Աբովեանը, Ստեփաննոս Նազարեանը, Միքայէլ Նալբանդեանը, Ռափայէլ Պատկանեանը, Սմբատ Շահազիզեանը եւ այլն: Այս հարցի դրուելու հետ միասին յայտարարուած է նաեւ նրա միակողմանի պատասխանն, ըստ որի այս գրականութիւնը միայն մի դասակարգի` բուրժուազիայի իդէոլոգիայ է պարունակում: Սոյն կարծիքի հակառակ արտայայտուել է նաեւ այն միտքը, թէ յիշեալ հեղինակները գաղափարակից անձնաւորութիւններ չեն, այլ կռւում են զանազան դրօշների տակ, յանուն տարբեր իդէալների. ուրիշ խօսքով` հայ վերածնութեան գրականութիւնը միայն մի դասակարգի միապաղաղ իդէոլոգիայ չէ. այս օպոզիցիոն գրականութիւնն ինքը իւր մէջ ունի աջակողմ ու ձախակողմ. այս գրականութիւնը իւր տարբեր ներկայացուցիչների բերանով արտայայտում է ոչ միայն մանուկ բուրժուազիայի, այլ նաեւ հասարակական ուրիշ խմբերի, սրանց միջից գլխաւորապէս գիւղացիութեան իդէալները [1]:

Այս վէճի` այս կամ այն պատասխանին յանգելը նշանակութիւն ունի ոչ միայն հայոց գրականութեան պատմութեան, այլեւ այն ժամանակուայ հայ հասարակութեան տնտեսական–սոցիալական դրութեան պատկերի համար: Եւ այս շատ պարզ է: Որովհետեւ իդէոլոգիան տնտեսական կառուցուածքի արտացոլումն է մարդկանց գիտակցութեան մէջ, եւ իդէոլոգիայի որոշ կերպարանքին համապատասխանում է տնտեսական որոշ կառուցուածք, ապա հասկանալի է, որ երբ իդէոլոգիան մեզ նոր կերպարանքով է յայտնւում, մենք այլեւս չենք կարող հին, նախկին տնտեսական կառուցուածքը երեւակայել: «Վերնաշէնքի»` մարդկանց գիտակցութեան մասին մեր կարծիք փոխելուց յետոյ ստիպուած ենք փոխելու նաեւ մեր հայեացքը «հիմքի»` հասարակական կեցոյթի մասին:

Միքայէլ Նալբանդեանի «Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ» անունով գրուածքն, ի միջի այլ հետեւանքների, կարող է նաեւ ամենայաջող վախճանի հասցնել վերոյիշեալ վէճը, որովհետեւ նրա մէջ ամփոփուած իդէոլոգիան հանդէս է գալիս ոչ թէ գեղարուեստական հանդերձի տակ, որ սոցիոլոգիական տեսակէտից աւելի դժուարըմբռնելի է, այլ` տրամաբանական պատճառաբանութիւններով, որոնք աւելի մէկին ու մատչելի են հետախոյզ մտքին: