Միքայէլ Նալբանդեան

XIII

Ինչպէս նախորդ գլխում մէջ բերած հատուածները ցոյց են տալիս, Նալբանդեանը վաճառական ասելով հասկանում է թէ՛ առեւտրականին ու թեւ արդիւնաբերողին: Ուրեմն երբ հայ հրապարակախօսը քարոզում է ազգային վաճառականութիւն, խօսքը չէ վերաբերում միայն առուտուրին, այլեւ` արդիւնաբերութեանը: Առեւտուրն ազգային է այն ժամանակ, երբ վաճառականը գնում ու վաճառում է հայ գիւղացու ապրանքն, իսկ արդիւնաբերութիւնն ազգային է այն ժամանակ, երբ մշակում, ձեռագործում ու մեքենագործում է դարձեալ նոյն հայ գիւղացու արտադրած արդիւնքները: Սխալ կը լինի կարծել, թէ երբ Նալբանդեանն իւր սիստեմի մէջ տեղ է տալիս հում նիւթի գործարանային մշակմանն, ապա նա քարոզում է կապիտալիզմ: «Երկրագործութեան» հեղինակի ասածն այսպէս ըմբռնել նշանակում է ամենեւին գաղափար չունենալ ոչ միայն կապիտալիզմի, այլեւ ընդհանրապէս հասարակական կազմակերպութիւնների էութեան մասին:

Ինչո՞վ են տարբերւում հասարակական կազմակերպութիւններն իրարուց: Ին՞չ զանազանութիւն կայ, օրինակ, կապիտալիզմի ու սոցիալիզմի միջեւ: Եթէ ասենք, որ արտադրութեան միջոց: ներն են յիշեալ հասարակութիւններին այս կամ այն կազմակերպութեան կերպարանքը տալիս, ճիշտ չի լինիլ, որովհետեւ արտադրութեան նոյն միջոցները, գործարան, մեքենայ եւն, գոյութիւն ունեն թէ՛ կապիտալիստական ու թէ՛ սոցիալիստական հասարակութիւնների մէջ. իսկ տարրական տրամաբանութիւնից յայտնի է, որ ընդանուր յատկութիւնը տարբերիչ յատկութիւն լինել չի կարող: Ուրեմն ո՞րն է բաժանման այն հիմունքը, որով զատում ենք հասարակութիւնները միմեանցից եւ անուանում ասիական, անտիկ, ֆէօդալական, կապիտալիստական ու սոցիալիստական: Այս հարցի միակ ճշմարիտ պատասխանը հետեւեալն է. ոչ թէ արտադրութեան միջոցներն, այլ մարդկանց` արտադրութեան մէջ ունեցած տարբեր յարաբերութիւններն է, որ հասարակական կազմակերպութեանը որոշ կերպարանք է տալիս: Կապիտալիզմը ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ մարդկանց յարաբերութիւն արտադրութեան մէջ: Ի՞նչ է սոցիալիզմը, եթէ ոչ նոյնպիսի յարաբերութիւն: Թէեւ յիշեալ երկու հասարակութեան արտադրութեան միջոցները նոյնն են, միայն զարգացման տարբեր աստիճանով, այնուամենայնիւ այս յարաբերութիւնները խիստ տարբերւում են իրարից նրանով, որ մինչդեռ կապիտալիստական կարգերում մարդիկ արտադրութեան միջոցներին վերաբերում են ոմանք իբրեւ տէր եւ ոմանք իբրեւ բանուոր, սոցիալիստական կարգերում, ընդհակառակը, բոլոր քաղաքացիք ընկերներ են, այսինքն` հանդէս են գալիս միաժամանակ թէ՛ իբրեւ արտադրութեան միջոցների սեփականատէր ու թէ՛ իբրեւ նոյն միջոցներով արտադրող բանուոր:

Մասնաւորելով խօսքը պէտք է ասենք, որ գործարանը, մեքենան եւ այլն առանց մարդկային որոշ յարաբերութիւնների կապիտալիստական հասարակութիւն կազմել չեն կարող: Հռչակաւոր են այս մասին Կարլ Մարքսի հետեւեալ խօսքերը, որոնք գտնւում են նրա «Վարձու աշխատանք եւ կապիտալ» յօդուածի մէջ:

«Նեգրը նեգր է: Միայն որոշ յարաբերութիւնների ժամանակ է նա ստրուկ դառնում: Բամբակ մանող մեքենան բամբակ մանելու մեքենայ է: Միայն որոշ յարաբերութիւնների ժամանակ է այն դառնում կապիտալ: Այս յարաբերութիւնից դուրս նա կապիտալ չէ ճիշտ այնպէս, ինչպէս ոսկին ըստինքեան փող եւ շաքարն էլ շաքարի գին չէ: ... Կապիտալը հասարակական արտադրական յարաբերութիւն է: Նա պատմական արտադրական յարաբերութիւն է» [1]:

