Միքայէլ Նալբանդեան

XI

Այժմ անցնում ենք Նալբանդեանի աշխարհայեացքի ուսումնասիրութեան մի կէտին, որ մինչեւ այժմ ակնարկով անգամ շօշափուած չէ եղել, չնայած որ առանց այս կէտի լուսաբանութեան ոչ մի ուսումնասէր իրաւունք չունի վերջնական եզրակացութիւններ հանելու հայ հրապարակախօսի սոցիալական դաւանանքի դասակարգային գոյնի մասին: «Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ» գրքում կայ մի փոքրիկ չլուծուած հանգոյց, որն առանց ուշադրութեան թողնել անցնելը, ճիշտ է, թեթեւութիւն է ուuումնաuերի համար, որովհետեւ այս դէպքում վերջինս ազատւում է այն լուծելու տքնութիւնից, բայց եւ միաժամանակ երկչոտ, անպատուաբեր ու քօղարկուած փախուստ է, որ վկայում է, թէ բազմավէպ հետախոյզը չէ օժտուած հանգուցակոտոր սրով:

Մինչեւ հիմա Նալբանդեանի աշխարհայեացքի մէջ մենք չենք նկատել այնպիսի մտքէր, որոնք տարբեր լինէին նրա նախկին ասածներից եւ առաջին հայեացքից երեւացնէին, թէ հայ հրապարակախօսի քարոզութիւնների մէջ կայ մի հակասութիւն, որ պէտք է պարզել: Մինչեւ հիմա «Երկրագործութիւնից» քաղած բազմաթիւ հատուածներն ու այս առթիւ արած դիտողութիւնները ցոյց տուին, որ հեղինակը ջատագով է բացառապէս մանր երկրագործութեան, պաշտպան գիւղացիութեան շահերի, դէմ է կապիտալիզմին եւ ժխտում է բանուորութիւնը, վարձկան մշակութիւնն ու վաճառականութիւնը: Սակայն նոյն այն հեղինակութեան մէջ, որի վերնագիրն է «Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ» եւ որը մանր երկրագործութեան ու գիւղացիութեան ի խորոց սրտի փառաբանութիւն է, գտնում ենք նաեւ այնպիսի հատուածներ, որոնք ըստ երեւոյթին միանգամայն հակասում են նրա` մինչեւ այժմ ասածներին:

  «Վաճառականութիւնը եւ արուեստը, — գրում է նոյն գրքում Նալբանդեանը, անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, բարօրութեան ու երջանկութեան» [1]:

«Մի քանի տարի կայ, որ լսում ենք հանապազ մեր վաճառականներից մի կարծիք, թէ հարկաւոր է աշխատել վաճառականութեան վերա, որպէսզի ազգը հարստանայ: Երանի թէ, ասում ենք մենք. քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան հիմքը: ... Այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի վերայ» [2] ։

«Մինչեւ այժմ հայոց ազգի մէջ խախուտ եւ անհիմն վաճառականութեան խորհրդով հիմնուեցան մեծ կամ փոքր ընկերութիւններ, նորանցից ոմանք ընկան դէպքերի հարուածի տակ, ոմանք տեւում են կիսամեռ, բայց մինչեւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկերութիւն ազգային վաճառականութեան» [3]:

«Եւ միայն հում բերքերը չեն, որ կարող են գրաւել հայ վաճառականի գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակութիւնը մի լա՛յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան ու գործունեայ մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին պարապել վաճառականութեան: Նոյն այն գործարանքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող են ներգործել Եւրոպայի մէջ ծանր պայմանների տակ, կարող են ներգործել եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը եւ այլ բնական հանգամանքները աւելի դիւրութիւն կարող են տալ այսպիսի ձեռնարկութեանց» [4]:

Այս ու շատ ուրիշ պարբերութիւնները կասկած չեն թողնում, որ նոյն Նալբանդեանը կողմնակից է նաեւ վաճառականութեան, որը նրա ասելով` պէտք է լինի ազգային, եւ մինչեւ անգամ խրախուսում է գործարանային արդիւնաբերութիւնը: Ահա՛ հանգոյցը, որ չէ լուծուած, սակայն որը պէտք է լուծել եւ կամ այլեւս երբեք բերան բաց չանել Նալբանդեանի մասին խօսելու համար:

Հայ հրապարակախօսի երկում պարունակուած այս հակասութեան վրայից թռել են «Երկրագործութիւնը» մինչեւ այժմ ուսումնասիրողները: Սրանցից ոմանք ուշադրութիւն դարձնելով այն մտքերի վրայ միայն, որոնք վերաբերում են երկրագործութեանն ու հողի համայնացմանը, եւ անտես առնելով վաճառականութեան ու արդիւնաբերութեան զարգացման նուիրուած էջերը, եկել են այն եզրակացութեան, որ Նալբանդեանը գիւղացիութեան իդէոլոգ է եւ թշնամի բուրժուազիայի: Միւսներն, ընդհակառակը, մոռացութեան մատնելով այն էջերը, որոնք նուիրուած են երկրագործութեանն ու հողի համայնացմանը, եւ նկատի ունենալով միայն այն մտքերը, որոնք վերաբերում են վաճառականութեանն ու արդիւնաբերութեան զարգացմանը, «Երկրագործութեան» հեղինակին անուանում են «երրորդ դասի» կամ բուրժուազիայի իդէոլոգ ու մանր արտադրողների թշնամի:

Հակառակորդ կողմերից իւրաքանչիւրն ուշադրութեան առած էջերից ճիշտ եզրակացութիւն է հանում: Յիրաւի, եթէ նկատի ունենանք միայն այն էջերը, որտեղ հեղինակը ջատագովում է մանր երկրագործութիւնն ու ժխտում կապիտալիզմը, ապա Նալբանդեանին միայն գիւղացիութեան իդէոլոգ կարելի է անուանել: Իսկ եթէ նկատի ունենանք միայն այն էջերը, որոնք նուիրուած են հայ վաճառականութեան ու արդիւնաբերութեան զարգացման` անկախ այն սահմանափակումներից, որ դնում է հեղինակն, այն ժամանակ հայ հրապարակախօսի աշխարհայեացքին չի կարելի այլ անուն տալ, քան բուրժուազիայի իդէոլոգիայ:

Սակայն երկու բանակներն էլ իրենց եզրակացութիւնների համար բաւարար հիմքեր չունեն: Առաջիններին` Նալբանդեանին գիւղացիութեան իդէոլոգ անուանողներին, ի պատասխան վերջինները` հայ հրապարակախօսին բուրժուազիայի իդէոլոգ անուանողներն ու կամ ընթերցողները կարող են ցոյց տալ վաճառականութեան եւ արդիւնաբերութեան զարգացման էջերը: Եւ ընդհակառակը, վերջինների ասածները հերքելու համար առաջիններն ու կամ ընթերցողները կարող են մատնանիշ լինել այն մտքերի վրայ, որոնք մանր երկրագործութեան ու գիւղացիութեան ջատագովութիւն են հանդիսանում:

Որտե՞ղ է ելքը: Մի՞թէ Նալբանդեանը Եանուսի պէս երկու երես ունէր, որոնցից մէկով ժպտում էր մանր գիւղացիութեանն, իսկ միւսով` բուրժուազիային: Միթէ՞ նա անհմուտ կառավար էր, որ հասարակական սայլի երկու ծայրերին հակաձիգ գրաստներ լծելով մտածում էր անվտանգ ընթանալ պատմական ուղիով: Եւ կամ միթէ՞ մեր մեծ հրապարակախօսն այնքան թուլամիտ մարդ էր, որ չէր կարողանում նկատել իւր միեւնոյն գրուածքի մէջ կողք–կողքի դրուած խօսքերի աղաղակող հակասութիւնը: Եթէ ոչ, ապա ինչպէ՞ս պէտք է հաշտեցնել այս հակասութիւնը, հաշտեցնել ոչ բռնազբօսիկ, մտացածին ու անհիմն բացատրութիւններով, այլ` հիմնաւոր, իրական ու ճշմարիտ ապացոյցներով:

Das Wahre ist das Ganze! [5]

Այս հակասութիւնը լուծելը շատ հեշտ է, եթէ միայն նկատի ունենանք նրա գրուածքի ամբողջութիւնը եւ ոչ թէ հետեւենք դժուարութիւնների վրայից ոստնելու, նեղ դռներից խուսափելու անզօր խորամանկութեան:

Մեր խորին համոզումով Նալբանդեանի աշխարհայեացքի մէջ թագաւորում է միայն մէկ դասակարգի ոգի. հայ հրապարակախօսը գիւղացիութեան իդէոլոգ է հանդիսանում նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ խօսում է վաճառականութեան ու արդիւնաբերութեան զարգացման մասին:

Մօտենանք այս հանգոյցին եւ տեսնենք, թէ ինչպէս մէկը կարող է խօսել վաճառականութեան ու արդիւնաբերութեան զարգացման օգտին եւ միեւնոյն ժամանակ մնալ գիւղացիութեան պաշտպան: