ԳԼՈՒԽ Բ. ԿՈՂՄԵՐԸ ԻՐ ՏԱՂԱՆԴԻՆ

/93/ Մեր գրականութեան մէջ մէկէ աւելի են այն գրողները, որոնց տաղանդը ընդունակ ըլլայ յստակ երեuակներու բաժանման մը բարիքին։ Առանց անտեղութեան այս աշխատանքը գործադրելի է Արշակ Չօպանեանին, Միքայէլ Կիւրճեանին, քիչ մը Տիգրան Կամսարականին, բոլորն ալ շատ մը սեռերու վրայ իրենց մէկ կողմը կերպարանած, բոլորն ալ այլ կողմերը հարազատ պարկեշտութեամբ մը պատշաճեցուցած այդ սեռերէն մէկուն կամ աւելիներուն։ Քրոնիկագիր Կամսարական մը իրաւ է այնքան, որքան թատերագիր կամ վիպող Կամսարական մը։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ այդ անունները իրենց մշակած որեւէ սեռին մէջ գիտակից են իրենց ըրածին։ Չեմ կրնար, լուսաբանելու համար սա մտածումը, անունը չտալ Լեւոն Սեղբոսեանին, թէեւ այդ մարդը ըլլայ գրած քերթուածներ, յաւակնած՝ արուեստի օրէնքներ բանաձեւել, կէս երկվեցեակի ըլլայ հասցուցած թիւը իր վէպերուն ու երկվեցեակը գտած թատերակին մէջ (իրն է բառը)։ Կա՞յ պէտք ճշդելու, որ բացի « Կայսրը » խաղն այս մարդուն մեզի ձգած շատ պարկեշտ վաստակը պաշտպանուի միակ այդ որակականով — պարկեշտութեամբ։ Արուեստը ըլլալով հանդերձ այդ պարկեշտութիւնը, միշտ ատկէ աւելին է։ Բանաստեղծ Լեւոն Սեղբոսեան մը հետաքրքրութիւն (curiosité) մըն է, բառին տալով ֆրանսական իր առումը։ Վիպասան Շանթ մը մեր միտքին մէջ անզետեղելի ուրուականի մը կը նմանի։ Իսկ քննադա՞տը։ Լաւ է լռել։

Oշականի գրական վաստակը մեզի իրաւունք կու տայ սակայն, տաղանդի կողմերու սա արտահանումը իրագործել իր վրայ, իր պահանջած պայծառութեամբ, որքան վճռականութեամբ, որոնք կը մերժեն այդ մասին ամէն երկբայանք։ Ահա թէ ինչու։ Ի վերջո, օրինակի մը համար, « Թուղթի փառքը » մնաց առանձին, Չօպանեանի բազմաթիւ պատմումները կերպարանելու անկարող ու հետեւաբար անբաւարար իր հեղինակին ապահովելու վիպողի վարկ մը։ Կը յիշենք, Չօպանեանի ընդարձակ գործին մէջ, այդ ախորժակն ալ, /94/ բայց չենք ծանրանար։ « Տուրքը » (Միքայէլ Կիւրճեան) նոյն ճակատագիրն է, որ կը պարզէ բազմազանակ արտադրութեանը մէջ եգիպտահայ գրագէտին։ Լեւոն Սեղբոսեանի վիպական գործը բեռ մըն է անոր յիշատակին։ Օշականի վէպը, թատրոնը, քննադատութիւնը դրական, ամբողջ, լաւ շրջագծուած երեւոյթներ են, իւրաքանչիւրը ինքդ իրեն դաւող, իւրաքանչիւրը սեպհական կնիքով ու կերպարանքով։ Անոնք ո՛չ միայն սեռին վրայ յաւելումներ են, այլեւ՝ Օշականի մէջ պարկեշտ կողմերու յայտարար վկայութիւններ։

Այսպէս ուրեմն, Օշականի մէջ մենք կը հաստատենք

ա) Վիպողը, որ իր հասողութեան տակ յաջողած է պահել պատմումը, այսինքն՝ վէպի մը տիրական կնիքը (« Խոնարհները », « Խորհուրդներու մեհեանը », « Երբ պատանի են », « Երբ պզտիկ են » եւ ուրիշ բազմաթիւ էջեր, հատորի չմտած) եւ վերարտադրութիւնը, վերակազմումը խոր, իրաւ, նոր աշխարհներու, իրմով պայմանաւոր։ Իր վէպն է ասիկա, որ հաւասարապէս կը յարգէ ու կը զանցէ վէպին մեր մէջ փորձուած կաղապարները եւ կը յաւակնի սեպհական, իւրահնար ուրիշ ալ կաղապարներ գործածելու։ « Հարիւր մէկ տարուան »ը վէպն է դասական համեմատութիւններով, ամփոփ, խիտ, յառաջատու, իր սահմաններուն ներսը ինքզինքը ապահով զգացող։ Երեք հարիւր էջը այդ շարքին համար բաւարար։ « Ծակ–պտուկը » տոսթոեւսկիական վէպին սահմանները կը քերէ, կառուցում՝ ինչպէս զարգացում։ « Մնացորդաց »ը որոշապէս կը հետապնդէ փրուստեան ճարտարապետութիւն մը։ Անշուշտ միամիտ չէք այս նկատումները սահմանափակել ծաւալի կամ կառուցման հարցերու մէջ։ Օշական նորոգած է իր գտած կաղապարները իր հաշւոյն ու հոս է իր ինքնատպութիւնը, թերեւս իր պատուհասումն ալ։ Ի վերջոյ ֆրանսացի քննադատ մը երբ Մարսէլ Փրուստը կը յայտարարէր մեծ վիպող մը, կարծիք մը միայն կ՚ըլլար բանաձեւած, քանի որ նոյնքան հեղինակաւոր ուրիշ ֆրանսացի քննադատ մը այդ անունը նախատինք կը համարէր ֆրանսական գրականութեան։ Կը զգա՞ք նոյնութիւնը ճակատագիրներուն։ « Մնացորդաց »ը թրիք որակելու հերոսութիւնը չի գնուիր անշուշտ « Նոր տաղերը » կոյանոցի ծաղիկ որակելու տրտում ապուշութեամբը։ Ժողովուրդի մը մէջ, որուն գրագէտն իսկ չկրցաւ կարդալ Օշականին վէպը (ունիմ մտերմութեան գիրեր, մեր ամենէն մեծ բանաստեղծներէն մէկէն, որ կը խոստովանի, թէ չէր կրցած կարդալ « Հաճի Մուրատ »ը), Օշականի յամառութիւնը, իր կաղապարներուն, թեքնիքին ու հանգանակներուն հաւատարիմ մնալու, արժանի է նկատառման։ Բայց կայ աւելին։ Իր վէպին մէջ Օշական /95/ փրկած է անդարձ կորուստէ իր ժողովուրդէն ու անոր դրացիէն, թուրքէն անփոխարինելի բարքի քանդակներ։ Դար մը վերջ, երբ Արեւմտահայ գրականութիւնը անցեալ մթերք մը դառնայ, կը հաւատամ, թէ մեր այդ օրերու մարդերը խանդաշատ զգացումներով պիտի դիմաւորեն Օշականի վէպը, առնուազն մեր բարքերէն իր ըրած խոշոր, խորունկ, անտիպ սեւեռումներուն սիրոյն։ Վիպողը միայն հաճելի ընթերցումներ մատակարարող մունետիկ մը չէ։ « Թափառական հրեայ »ն փառք մըն է 1850ին։ Միջակ փառասիրութիւններով գրականութեան պատմութիւն մը իսկ այսօր պիտի չզիջանէր անոր հեղինակին անունը անգամ ներս առնել իր էջերէն։

բ) Թատերագիրը ։ Իր տպուած մասին մէջ (որուն հաւասար է անտիպը) Օշականի թատրոնը հարազատ է անոր գործին ընդհանրութեանց։ Գրական սեռերէն թատերականը, ամենէն համադրականը, ինչպէս դժուարանուաճը, մեր մէջ բացառիկ ողբերգութիւն է։ Ի վերջոյ միշտ նկատի պարտաւոր ենք առնել, որ մեր ցաւը, նոյնիսկ լքումը մեզ չեն կործաներ, երբ այս հոգեբանութեամբ մեր գործը ողողենք վէպի, քերթուածի վրայ։ Առնուազն մեզի պէս հինգ-տասը տառապողներ հանդիպելու բախտը կը վայելենք։ Թատրոն մը համայնական իրողութիւն է, երբեք՝ ինքնիրմով ոտքի։ Անոր իրագործումը հեղինակէն դուրս շատ ամուր կերպով մը հնչումին տակն է հասարակութեան մը, որուն թաքուն ծորումներովը կը կենսաւորւի, դերասանին, որ հեղինակին ուրուագրած ապրումները այլապէս հզօր կենսագործումէ մը անցընելով, պիտի ընդհանրութեան փակ, անընկալուչ ջղայնութեանը գրեթէ բռնի պարտադրէ։ Ու մեծ կղեր մը ըլլալու հարկ չկայ հասկնալու համար, որ հարիւր տարի առաջ մենք երբեմն մէկը ունինք (1860ի հասարակութիւնն իսկ գեղեցկութիւն մըն է այսօրուան անոճ, անկնիք չտեսներով տառապող ու աղաչանքով թատրոն պատուել բարեհաճող խուժանին հետ բաղդատուած է երբեմն միւսը (1880ին, 90ին, 1910ին մեր բեմը ունեցաւ իրաւ դերասաններ), բայց շատ քիչ անգամ երկուքը միասին։ Կը հետեւի գործին իսկ տագնապը։ Դերասանէն, հասարակութենէն զուրկ գրական գործ մը դատապարտուած է կռնծելու։ Ահա թէ ինչու արեւմտահայ թատերական գրականութիւն մը չունի կշիռ։ Օշական այս ստուգութիւնները հոս յիշած ատենը չ՚ուրանար մեր դերասանները, քանի մը միջակէն շատ քիչ վեր թատերական երկերը։ Բայց տրաման կը սկսի այս հաւաստումէն վերջն ալ։ Տասնի մօտ են անոր թատերական յօրինումները։ Ու գիտնալու էք, որ գործնական իր բնազդովը Օշական հովի դէմ կորկոտ չէ մաղած ։ Կը հետեւի թատերա /96/ կան զգայարանքի մը, հասկացողութեան մը, մեծ տարազով՝ խառնուածքի մը կնճռոտ հարցը։ Անոնք, որ ներկայ եղան իր « Նոր պսակը » խաղին (Պոլիս 1922) զգացին, որ չէին կրնար բաժնուիլ բեմէն, ուր միակ դերասանուհի մը յաջողած էր վերարտադրել գործին թաքուն խառնուածքը ու կապել իր խօսքին, ասոր մթնոլորտ տուող յուզումին հոսանքին։ Ասիկա թատերագիրը յատկանշող անդրանիկ կարողութիւնն էր։ Յետոյ, մեր բեմերուն վրայ քլիշէ վիճակներ, քլիշէ տիպարներ ու առաւել քան քլիշէ խաղարկութիւն իսկական բռնութիւն մը կը գործադրէին։ Օշական, ինչպէս իր վէպին, նոյնպէս իր թատրոնին մէջ կը զատուի հասարակաց ճաշակէն, նուիրագործուած արժանիքներէն, սիրուած խաղարկութենէն, ըլլալու համար ինքզինքը: Կիրքը, արիւնն ու իր խուլ, խորունկ, աննահանջ ձայները, արուեստը եւ իր մեր մէջ ոտքի նետած այլապէս բուռն, կործանարար յիմարանքները, մեր երազանքը, որ մեր պատմութիւնը դիմակալելու մեր ամենէն հզօր զէնքը եղաւ, փրկութեան լաստ մը եթէ կ՚ուզէք, մեր ճակատագրին թաթը մեր ամենէն նուիրական յոյզերուն կծիկին վրայ, ու այն բարդ, մութ, անխուսափելի տրամաները, որոնք մեզմէ դուրս, անկախ կը խուժեն մեր վրայ։ — Ահա յատակը այդ թատերական յօրինումներուն ու այս ամենուն ընդդէմ մեր ընդվզումը, քանի որ թատերական երկը պայմանաւոր է սա լարումներով։ Մեր թատրոնը այս նիւթերը անգիտացած էր, հպատակելու համար մեր հասարակութեան ախորժակներուն։ Օշականի մօտ նիւթին նորութեան չափով, աւելի է մշակման արտակաղապար յանդգնութիւնը։ Ըսի, թէ դժուար էր թատրոնին հիմնական պահանջները, գրեթէ օրէնքները անպատիժ զանց ընել։ Օշական անցաւ անդին այդ պայմանադրութիւններէն։ Իր խաղերուն մէջ թատերական ոչ մէկ truc, հիւսք, էնթրիքի ճարտարանք, որոնք այնքան անհրաժեշտ են գործողութիւնը քալեցնելու։ Փոխարէն՝ հոգեկան խոշոր տագնապները (որոնք միշտ կեանքէն կ՚առնեն իրենց գնացքը, զայն կ՚երկարաձգեն մինչեւ բեմ ու անկէ անդին հանդիսականին ներքին աշխարհը, երբեմն՝ պատմութենէն, բայց ծածանելով ընդմէջ հեքիաթին եւ խիտ իրականութեան, կը պահեն վաւերագրական իրենց կշիռը։ Բոլոր իր արդիական խաղերը, ապրուած, մորթին վրայ կրուած տագնապներ են, առնուազն ողբերգութիւններ, իրենց հեղինակներուն դարձեալ վաւերագրական իմաստովը), մեր անհատական ու երբեմն ալ հաւաքական խորունկ վրդովանքը։ Բայց այս ամէնը ազատ՝ թատերական կառուցուածքին բիրտ, յաճախ բռնազբօս ճնշումէն։ Պէ՞տք է յիշել մեծ անուններ, այս առիթով։ Ուրիշ մը /97/ պիտի կրնար գրել Իպսէնը ոչ անշուշտ իբրեւ բաղդատութեան եզր, այլ իբրեւ մէկը, որ 1860ի եւրոպական թատերական հասկացողութիւնը դրել էր այնքան բիրտ կերպով մը անակնկալի առջեւ, հանդիսականին բնական հետաքրքրութիւնը փոխադրելով արտաքին գործողութենէն դէպի ներքին տրաման։ Գաղափարներու թատրո՞ն մը, այդ անհուն գիշերներով բախտաւորուած Նորվեկիայի մէջ անտեղի չէր մարդերու համար, որոնք հանդարտ, ինքնամփոփ, ունէին լայն տրամադրութիւն իմացական հարցերու շուրջ կենդանի խօսքեր հանդուրժելու։ Ֆրանսացիք, կարճ գիշերներու եւ տաք արիւնի, այսինքն՝ գործողութեան ժողովուրդ, սուլեցին այդ Իպսէնը մեծ խաղաղութեամբ։ Իմ հաշւոյս՝ կարելի է անդրադառնալ Ռ. Թակորի խաղերուն, ուր դասական գործողութիւնը կը լքուի ու տրամային բախտը կը յանձնուի անջատ, բայց ներքին մութ զգացումով մը իրարու հաղորդ վիճակներու շահագործումին։ Օշական կը զատուի Իպսէնէն, քանի որ իր ժողովուրդը գաղափարագրական թատրոն մը ո՛չ միայն անկարող է հանդուրժելու, այլեւ նման տրամաներ արտադրելու համար ալ անընդունակ է հիմնովին։ Օշական կը զատուի Թակորէն իր խաղին մէջ քմայքը, բանդագուշանքը, անտեղի ու անակնկալ բեմխուժումը (դերասաններուն) իրեն արգելելով։ Օշականի թատրոնը բեմին վրայ ընկերային հարցեր չի հետապնդեր, բայց բուռն շարժումներու, շարժուկոծումներու արեւելահայերուն սիրական բառովը՝ բղաւումներու հեշտախտը չի հալածեր Շիրվանզատէի պիէսա ներուն։ Կը մտածենք անոր մէկ խաղին ներկայացման դիմաց, բայց ատիկա փաստ մը չէ թատերական խառնուածքի մը։ Ու կը մնայ հիմնականը. — Oշականի խաղերը չեն անցած բեմին փորձէն. — մեծ բեմէն, ուր իրաւ հասարակութիւն մը, առանց կանխակալ տրամադրութեանց ճնշումին, իրաւ դերասաններու վրայով արտօնուէր այդ խաղերուն տարողութիւնը իր զգայնութեամբը դատելու եւ ոչ թէ թուղթի ասպետներուն (թատերական քննադատները, որոնք այնքան դիւրին կը բուսնին, դիակի հոտ առնող անգղերու նման) բաջաղանքովը։ Օշական կը յաւակնի թատրոնը վերածել վիճակներու ներելի շահագործումի մը, իմաստի ջերմ բարեխառնութեան մը մէջէն։ Աւելի անդին, լայնօրէն կը տրուին Օշականի թատրոնին տարողութիւնը, արժանիքը, մեղքերը։

գ) Տպաւորապաշտը: Այս վերնագրին տակ կը զետեղեմ մեր գրողներու այն կտորները, որոնք որոշ նկարագիրները չեն բովանդակեր վէպին, թատրոնին, կը զարգանան անձնական զգայութիւններու, տպաւորութիւններու, երազանքին ու անդաճմունքին փո/98/փոխուն ճամբաներովը, առանց գտնելու վէպին առարկայական այլուրացումը անձէն ու թատրոնին համադրական համատրոփ ընդհանրութիւնը զանգուածէն։ Քրոնիկը մէկ երեսն է այս գրելու եղանակին, խմբագրականը ՝ մէկ ուրիշ։ Յուշերը, ինքնակենսագրումը, նկարչական քննադատութիւնները, արուեստներու շուրջ անձնականով շաղախուն տպաւորութիւններ կրնան մասեր առնել այդ թեքնիքէն։ Ինչպէս զգալի է այս կարճ սափմանումէն, Արեւմտահայ գրականութիւնը մեծ թիւով նման էջեր, հատորներ (որոնցմէ ոմանք մեծ գործեր են. ինչպէս « Աւերակներու մէջ »ը, « Ներաշխարհ »ը, « Անցորդը եւ իր ճամբան ») ունի թերեւս այդ գրականութեան ներքին ու թեքնիք յարմարութիւններուն ծնունդ, քանի որ մատչելի է կտրատ իր հանգամանքովը օրը օրին ապրող մեր գրողին ու անոր տուածը մարսող հասարակութեան մը ճաշակներուն եւ նիւթական կարելիութեանց։ Քանի մը հատորը կ՚անցնին այն կտորներու գումարը, որոնք Օշականի գրական յեղաշրջման երկար ընթացքին ծնունդ են առած անոր գրիչէն, բազմազան ազդակներու արդիւնք. — կիրքեր, հոգեկան վիճակներ, յուզումի պահեր, թելադրական կայքեր, մթին ապրումներ, իմացական սարսուռներ, կարճ՝ ինչ որ մեր ջիղերը, ուղեղը կ՚առնեն անմիջական ճամբով, ու զայն կ՚անդրադարձեն, գրեթէ հում, գեղարուեստական էնգիւպասիոնէ անցնելու պատեհութենէն զրկուած։ Տպաւորապաշտ է թեքնիքը այս ամենը նուաճելու։ Այսպէս, մեզի կը ներուի գրական տպաւորապաշտութեան նմոյշներ ընդունիլ իր վերլուծումները (« Սերմնացան », « Անգղին կտուցին տակ », « Գրականութեան համար », « Վկայութիւններ », « Ես ինծի », « Գիրքերու քովն ի վեր », « Մոռցուած բաներ », որոնց մէջ Օշական կը մտածէ (պարկեշտ, պարզ մտածումը արուեստագէտին եւ ոչ թէ խորախորհուրդ անդաճմունքը իմաստասէրին), կը տպաւորուի, կ՚ապրի, լայնօրէն ողողուած սակայն խառնուածքին հիմնական հեղումովը, որ աւիշն է կեանքին։ Կեանքին սա յարաբուխ ներկայութիւնն է, որ այդ կարգի անոր էջերը կը զատէ զուտ իմացական փաստարկումէն — որով կը յատկանշուի դպրոցամոլ քննադատութիւնը մեր իրապաշտներուն, Ռէթէոս Պէրպէրեանի, Արտաշէս Յարութիւնեանի — վերածելու համար զանոնք կեանքի հանդէսի մը, տպաւորապաշտ բարեխառնութեամբ, շփոթուող արուեստին հետ, ինչպէս պիտի ուզէր Օսքար Ուայլտ, ինչպէս կը գրեն Ժիտ, Նիցչէ, Պուրժէ, Թիպոտէ, Վալէրի, եւայլն։ Դարձեալ հոդ է թերեւս գաղտնիքը իր շուրջը ստեղծուած տարակարծութեանց, հակազդեցութիւններուն, քանի որ Օշականի հատումները թանձրացեալ, կեանքէն փր/99/ցուած պատկերներու ձեւը կը սիրեն հագնիլ այնքան յաճախ, հեռու՝ սեռին վայել չոր, կոկ, լուրջ թոնէն, ստեղծելով ծանր անդրադարձումներ, խորունկ խռովք, անսահման ու անգութ զայրոյթ, կատաղութիւն եւ կամ հակառակէն՝ հիացում եւ քաղցր յուզում։ Չէք կրնար զայն չէզոք կարդալ, այնքան իր արիւնը կը միջամտէ իր դատումներուն, տպաւորութիւններուն։ Իրեն հետ եւ կամ իրեն դէմ ։ Երկու կեցուածքներն ալ կը բացատրուին այս դատաստաններուն բուռն անձնականութեամբը։ Բայց Օշական պատմած է հեքիաթներ, աւանդական արարողութիւններ, ճամբու զգայութիւններ, կեանքի կտորներ (գաղիացիներուն tranche de vieն), մեր մէջ աւելի ընդհանրացած տարազով՝ պատկերներ, որոնք չեն զետեղելի մեր քրոնիկին կաղապարին ալ մէջ։ Իմացական, ինչպէս զգացական, թերեւս աւելի ճիշդ ըլլար՝ զգայարանական այս ապրումները ահա կը կազմեն տպաւորապաշտ Օշականին ժառանգութիւնը մեզի։ Միւս կողմէն՝ ամէն տեղ իրեն չպակսող ոճի իր խորունկ բնազդը, ներքին կշռոյթի իր զգացական ամբողջ տարածքը (appareil), անտիպ ու շքեղ փոխաբերութեանց իր փողերանոցը ուրիշ առաւելութիւններ՝ ճարելու համար այս կտորներուն ձեւի ալ փարթամութիւն մը ու վերջացնելու համար ըսել, թէ պարագայով, շրջանով պայմանաւոր՝ տպաւորապաշտ Օշականը կը պատկանի մնայուն գրականութեան (գրեթէ մեր մէջ միակն է այն շատ հազուագիւտ դէմքերէն, որոնք գիտցած ըլլան զերծ պահել իրենք զիրենք լրագրելու, խմբագրելու անողոք, անխուսափելի հարկէն)։

դ) Քննադատը ։ Դուք կանխող էջերու մէջ մէկէ աւելի անգամներ հաստատումը ըրիք արհամարհանքին, զոր Օշական, շատ կանուխէն ունեցած է քննադատութիւն անուանած սեռին վրայ։ Բայց ճակատագիրը այնպէս է կարգադրած, որ իր ընդարձակ գործին մէկ կարեւոր մասը իյնայ այդ կալուածին մէջ եւ արժանաւոր դատապարտութեան ներքեւ։ Ի՜նչ զանազան կերպարանքներու տակ Օշական փորձած է պարտկել իր փղշտացի վախը իր ըրածէն։ Վերը Գրական վերլուծումներ տիտղոսը կ՚ընդգրկէր բազմատեսակ գրական ապրումներ։ Տպաւորապաշտ քննադատութիւն մը ի վերջոյ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ գայլը՝ գառնուկին մորթով։ Բայց Օշական, պատասխանատու ուրիշ վերնագիրներու տակ, դատած է մեր գրականութիւնը։ « Մեր բանաստեղծները », « Մեր վիպասանները » ընդհանուր խորագիրներ էին, որոնց ներքեւ անիկա տակաւ կազմակերպեց իր դատաստանական աշխատանքը, մենագրութիւններով, ընդլայնուած ուսումնասիրութիւններով։ Օրաթերթ, հանդէսներ, պակ/100/սած պարագային սեպհական պարբերաթերթեր կրկէս կը ներկայացնէին այդ աշխատանքին։ Երբեմն լրագրի մը քանի մը սիւնակը կամ թիւերը, երբեմն հանդէսի մը քանի մը պրակները լեցնելու չափ, իրարմէ խորքով ու ծաւալով բաւական տարբերող գործադրութիւններ էին այդ յօդուածները։ Կարելի է ըսել, որ Արեւմտահայ գրականութեան բոլոր արժանաւոր անուններն ու յատկանշական գործերը իրեն թելադրած են այդ աշխատանքները (իր մէջ կիրք էր չարժանաւորներու հանդէպ յստակ, բիրտ խօսքը)։ Անիկա չէ անտեսած Արեւելահայ գրականութեան տիրական դէմքերով ալ զբաղելու պարտք մը [1] ։ Բայց իր շրջափոխութիւնը կը զարգանայ իրմէ անկախ ու ընդդէմ՝ իրեն։ Առաջին Մեծ պատերազմէն վերջ անիկա կը ձեռնարկէ ընդարձակ մենագրութիւններու, որոնք հետզհետէ պիտի բազմապատկուին ու պիտի յօրինեն իր համադրական վաստակը, « Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան » անունին տակ։ Գործը զօրաւոր ձեռնարկ մըն է հարիւրամեայ մեր գրական ճիգը համադրել փառասիրող։ Ասկէ դուրս՝ մեր հին մատենագրութեան տասնեակներով դէմքերուն վրայ գրական կենդանագիրներ ու ձգտումներուն շուրջը նշմարանքներ, ոմանք տպուած, ուրիշներ՝ անտիպ, ուր կայ փորձը մեր մատենագիրները տեսնելու, արժեւորելու արդի միջազգային նմանօրինակ աշխատանքներու մեթոտովը։

Տաղանդի կողմերու սա արտահանումը կը պահեմ իր հիմնական գիծերուն վրայ։ Աւելի անդին այդ մայր բաժանումները կը գտնեն իրենց արժանաւոր ընդլայնումները։