Ուրեմն երբ մէկը ջատագովում է նիւթի գործարանային մշակումը, ապա սրանից չի կարելի անմիջապէս եզրակացնել, թէ նա կուսակից է կապիտալիստական արդիւնաբերութեան: Պէտք է դեռ ուսումնասիրութիւնը շարունակել ու պարզել, թէ հեղինակը հասարակական որպիսի՛ յարաբերութիւնների հետ է զուգորդում արդիւնաբերութիւնը: Կապիտալիստական արդիւնաբերութիւն առանց պրոլետարիատի գոյութեան հնարաւոր չէ. իսկ մենք արդէն տեսել ենք ու գիտենք, որ Նալբանդեանի համար իդէալական է այն հասարակարգը, որտեղ սեփականազուրկ բանուոր դասակարգ գոյութիւն չունի: Հետեւապէս երբ հայ հրապարակախօսը գրում է նիւթի գործարանային մշակման մասին, նրա յանձնարարածը, ինչ ուզում է լինի, յամենայն դէպս կապիտալիստական արդիւնաբերութիւն չէ, եւ ոչ էլ նրա քարոզը` բուրժուազիայի ջատագովումն:

Նալբանդեանը վերցնում է կապիտալիստական հասարակութեան արտադրութեան միջոցները` մեքենայ, գործարան եւ այլն, եւ առանց կապիտալիստական յարաբերութիւնների մուծում մանր արտադրողների բանուորազուրկ աշխարհը` կարծելով, որ այն միջոցները կարող են այստեղ յաջողութեամբ զարգանալ: Նալբանդեանն այս կէտում սխալւում է, որովհետեւ, ինչպէս վկայում են բուրժուազիայի իդէոլոգներն ու մասնաւորապէս Wakefield-ը եւ ինչպէս ապացուցում է գաղութների առաջին շրջանի կեանքը, մանր արդիւնաբերողների աշխարհում միաժամանակ նաեւ արդիւնաբերութիւնը զարգանալ չէր կարող, որովհետեւ նիւթի գործարանային մշակումը հնարաւոր է միայն կապիտալիստական հասարակութեան մէջ, որտեղ գոյութիւն ունի պրոլետարիատ, եւ կամ սոցիալիստական հասարակութեան մէջ, որտեղ արտադրութիւնը հանրայնացած է, եւ բոլոր քաղաքացիներն ընկերներ են: Կրկնում ենք, Նալբանդեանն այս կէտում սխալւում է, բայց չէ դաւաճանում իւր դասակարգի, գիւղացիութեան շահերին: Հայ հրապարակախօսը իւր քարոզած կարգերի մէջ մտցնում է սրանց համար խորթ տարր, բայց, եւ այնպէս չէ դառնում բուրժուազիայի իդէոլոգ: Երկու օրինակով պարզենք այս պարադոքսը:

Թոմաս Մօրն «Ուտոպիայի» մէջ նկարագրում է մի սոցիալիստական հասարակութիւն. այստեղ բոլորն աշխատում են, չկան պորտաբոյծներ ու տքնողներ, մարդիկ չեն բաժանուած դասակարգերի: Բայց նոյն Թոմաս Մօրը միեւնոյն գրուածքում պատմում է, թէ այն իդելական կղզում կային ստրուկներ, որոնք կատարում էին կեղտոտ, զզուելի աշխատանքները: Այժմ հարց է առաջ գալիս. ո՞ր մարդկանց շարքին է պատկանում «Ուտոպիայի» հեղինակը. նրա՞նց, որոնք դասակարգերի բաժանուած հասարակութեան ջատագով են, թէ՞ նրանց, որոնք դաւանում են ընկերական աշխատակցութեան վրայ հիմնուած հասարակարգ: Եթէ նկատի ունենանք այս փոքրիկ մանրամասնութիւնը, որ վերաբերում է ստրուկներին, այն ժամանակ Մօրին պէտք է կանգնեցնենք առաջին շարքի մարդկանց կողքին, իսկ եթէ ուշադրութեան առնենք նրա ամբողջ քարոզը, նրան տեղ պէտք է տանք երկրորդ շարքում: Սակայն ո՞ր բանակի մարդ է մեծ ուտոպիստը:

Անշուշտ` սոցիալիստների, որովհետեւ ամբողջ «ուտոպիանէ ջատագովութիւն է այն կարգերի, որտեղ չկայ շահագործումն, չկան դասակարգեր, որտեղ բոլոր ֆիզիքական աշխատանքները կատարում են քաղաքացիները: Եթէ Մօրը կողմնակից լինէր ստրկութեան գոյութեան, ապա շատ հասկանալի է, որ բոլոր ֆիզիքական աշխատանքները կը ձգէր ստրուկների վերա եւ ոչ թէ միայն մի չնչին մասը` զզուելի աշխատանքները: Այժմեան սոցիալիստները չեն ընդունում Մօրի ասածն ստրուկների մասին, որովհետեւ համոզուած են, թէ գիտութիւնները, տեխնիկան ու քիմիան այնքան զարգացած կը լինեն սոցիալիստական հասարակութեան մէջ, որ ամենակեղտոտ աշխատանքներն անգամ մաքուր կը դարձնեն, եւ ուրեմն ոչ ոք իրաւունք չի ունենալ խտրութիւն դնելու աշխատանքների մէջ: Մօրի ժամանակուայ կուլտուրան դեռեւս հիմքեր չէր տալիս այսպիսի լուսատեսութեան համար, ուստի եւ «ուտոպիայիէ հեղինակն ակամայից, հակառակ իւր ամբողջ հեղինակութեան ոգուն, զզուելի աշխատանքները յատկացնում էր ստրուկներին: Մօրը սխալւում է, երբ սոցիալիստական հասարակութեան մէջ մտցնում է սրա համար խորթ տարր, բայց եւ այնպէս մենք` յետնորդներս, նկատի ունենալով «Ուտոպիայի» ամբողջութիւնը` հեղինակին դասում ենք ամենայայտնի սոցիալիստների կարգում:

Երկրորդ օրինակ: Յոյն նշանաւոր կատակերգու Արիստօֆանի երկերից մէկում, «Կանանց ազգային ժողովի» մէջ հերոսուհին իւր սոցիալական դաւանանքն արտայայտում է հետեւեալ խօսքերով:

«Ամենից առաջ ես ընդհանուր կը դարձնեմ հողը, փողն ու ամէն տեսակ կայքերը: ... Աղքատութիւնը ոչ ոքի չի հարկադրիլ աշխատելու. չէ՞ որ ամէն ինչ կը դառնայ ընդհանուրի սեփականութիւն» [2]:

Արդ, ի՞նչ անուանենք այս հերոսուհուն. ընդհանո՞ւր, թէ՞ մասնաւոր սեփականութեան ջատագով. կոմունի՞ստ, թէ՞ ինդիվիդուալիստ: Եթէ հաշուի առնենք այն խօսքերը, թէ ամէն ինչ կը դառնայ ընդհանուրի սեփականութիւն, այն ժամանակ նրան պէտք է անուանենք կոմունիստ, իսկ եթէ նկատի ունենանք, որ նրա դաւանած կարգերում գոյութիւն ունի փող, ուրեմն եւ փոխանակութիւն, ուրեմն եւ անջատ տնտեսութիւններ, ապա հերոսուհուն պէտք է ինդիւիդուալիստ կոչենք: Ո՞ւմ կողմն է ձգտում այս կնոջ սիրտը, եթէ չասենք` լեզուն:

Անշուշտ` կոմունիստների, որովհետեւ հերոսուհին ամէն ինչ, նոյնիսկ փողն ընդհանուր է յայտարարում, բայց չիմանալով, թէ փողն անհրաժեշտ է միայն ապրանքային արտադրութեան ժամանակ, տեղ է տալիս նրան կոմունիստական հասարակութեան մէջ, որտեղ փոխանակութիւն, ուրեմն եւ փողի կարիք չկայ: Յոյն կինը սխալւում է, բայց չէ դառնում ինդիվիդուալիստ: Նրա ձգտումը պարզ է, իսկ գիտութիւնը` քիչ, ուստի եւ նա չէ կարողանում իւր աշխարհայեացքն ազատել ինդիվիդուալիստական տարրերից:

«Ուտոպիա»-ի հեղինակի ու Արիստօֆանի հերոսուհու նման Նալբանդեանն էլ իւր դաւանած կարգերում տեղ է տալիս չզուգորդուող, խորթ տարրի, բայց այս տարրը չէ փոխում նրա աշխարհայեացքի ամբողջութեան դասակարգային բնոյթը: Հայ հրապարակախօսի քարոզած ազգային արդիւնաբերութիւնը շատ հեռու է կապիտալիստական արդիւնաբերութիւնից: