Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ժ հատոր

Գ.

« Համապատկեր »ը։

Գործը յղացուած է 1938ի սկիզբները։ Ծանր ընթերցումներու ու աւելի ծանր մտածումներու համակարգ վաստակ մըն է այս լայնածաւալ գործը, որ կը ձգտի Արեւմտահայ գրականութեան ամբողջական պարագրկումին։

/328/ Անոր առաջին բաժանումները (« Ռոմանթիքներ », « Դէպի իրապաշտները », « Իրապաշտներ », « Արուեստագէտ սերունդը »), այսինքն՝ ինչ որ մեզի հասած է մեր գրողներէն մինչեւ 1914, կը հպատակին համապարփակ ծրագրի մը։ Գործին « Մուտք »ը պարզած է այդ ծրագրին մեծ գիծերը։ Ու Օշական ինքզինքը չի կրկներ։ Արեւմտահայ գրականութիւնը այդ թուականին հասած է խեղդամահ վախճանի մը։ 1920էն ասդին գրականութիւնը, որ կը մշակում, թերեւս եւրոպական կաղապարներու շատ աւելի պատշաճող գործեր տուաւ։ Բայց սխալ պիտի չըլլա՞ր զայն ընդունիլ նոյն հոգեկան ընդառաջումով, որ մերն էր եղած, այդ թուականէն առաջ, մեր իրաւ, ցեղադրոշմ գործերուն հանդէպ։

Այս տարակոյսը այսպէս հոս բանաձեւելէ վերջ, կ՚անցնիմ գործը ներկայացնելու պարտքի մը։

« Համապատկեր »ը ուրեմն համագումարն է արեւմտահայ գրական ճիգով մեզի հասած իրաւ, վաւերական, անփոխարինելի արժէքներու: Պա՞րզ։ Այսինքն՝ ճակատագի՞րը այն թղթեղէնին, որ դարձեալ մեզի հասած է այդ երեք սերունդներուն ճիգովը անշուշտ, բայց որուն հանդէպ մենք չենք զգար արուեստի ապրումներով պայմանաւոր այն հոգեխառնութիւնը, որ կ՚արթննայ մեր ներսը ամէն անգամ, որ հազիւ գրագէտ Խրիմեանի մը, Ոսկանի մը, Մամուրեանի մը գործերը կը թղթատենք, երազասոյզ, խռով ու տրտում նոյն ատեն, երբ շատախօս էջերուն երկայնքովը մարդերուն (զանոնք հեղինակողներուն) ստուերները կը բուսնին, իրենց բոլոր ձգտումներով, ծիրանաւոր, խենթ ու շքեղ, տարօրինակ, բայց մարդկային … հա՜յ, մէկ խօսքով։ Այդ թղթեղէնը արժեւորելու համար Օշական հաւատարիմ մնալով հանդերձ տպաւորապաշտ թեքնիքին, աշխատած է քանի մը հաստատ իրողութիւններու պաշտպանութիւնը ունենալ հետը։ Այդ իրողութիւնները, հեռու սկզբունքային խստութեամբ տարազներ ըլլալէ ու ըստ այնմ ճնշելէ, ճշդումի, արեւելումի, ստուգելու եղանակներ են եւ որով կը ներդաշնակուին գործին ընդհանուր յղացքին եւ ճարտարապետումին ներսը։ Ասոնք համառօտի վերլուծուած են « Համապատկեր »ի Ա. հատորի ընդհանուր մուտքին։ Հոս զիս կը զբաղեցնեն անոնցմէ դուրս ուրիշ հարցեր։

Օշական ունի՞ իրեն յատուկ եղանակէն դուրս (թեքնիք) նաեւ իրեն յատուկ գաղափարաբանութիւն մը, անշուշտ աշխատանքին համար մասնաւորուած։ Այսինքն՝ կա՞յ Օշականին յատուկ գաղափարներու մթերք մը, որոնցմով ներուէր ձեռնարկել հարիւրամեայ գրական ճիգի մը գնահատումին։

/329/ — Առանձնապէս, այսինքն՝ ի յառաջագունէ կաղապարեալ ընդհանուր գաղափարներու մթերք մը Օշական կը մերժէ արուեստի բոլոր ձեւերուն համար։ Մի մոռնաք վէպը ճերմակ թուղթ յայտարարող բանաձեւը, որ ո՛չ ցոյց է, ոչ ալ մեծամտութիւն։ Անիկա գործադրած է իր յայտարարութիւնը, դուք տեսաք ատոր փաստը, իր վէպին վրայ։ Իր արդարացո՞ւմ ը։ Ունի։ Ու այդ արդարացումը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կեանքին հանդէպ իր մոլեռանդ պաշտամունքը։ Հիմա, երբ գործածէք այս տարազը գրականութիւն մը կշռելու արարքին վրայ, դուք պիտի այցուիք ամենէն առաջ կեանքին թելադրանքէն, այդ գրականութեան վրայով։ Որքա՞ն խտութեամբ, խստութեամբ կեանք սեւեռուած է որեւէ գրողի, գրողներու խմբակի մը, գրական սերունդի ստեղծումին շրջանին։ Ուրի՞շ։ — Անշուշտ, սեւեռուած այդ կեանքին տեսակարար կշիռը։ Ուրի՞շ։ Այս կեանքին հաշտեցումը աւելի ընդարձակ տեւողութեան մը հանգրուաններուն ներսը։ Շարունակելով այս մտածումները, Օշական գրեթէ կը զարտուղի քննադատութեան մեր ընդունած կաղապարներէն ու դերէն։ Քննադատութիւնը դատաստանական ատեանի մը ամբաստանութիւնները կամ պաշտպանութիւնը չէ, ուր ըլլային խնամքով արձանագրուած մեղքեր ու արժանիքներ, յանցանքներ ու յաջողուածքներ, սանկ ընդհանուր, գրքունակ օրէնքներու հեղինակաւոր ձայնովը արտասանուած։ Քննադատութիւնը չէ նոյն ատեն իմաստասիրական որոշ տուեալներու, դրութեանց փորձարկութեան մէկ դաշտը, ուր ի յառաջագունէ փորձելի տեսութիւններ իրենց ապացուցումը հետապնդէին։ Քննադատութիւնը չէ դարձեալ օրէնքներու, կազմ ու պատրաստ կաղապարներու դիւանատունը, ուր դարերէ ի վեր գործածուած միջոցները մնացին միշտ ի զօրու, բացատրելու, կշռելու համար գործերու ներգոյակ արժէքները։

Երկրորդ մեծ միութիւնը Օշականի քննադատութեան, նուաճուած կեանքին մթերքէն, տեսակէն զատ, նուաճման եղանակին ալ, այսինքն՝ այդ կեանքը սեւեռող խառնուածքին ալ նկատառումը կը կազմէ։ Ծանօ՞թ էք իր տարազին գրուածքի մը, գիրքի մը, գրողներու խումբի մը, շրջանի մը առջեւ։ Ան է, որ վերածած է իր տեսութիւնը պարզագոյն ձեւերու։ Ըստ տեսութեան

 

ա) — Ո՞վ կայ	արուեստի գործի մը, շրջանի մը ետին
բ) — Ի՞նչ կայ
գ) — Ի՞նչպէս կայ
դ) — Ե՞րբ կայ

  « Համապատկեր »ը այս պարզեցուած բանաձեւերուն պատշաճ /330/ ընդլայնումը, ընտելացումն է Արեւմտահայ գրականութեան բոլոր արժէքաւոր գործերուն վրայ։

Այսպէս պարզելէ վերջը ընդարձակ այդ աշխատանքին յատակը պառկող հիմնական զոյգ հոսանքները (գաղափարի), ես կ՚անցնիմ քննադատութեան մէջ կեանք վարկածին վերլուծման։ Ու առանց աւելորդ նրբութիւններու, պատեպատ ձեւերու կու տամ այդ տարազին բովանդական տարրերէն որոշ գործածութիւն։

Ամենէն առաջ գիրքերուն կեանքը չի կրնար շատ տարբերիլ միսերուն կեանքէն։ Չէ՛ անշուշտ այդ միսերուն կեանքը (թէեւ մեր մէջ առհասարակ արուեստագէտը այս զանազանութիւնը գրեթէ անտեսած է կամաւոր կամ անգիտակից զանցումով մը։ Շիրվանզատէի համար բեմին վրայ կեանք մը կարելի հարազատութեամբ կրկնութիւնն է հասարակ(աց) կեանքին բայց աւելի է անկէ անպայման ։ Ինչո՞վ։ Բայց ամէնով։ Ինչո՞ւ։ Պարզապէս զայն թանձրացնող ջղային դրութեան, խառնուածքին կնիքովը, ճնշումովը։ Ըսինք, թէ մեր ջիղերը երբեք նոյն ձեւով չեն առներ իրենց թրթռումները իրենց տարրերէն։ Այդ աւելի՛ն ահա, որ կը դիմանայ, երբ կեանքը դադրած է շատոնց ու կը կազմէ գրականութեան մը պահեստը։ Ինքնաբերաբար տեղի ունեցած զտումը, զգայութիւններու անբաւ մթերքին մէջէն, փորձեցէք անգամ մը մտքով վերակազմել։ Մէկ հատիկ վիճակ, որ գիրքի մը մէջ քանի մը երես կամ քերթուածի նիւթ է հայթայթեր, բաշխեցէք իր բաղադրիչներուն, որոնք բառեր են հոս։ Դուք պիտի զգաք, թէ որքան խորութիւն, ապրումներ կը մնան խտացած, օրինակի համար

«Ոh, կը դողդոջեմ, տժգոյն եմ, տժգոյն»

երեք-չորս բառերուն ծոցը։ Չորս էջեր անբաւական պիտի գային չորս այդ բառերուն թելադրանքը սպառելու։ Ուրեմն արուեստի ամէն գործ խտութիւն մըն է։ Աւելի՞ն ։ Այդ աւելին փայլակնաձեւ ամփոփումն է ահա այդ մանրամասնութեանց ու ատով կերպով մը զանոնք թելադրող ռեֆլէքս մը: Գտնել կերպարանքը, որ մնար հաղորդ բոլոր ապրումներուն, այդ հաղորդումը պահէր անմեռ իր արտաքին փաթաթներուն ներսը եւ ըլլար ընդունակ զանոնք, այդ ապրումը վերստին կենսաւորելու։ Մենք կը գոհանայինք զեղչով, որ մեզի կը խնայէր աւելորդ կրկնութիւնները ու կը պաշտպանուէինք միւս ապահովութեամբ, որ կենդանի խմորն է, ընդունակ տարր մը ալիւրը կենագործելու։

Ուրեմն կը մեկնինք ամենէն նախնական պայմանէն, որ կեանքն /331/ է, մեզի հասած գործի մը ներսը։ Այդ կեանքը մասնաւոր ջղային դրութեան մը իբրեւ կերպադրեալ պատկերը։ Եղիայի մը կեանքը հազիւ թէ կը շահագրգռէ գրականութեան մը պատմութիւնը (ըլլալով հանդերձ ինք իր մէջ շատ խռովիչ, փաթեթիք նոյնիսկ վասնզի մասնաւորումը, այդ մարդուն մէջ, անցած է իր սահմանները։ Խենթեր, կէս խենթեր նիւթ կրնան տալ բացառիկ քանի մը վերլուծումներու, բայց կը գտնուին հասարակաց համար ( գրականութիւնը հասարակաց fonction մըն է, գրականութիւնը ընկերային երեւոյթ է, գրականութիւն մը ժողովուրդի մը յուզարանն է տարազները փայլուն բառեր չեն, այլ՝ խորունկ իրականութիւններու պիտակ նշանակներ) օգտագործելի կեանքին կշիռէն դուրս։ Ինչ որ արուեստի գործի մը խորագոյն իմաստը կ՚ապահովէ, անոր զինքը ծնող պայմաններուն հարազատ արտայայտութիւնը ըլլալուն փաստը չէ անշուշտ (այս վարկածը պիտի դնէր բարձրագոյն չափերու վրայ ամենէն երկրորդական, չորրորդական իրողութիւնները, քանի որ աւելի քան ստոյգ է, թէ գրականութեան մը մէջ շրջանի մը ճշմարիտ գիծերը կը դիտէին չորրորդական գործերու ներսը։ Մեր 900ը կայ անշուշտ Մեծարենցին մէջ, բայց թիփիկ հարազատութեամբ մը կայ Յովհաննէս Ասպետին, Զարուհի Գալէմքերեանին, Հրանդ Նազարեանցին, Ենովք Արմէնին, Անայիսին եւ ուրիշ շատերու մէջ, որոնք այդ հարազատութեան գիծը միամտութիւնն ունեցան գերագնահատելու, մնաց որ շրջանը ինքզինքը գտաւ արդէն այդ մարդոց վրայ եւ ըստ այնմ եղանակաւորեց ինքզինքը), այլ կեանքին այն նիշը (չափա), որ գործին հետ, բայց գործէն վերջ, վեր կը պահէ իր ուժը։ Չհասկնալ պիտի նշանակէր Պետրոս Դուրեանի հանճարային մեծութիւնը, երբ այս փաստը ուզէինք ձեզի մատուցուած գտնել միայն ու միայն 1860ի հոգեխառնութեան + հեղինակին անձնական պայմաններուն ընդմէջէն։ Կարդալ Թլկատինցին ու այս մարդուն աշխարհը չափել յաւակնիլ միայն ու միայն գեղի ոլորտի մը ձեր վրայ ունեցած անդրադարձումներէն, պիտի նշանակէր թեթեւ, անկշիռ պատահարի մը վերածել հսկայ խտութիւնը, որով խորհրդանշանները կը մնան յագեցուն։ Խաչքար մը կտոր մը քար է արտի մը եզերքը, բայց անհուն խտութեամբ խորհրդանիշ մըն է կործանած պարիսպներու, գմբէթներու, պալատներու փոշեկոյտին վերեւ։ Այնքան ճիշդ է Կէօթէի խօսքը. « Զի արձանը կը մնայ, երբ քաղաքը կ՚անցնի »։

Կեանքը իբր հասարակաց ապրումներու հանդէս ու իբր ատոնցմէ վեր խտութեամբ խորհրդանշան։ Կեանքը նոյն ատեն ենթարկուած ծանրագոյն ճնշումներու։ Կրկնելով զինքը, հանգամանք/332/ներուն կնիքը, բայց ըլլալով անոնցմէ վեր ու տարբեր դրութիւն մը, կերպով մը ազատագրուած նիւթին թանձրութենէն ու իր հեռահայեաց իմաստին համար արուեստագէտին մատուըներովը յարդարուած։ Բայց պահո՛ղ՝ իր ամբողջ կենդանութիւնը։ Բայց ընդունակ, ամէն րոպէ այդ կենդանութիւնը յորդելու իրմէն դուրս, երբ ներկայանայ իրեն այդ պահանջը։ Փորձեցէք սա կարճ տողերուն թելադրանքը արուեստի իրաւ եւ կեղծ վկայութիւններուն վրայ։ Արուեստի իրաւ կեանքով մը խորհրդանիշ գիրք մը, արձան մը պիտի պատասխանեն ձեր պահանջներուն։ Եղիշէի Տիկնայք փափկասունքը չորս էջը չանցնող վկայութիւն մըն է։ Պահանջեցէք այդ էջերէն իրենց ծածկած կեանքին կարելի թելադրանքները ու դուք պիտի ունենաք ո՛չ միայն դասակարգ մը, իր բոլոր ներքին ու արտաքին բաղկացուցիչ մասնայատկութիւններով, այլեւ՝ հոգեղէն ալ շատ ընդարձակ ոլորտ մը։ Հարիւրաւոր էջեր պիտի չկարենային սպառել այդ իրողութիւնները։

Oշական Արեւմտահայ գրականութեան դիմաց ո՛չ դատախազի, ո՛չ ամբաստանողի, ոչ ալ հայրապետի դեր մը չէ փառասիրած։ Գրողները, միշտ իրենց մարդկային տարողութեամբը զինքը պիտի շահագրգռէին, քանի որ ապրեր էին ու անցեր այդ կեանքին տաքէն ու պաղէն։ Անոնց շուրջը հեքիաթին, իրականութեան խաղերը բան չեն փոխեր Օշականի հետաքրքրութենէն։ Իր բոլոր անտանելի իմաստակութեամբը Ենովք Արմէն անունին ետին Օշական կ՚ընէ զիջում մը այդ անունը կարելի ընող բարեխառնութեան հաշւոյն։ Վասնզի զուր տեղը չէ, որ շրջանի մը վրայ մարդ մը, իր այդքան ճճի ուղեղովը կնիք մը ձգելու չափ աղմուկ ու վէճ կը ստեղծէ։ Յովհաննէս Ասպետ մը հրաշքի մը գնովը չէ անշուշտ, որ այդ 1900էն կ՚անցնի իր տիտղոսներուն ներքեւ ծանրաբեռն — գրագէտ, քննադատ, վիպասան, հրապարակագիր, օրէնսդիր, ոստիկանապետ: Ինչ ալ ըսենք այսօր, չենք կրնար հերքել, որ այդ ծանծաղամիտ, հետեւակ, մակերեսային լրագրողը, որուն իմացական հետաքրքրութիւնը չանցաւ ամենէ սովորական հանդէսներուն մակարդակէն անդին, կրեց վերը թուումէ անցած տիտղոսները, որոնք իրեն բաշխուեցան իրաւ, ինչպէս չիրաւ մարդոց սրտեռանդն շնորհաբաշխութեամբը։ Oշական ըսած է, որ Արեւմտահայ գրականութիւնը իրեն համար վէպ մըն է, որուն հերոսները փոխանակ ըլլալու մտացածին, կու գան իրականութենէն։

Այս տեսակէտէն է, որ գրած է իր ո՞վ կայ –ն, գործի մը ետին։ Որքան ալ աղօտին, ժամանակին մէջ տակաւ թաղուելու ճակատագ/333/րով մը, այդ մարդերը, չեն դադրիր իրենց իմաստէն։ Հետեւաբար, քննադատը պարտքին տակն է այդ ով ը խնամքով վերակազմելու։ Աշխատանքին դժուարագոյն մասն է ասիկա « Համապատկեր »ին, ինչպէս որեւէ քննադատական վերակազմութեան մէջ։ Ըսի ժամանակին դերը։ Բայց կան, ատկէ շատ աւելի շփոթութիւն ստեղծող ուրիշ աղաւաղումներ։ Որքան շատ են մարդերը, որոնք գլխիվար են հասկցուած ու իբր այդ պատկերացուած: Կարդալ 1870էն մինչեւ 1900ի թերթերը՝ ձեզի պիտի արժէ Եղիա մը, որ ոչինչ ունի իրականութենէն։ Արդ, Եղիայի գրականութիւնը շատ խորունկ չափերով կը մնայ ենթակայ այդ կեանքին։ Ու տագնապը, այդ մարդը վերակազմելու, գրականութեան հաշւոյն [1] ։ Այդ տագնապը նոյն չափով գոյ է բոլոր հեղինակներուն համար, մա՛նաւանդ՝ երբ ժամանակի որոշ խաւ մը կը միջամտէ ձեր ջիղերուն եւ ուսումնասիրելիք մարդուն ընդմէջէն։

Oշական կը գտնէ ո՞վ ը։ Բայց ծանօթ էք մեր միջոցներուն անբաւականութեան։ Մեր գրականութիւնը դեռ չէ այցուած անտիպին /334/ անձուկովը, քանի որ տպուածն իսկ écouler ընելու համար գրականէն վեր տաղանդ է հարկաւոր։ Ոչ ընտանեկան դիւան։ Ոչ իսկ հանրային տեղերու սպասին վրայ աչքերը գոցող աշխատաւորին շուրջը քանի մը տիրական նշմարանք։ Արտաքին այս միջոցները տարօրէն կը պաշտպանեն քննադատը։ Ձեռագիր մը, լուսանկար մը, անեքթոտ մը, յուշք մը երբեմն կը լուսաւորեն խնդրոյ առարկայ անձ մը։ Քննադատը կենսագիր մը չէ, բայց պարտաւոր է գիտնալ, գտնելու համար իր տիպարներուն ներքին, անվերածելի անձնականութիւնը։ « Համապատկեր »ին մէջ, Արուեստագէտ սերունդին բոլոր միութիւնները ծանօթ են Օշականին, ինչպէս Իրապաշտները գրեթէ ամբողջութեամբ։ Կենդանի վկայութիւններ Օշական կցած է իր պատկերացումներուն ու կը հաւատայ, որ այն պարագային իսկ, ուր իր կշիռները յայտարարում էին պակասաւոր, անճիշդ, մարդերու անձէն իր վկայութիւնները պիտի փրկէին այդ թղթեղէնը։ Տիկին Սրբուհի Երէցեան Մ. Պէշիկթաշլեանի շրջանէն յիշատակներ մը պատմած է հանդէսի մը մէջ։ Արդ, այդ քանի մը էջերուն վրայ մենք կը զգանք այդ վկայութեան անփոխարինելի արժէքը։ Տիկին Երէցեան գրագէտ մը չէր, որպէսզի կազմակերպէր իր տպաւորութիւնները։ Ըրէք փորձը Միքայէլ Նալպանտեան (Պէրպէրեան « Հայրենիք »ի մէջ փորձած է վերակազմել մարդը ու հասած որոշ կարկառի) ու դուք պիտի ունենաք հայոց պատմութիւն, որ աւելի է անշուշտ, քան հայոց գրականութեան պատմութիւնը։

Խնամքով, խղճմտութեամբ, կարելի եղածին չափ առատ լուսաբանութիւններով երբ կը գտնէք ձեր տիպարին իրաւ, հարազատ կերպարանքը, այն ատեն այդ պատկերը պիտի անդրադառնայ ձեր /335/ բացատրել, հասկնալ, դատել ուզած գիրքին, շրջանին, մտայնութիւններուն։ Առէք « Առ զեփիւռն Ալեմտաղի »ն։ Քերթուածը սովորական քաղցրութեամբ մանր քնարերգութեան պատկանող կտոր մըն է։ Առանց անոր ետին ձեր մտքով դնելու շքեղ, որքան թշուառ հիւանդը, անիկա դուք պիտի կարդաք ու անցնիք։ Բայց դրէք հիւծախտաւոր բանաստեղծը եւ յարակից բոլոր զգայութիւնները վերադարձուցէք սկզբնականին, այն ատեն ձեր կարդացածը 1860ի մեր բարքերէն, ապրումներէն սրտառուչ ոգեկոչում մը կ՚ըլլայ։ Այն ատեն դուք իր արեան ջերմ ակունքէն իսկ կը խմէք թովչութիւնը այդ զգացումներուն։ Գործ մը հասկնալու համար, Օշական անհրաժեշտ կը նկատէ անձնաւորութեան վճռական լուսաւորումը։ « Սիոն »ի մէջ Օշական սկսած էր շարք մը։ « Երբ հիները կը կարդանք »։ Նիւթն էր վերակազմել Սահակ Պարթեւը: Անիկա այդ մարդուն շուրջ մեր պատմիչներէն կցկտուր տեղեկութիւններ ուներ միայն գտած։ Բայց այնքանն իսկ բաւ եղաւ իրեն, մերձաւոր հարազատութեամբ կազմելու այդ տղուն պատանութիւնը։ Չորրորդ դարու մեր ու օտար ապրումները իրեն բերին որոշ նպաստ անշուշտ։ Բայց պարտաւոր էր գործածել մտատեսութիւնը ու կեանքը մտքին դէմ բռնել մարդկային ընդհանուր օրէնքներուն ու յոյզերուն ենթակայ։ Մինակ այդ տղուն ծնունդը ինքնին հրաշալիք մըն է՝ հեքիաթին ոգիովը թեւաւոր։ Օշական մտադիր էր այդ ձեւ սկզբնաւոր կենդանագրումը ամբողջացնել ու նուաճել պատկառելի եկեղեցականին ութսուն տարիները։ Կը յիշեմ, իբրեւ մօտիկ փորձ « Շնորհալի եւ պարագայ իւր »ը Ալիշանի։ Թեթեւցուցէք այս վերջին գիրքը իր թարմատար մասերէն, ածականի, հիացումի, մտածումի ձեւերուն տակ զայն ծանրաբեռնող։ Լրացուցէք դարուն կնիքը կրող անթիւ ուրիշ վկայութիւններ։ Շինեցէք իրական հայրապետ մը, իր գրագէտի, եկեղեցականի, բանագնացի, հայոց կաթողիկոսի այնքան թելադրական պաշտօններուն (fonction) մէջ ու դուք պիտի ունենայիք մեր ԺԲ. դարը, ոչ այն աղօտ, կիրքէն պաղած կերպարանքին տակ, որ Ալիշանի գիրքին մէջ ինքնին անկշիռ է այնքան, այլ այն միւս իրաւ կերպարանքին տակ, որ իմ մտքին կը փռուի ահա, յստակ ու ցաւոտ, անուշ ու լացագին, հայ ու օտար, մեր ժողովուրդին մեծերը զարնող բոլոր տագնապներուն ժանիքներովը բզիկ-բզիկ։ Ու այդ աշխատանքը կը պսակուէր, այդ պարագային, շքեղ ուրիշ վկայութիւնով մը։ Մի ըսէք, թէ վիպողի մարզանքներ կը փառաբանեմ կամ կ՚առաջարկեմ։ Իմ կախարդական բանաձեւը կեանքն է ։ Գտնել մէկը, մեռած թուող պատկերի մը ետին, ծառայել է ո՛չ միայն ներկային, այլեւ՝ անցեա/336/լին։ Այս ձգտումներով Օշականի « Համապատկեր »ը կազմող բոլոր անձնաւորութիւնները կարելի է գտնուած նկատել ։ Օշական գիտակցաբար ու մեթոտով գործադրած է իր պաշտպանած սկզբունքը։

« Համապատկեր »ը գորածդրուած է ո՞վ կայ ն գտնելու կարելի փոյթով մը։ Ո՞վ չի գիտեր, թէ մեր բոլոր գրչի վաստակաւորները, արժանիքի տէր կամ ասկէ նուազ՝ առնուազն մարդեր էին հաղորդ իրենց ցեղին տագնապներուն։ Ու ո՞վ չի գիտեր, որ այդ տագնապները, իրենց կարգին, էին հզօրագոյն ապրումներու ընդունարան, ինչպէս արձակման կեդրոններ։ Այս մտածումը Օշականի կեանքը լեցնող ամենէն դառն ցաւերէն մէկն է։ Մեծ ու պզտիկ, հին ու նոր, արժեւոր ու չարժեւոր ամէն գրող անոր համար շատ ընդարձակ ապրումներու գումար մըն է։ Տաղանդները, մինակնին, իրենց այդ շնորհները կրելու համար իսկ, պարտաւոր էին կարծես, իբրեւ բարձունքներ, իրենց քաշել ճակատագրին բոլոր շանթերը, թող ներուի սա հռետորեալ նմանութիւնը, վասնզի տարօրէն իրաւ բան մը կը սեւեռէ [2] ։ Ու անտաղանդներուն տառապանքը՝ ուրիշ, բայց դարձեալ վիպող Օշականին գորովին մէջ իրենց տեղովը։ Անիկա « Խոնարհները »ին հեղինակն է, անշուշտ չէք մոռնար։ « Համապատկեր »ին մէջ Ռուբէն Զարդարեան, Տիրան Չրաքեան, Միսաք Մեծարենց, Վահան Թէքէեան առանձին հատորներ են։ Այս անուններուն շուրջը Օշականի ըսածները ան/337/շուշտ պայմանաւոր չեն տաղանդի լուսապսակով մը։ Օհան Կարօ մը, Աղեքսանդր Շաքլեան մը, նոյնիսկ Վահան Մանուէլեան մը, Տիգրան Արփիարեան մը անոր մտքին մէջ առանձին կառոյցներ են, գիրքեր։ 1939ին Օշական անկարող է մեր գրագէտներուն ամէն մէկուն իր մէջ առաջ բերած թելադրանքները թուղթին թափել, պարզ նիւթական անկարելիութեան մը պատճառով։ Ամէն մէկ հեղինակ գիրք մըն է, միշտ քանի մը հարիւր էջնոց, անոր հոգիին խորը։ 1940-ը, 41-ը, 42-ը, 43ը Օշական կը յատկացնէ Զարթօնքի սերունդին, Ռոմանթիքներուն, Արուեստագէտներուն ու Սփիւռքի ամենէն յատկանշական դէմքերուն։ Ու կը յատկացնէ, իր քանի մը անգամ արկածաբար « հոգին խածած », ինչպէս կ՚ըսեն, խորունկ անհանգստութեանը մէջ սեղանին վրայ իր աչքերը փակելու։ Ասկէ՝ տենդագին, արշաւագին զգայութիւնը այդ էջերուն, որոնք « Համապատկեր »ը այդքան հեռու կը տանին նստուկ, հանդարտ կամ աղմկայոյզ, որովհետեւ վիճարկում իմացական յօրինումներէն։

Եղան, որ դիտել տուին մեր գրականութեան թշուառութիւնը ու անոր մշակներուն առաւելեալ թշուառութիւնը, անատակութիւնը, անարժէութիւնը, որպէսզի արդարանային « Համապատկեր »ին գիրքերը։ Այդ մարդերը « Համապատկեր »ը կը շփոթէին ընթացիկ գրականութեանց պատմութեան հետ։ Ու սխալի մէջ էին, ճիշդ իրենց արժեւորման տեսակէտներով։ Եթէ գրականութեան պատմութիւն մը չոր կենսագրումն է հեղինակներուն, այդ իսկ սահմանումով « Համապատկեր »ը կը դառնար արդարանալի։ Մեր հեղինակներէն ունինք առնուազն քսանը անցնող թիւ մը անուններու, որոնց կեանքին գլխաւոր իրադարձութեանց ափափոյ դասաւորումը պիտի յորդի հարիւր էջը, քանի որ, իրականին մէջ, այդ իրադարձութիւնները կեանքի փաստեր են։ Ու այդ կեանքերը մասնիկներ էին աւելի ընդարձակ կեանքի դրութեան մը, մեր հաւաքական ապրումներուն, բոլորն ալ կնիքին տակը մեր ճակատագրին, որ մեր գերութիւնն է, մեր տէրերը, մեր ներքին կիրքերը, մեր յիմարութիւնները, խանդն ու տկարութիւնները, մեր հոգեկան ամբողջ տրաման։ Ու, ինչպէս նոյն ծառին վրայ երկու տերեւ չեն նմանիր իրարու, նոյն ժողովուրդին մէջ, նոյն շրջանին երկու գրողներու ողբերգութիւններ առանձին–առանձին իրողութիւններ են։ Ձեզ կը հրաւիրեմ պահ մը լրջութեան։ Ու կը պահանջեմ, որ 1840ին պատանի մը տեսնէք Պոլիս, խելացի, կայծկլտուն, նուրբ, աղքատիկ ու անհուն բաղձանքներով իր պզտիկ միտքը սպառազինած։ Արդ, այդ պատանին ձեր մտքին համար բառ մըն է, մինչեւ որ չունենաք տարրեր, այս անգամ վերակազմելու համար /338/ ամբողջ շրջանակը, ուր կը դառնան այս տղան լարող կիրքերը, զայն կարելի ընող հանգամանքները։ Մէկէն պիտի ստիպուիք մեր ամիրայութիւնը, էսնաֆութիւնը, վաճառականները, պատրիարքարանը, գաւառէն Պոլիս մեր լաւագոյն ուժերուն խուժումը, մեր գիրքերուն, դպրոցներուն, թերթերուն վիճակները եւ յարակից հազար ու մէկ մանրամասնութիւններ նիւթացնել, թանձրացնել։ Այսինքն՝ ստեղծել 1840ի Պոլիս մը։ Կը զգաք, թէ որքան խորունկ է մէկ հատիկ պատանի, նոյնիսկ այդքան հեռուներէն։ Տուէք այդպէս մտապատկերուած տղուն անուն մը, օրինակի համար, Նիկողոս Զօրայեան ։ Մինակ այս երեւոյթը նուաճելու համար դուք հարկին տակն էք հարիւրի մօտեցող էջեր գործածելու։ Թող այդ տղան անցնի Փարիզ։ Ու դուք զայն տեսնելու համար, ձեր մտքին ներսը, ստիպուած էք այդ 1840ի Փարիզը վերակազմել։ Ու իսկոյն պիտի անդրադառնաք, որ այս աշխատանքը շատ աւելի շահեկան, ընդարձակ սեւեռումներու պիտի դուռ բանայ։ Հինգ տարիներ այդ պատանին պիտի ապրի այդ մեծ ոստանին մէջ։ Բերէք զայն Պոլիս։ 1860ին չկայ անիկա (մեռած է 1859ին), բայց այդ 7–8 տարիներուն, այդ տարօրինակ մարդը պիտի անցնի իրարմէ տրամաթիք հարիւրաւոր ապրումներէ, մինչեւ որ քառսունը չմտած, զարհուրագին չարչարանքներու մէջ քաւէ իր տաղանդը: Այս կարճ տողերը բացէք։ Ու դուք պիտի ունենաք խորագոյն ապրումներու համագումար մը, երեք հարիւր էջը իր ետին ձգող ընդարձակութեամբ մը։ Ու ասիկա այսպէս մեր բոլոր գրողներուն համար։ Թորգոմ Սրբազան երկու եկեղեցականներու (Խրիմեան եւ Դուրեան) նուիրած է երկու հատորներ, որոնք վէպի մը պէս կը կարդացուին։ Ու կը կարդացուին իրենց անձին շուրջը համախմբուած ապրումներուն գնովը։ Ալպօյաճեան նոյն ձեւով կենսագրած է Զօհրապը, Չերազը, Թորգոմ Գուշակեանը, գործերու մէջ, ուր այդ անձերուն հետ զանոնք լարող յոյզերը բաւ են մեզ իրենց հետ ունենալու։ Արդ, գրականութեան գետնին վրայ, հինգ այդ մարդերէն միայն Զօհրապն է, որ կ՚արդարացնէ գրական քննադատութեան մը համար ընձեռու պայմաններ։ Եւ սակայն այդ հինգ գիրքերն ալ կը կարդացուին, հակառակ անոր, որ Արշակ Ալպօյաճեան անմասն միտք մըն է գրական քննադատութիւն որակուած մտայնութենէն։ Կը կարդացուին սակայն, վասնզի այդ հինգ կեանքերն ալ գագաթներ են, ուրկէ մեզի կը տրուի տեսնել աւելի ընդարձակ տարածքի մը մէջ, մեր կեանքը։ Ուրեմն՝ Օշականի վարդապետութեան ամենէն տիրական մէկ հանգանակը, կեանքի հանգանակը, այսինքն՝ ո՞վ կայն, կենդանի, տարօրէն թե/339/լադրական հանգանակ մըն է։ Փորձեցէք այդ ո՞վ կայն դնել, փնտռել Պարոնեանին, Ռուսինեանին, Ոսկեանին, նոյնիսկ Չրաքեանին գործերուն ետին։ Դուք պիտի ենթարկուիք վաւերական յարձակմանը իրարմէ հզօր, խորուկ դէպքերու։ Այն ատեն հայոց գրականութեան պատմութիւն մը, այսինքն՝ ասոր մէկ համապատկերը աշխատանք մը կ՚ըլլայ շատ աւելի ընդարձակ, թելադրական, շքեղ, քան սովորական հայոց պատմութիւն մը, վասնզի բաղդատուած այս վերջինին՝ աւելի ընդունակ է խորացման։ Բայց մեր մէջ գրականութեան պատմութիւն մը յայսմաւուրքեան կենսագրութիւն մըն է եւ կամ սանկ ու նանկ traitéներու օրէնքներուն բարւոք, պատշաճ գործածութեան մրցարան մը։ « Համապատկեր »ը կ՚անդրադառնայ առնուազն մեր ապրումներուն վրայ մեր մեծ, խորունկ, իրաւ ապրողներէ — գրագէտը յաճախ մէկն է ասոնցմէ — իբր շատ ամփոփ վկայութիւն, (ընդունելով) որ բախտը զինքը օժտած է այդ ապրումները առարկայացնելու մասնաւոր զգայարանքով մը։ Օշական կը հաւատայ, որ բարիք մըն է իր « Համապատկեր »ը այս ժողովուրդը գտնելու աշխատանքին մէջ հաւասար այն միւսներուն, որոնք գործադրուած են արուեստի ուրիշ գետիններուն վրայ։ Թող գրուի լեզուին պատմութիւնը, իբր մեր քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, մենք կ՚ունենանք կոթող մը աւելի մեր փառքերը արժեւորող։ Թող գրուի պատմութիւնը մեր ճարտարապետութեան, « Համապատկեր »ին ոգիով, մենք պիտի ճանչնանք մեր հոգին, շատ աւելի յստակ, որքան չենք ըրած մինչեւ այսօր։ Գրեցէք մեր մատենագրութեան (հին) պատմութիւնը, ոչ՝ անշուշտ ցարդ կիրարկուած մեթոտներով, դուք կ՚ունենաք ամենէն սրտաշարժ, ամենէն իրաւ վկայութիւններէն մէկը միշտ մեր ժողովուրդին համայնական կերպարանքին։ Օշականի գրական հանգանակներէն (ստիպուած կը գործածեմ այս յաւակնոտ տարազը) ո՞վ կայ ն կենդանի ճամբայ մըն է՝ այդ ժողովուրդը գտնելու ճամբաներուն մէջ։

բ) — Ի՞նչ կայ ։ Անշո՛ւշտ։ Որեւէ քննադատ, որ գիրք մը, դէմք մը, շրջան մը, լման ժողովուրդ մը հասկնալու ճիգն է ընդունած կատարելու, ստիպուած է իր մարդը, մարդերը, անոնց նշխարները, ասոնց շուրջ իրեն հասած օգտագործելի տարրերը խնամքով ենթարկել ծանր գործողութիւններու։ Կարդալը մէկն է այս միջոցներէն։ Բայց ոչ թէ կարդալու համար։ Կարդալ, որպէսզի հեղինակի մը, խումբի մը, շրջանի մը ներքին իրականութիւնը, աշխարհները կազմող իրողութիւնները թարմանան, վերակազմուին, դառնալու համար կենդանի իրականութիւններ, ճիշդ այն ջերմութեամբ, տեմպ -ով, որոնց/340/մով թրթռուն էին այդ իրողութիւնները։ Առէք, օրինակի մը համար, Մ. Մամուրեանէն մեզի եկած գործին գումարը։ Ձեր գտա՞ծը։ Ամենէն առաջ անհուն թղթեղէն մը (« Արեւելեան մամուլ »ը եթէ քիչ չափով գրականութեան կը սպասարկէ, ուրիշ որեւէ միջոցէ աւելի օգտագործելի դաշտ մըն է շրջանի մը մտայնութիւնը, աշխարհը, ապրումները իր ներսը սքողեալ ունեցող), քանի մը գիրքեր, մեծատարած թարգմանութիւններ։ Կը յիշեմ թարգմանութիւնները, իբրեւ փաստ մը դարձեալ ապրումներու, որոնց հեշտանքը 1860–70ական թուականներուն անփոխարինելի էր մեր այլեւս կազմակերպուած քաղքենի տարրին մօտ ու մխիթարութիւնն էր մեր ամենայնով զուրկ մտաւորականութեան (թարգմանութիւնները խոշոր տեղ ունին լեզուի մը բարեշրջումը բացատրող, ճաշակի մը ընտելացումը ու մտայնութեանց գոյաւորումը հասկնալի ընծայող)։ Բայց կը դիմեմ Մամուրեանին դիմագիծը յստակ մեզի բերող միւս հրիտակներուն։ Ի՞նչ կայ գլուխ-գործոցներ նկատուող իր « Նամականի »ներուն ետին։ Ի՞նչ՝ իր վէպին ետին։ Ի՞նչ իր առաջնորդողներուն եւ սանկ ու նանկ թատերական փորձերուն ետին։ Պատասխանը, մա՛նաւանդ այսօր, այսինքն՝ դէպքերէն մօտ դար մը վերջը, մեզ կ՚ընէ աւելի քան պատրանաթափ։ Չեմ խօսիր եղջերուաքաղ « Անգլիական նամականի »էն, ուր քանի մը տարի Անգլիա ըլլալու պատեհութիւն մը Մամուրեան կը յաւակնի օգտագործել՝ մեզի ներկայացնելու համար անգլիացին ։ Հզօր, աղիտաւոր պատրա՜նքը, որուն կը մնանք ենթակայ, շփոթելով գրագէտն ու լրագրողը տեսնողն, (հիները կ՚ըսէին շատ իրաւամբ տեսանող ) ու օրինակողը, ստեղծողն ու արձանագրողը ։ Պզտիկ այցելութիւն մը Գրիգոր Օտեանի կողմէ այդ կղզիին, առիթ է, որ քանի մը էջի մէջ այս հազիւ գրագէտ մարդը տեսնէ, զգայ, ըսէ շատ աւելի բան, քան տարիներով Անգլիա բնակող եւ չորս հարիւրէ աւելի էջ իր տրամադրութեան տակ ունեցող, բայց երբեք գրագէտ Մատթէոս Մամուրեանը։ « Հայկական նամականի »ն, Մամուրեանի գլուխ-գործոցը, ինչպէս կը պիտակուէր քառորդ դար առաջ մինչեւ, ի՞նչ մթերք ունի իր ներսը, մեր վաւերական, խորունկ, ընդարձակ ապրումներէն ։ Այսինքն՝ ո՞րքան իրաւ մարդ, ո՞րքան իրաւ կեանք, ո՞րքան իրաւ յատկանշական սեւեռումներ բարքերէ, մտայնութիւններէ։ Ասիկա հարցնել աւելի քան մեր իրաւունքին մէջ է սակայն։ Մենք այդ « Նամականի »ն ոճի շքեղանք մը իբրեւ պիտի չառնէինք մեր ձեռքը։ Մենք այդ նամականին պիտի չուզէինք օգտագործել այդ մարդուն անձնական կիրքերը հաստատելու համար հարցերու մէջ, որոնք օրուան (իր) տագնապները կազմեցին ու մեռան անվերադարձ։ Ձեր գտածը /341/ քանի մը շատ հաստատ խնդիրները շուրջ ափափոյ նշմարներ են, որոնք դէպքերուն արձագանգն իսկ անբաւական են կազմելու։ 1865ի իրողութիւնները, որքան ալ փցուն կամ խորունկ, մեր իրողութիւններն են։ Ազգային պատմութեան համար առնուազն հիմնաւոր ատաղձ մը կա՞յ, « Նամականի »ին մէջ։ Կարդացէք ու պիտի ըլլաք յուսախաբ։ Այդ չորս-հինգ էջնոց նամակները ուրիշ բանի համար չեն գրուած, եթէ ոչ շատ ընդարձակ տագնապներու շուրջ, անձնական ճիղճ, պզտիկ կողմը պաշտպանելու։ Ա՞յն ատեն։ Իմ ինչո՜ւն պէտք այդ կողմը, քանի որ տագնապը իր լիութեամբ ինծի չէ մատուցուած։ Օրագիրները, այդ ժամանակէն, միշտ աւելի բան մը պատմելու բախտն ունին։ « Նամականի »ն կ՚իյնայ իմ ձեռքէս, եթէ երբեք ես պատմութիւն մը (ազգային) ծրագրած եմ գործադրել։ Ուրի՞շ։ « Նամականի »ն կը պարունակէ անձերու շքախումբ մը։ Որքա՜ն երախտապարտ ենք բոլոր անոնց, որոնք մեր անցեալէն յատկանշական անձեր փրկած են կորուստէ։ Ի՜նչ յուզումով, ուրեմն, կը մտնենք այդ galerieէն ներս, ի յառաջագունէ տրամադրուած շատ բարեացակամ, երախտապարտ նոյնիսկ զգացումներով։ Բայց կը դիտէք, որ այդ մարդերը ուրուային են, անբաւարար, անկնիք, անանձն, հասարակ: Ու չեն ըսեր բան մը, որ մեզի գայ այդ վաւերական ապրումներուն դրոշմովը։ Օրին, Պէշիկթաշլեան, Սերվիչէն, քերական մարդեր են, շատ իրաւ։ « Նամականի »ն, որ անոնց մէյ–մէկ դիմակ ալ անցնելու աւելի քան ձախաւեր սխալն ալ գործած է, մեր գիտցածին վրայ ոչինչ կ՚աւելցնէ։ Ու կը ձգենք նեղուած մէկդի, հատորը։ Գրականութեան պատմութեան մը համար անօգտագործելի այդ հատորին ուրի՞շ արժէքները։ Չի բաւեր լսած ու միտք պահած ըլլալ գլուխ-գործոցին փառքը։ « Նամականի »ն ոչինչ է սեւեռած, ոչինչ փրկած կորուստէ։ Ամէն բանի վրայ անիկա արձագանգային տարողութեամբ վկայութիւն մըն է ու այդքան։ Եւ սակայն այդ մարդուն կէս դարը, 1850էն մինչեւ 1900, կը զուգադիպէր մեր գրական երեք սերունդներուն տենդագին գործօնութեան, մեր ժողովուրդը հիմն ի վեր շրջող իրողութիւններու, մեր ճակատագրին ամենէն արիւնոտ համայնապատկերներուն։ Այդ ամենէն ոչինչ սակայն, ո՛չ վէպին մէջը, ոչ ալ « Արեւելեան մամուլ »ին հաւաքածոներուն ներսը։ Ահա ձեզի արդիւնքը ձեր պրպտումներուն։ Ի՞նչ կայ ն, Օշականի վարդապետութեան երկրորդ յօդուածը առնուազն կը ծառայէ մեր պատմութեան, նոյնքան բարեբաստ ձեւով մը որքան ո՞վ կայ ն։ Ու աւելի՛ն։ Գիրք մը գրողը անշուշտ որ միշտ շահեկան մարդ մըն է, նոյնիսկ իր տկարութիւններուն անհերքելի փաստերովը, առնուազն՝ ինքզինքն է, քիչ մը աւելի մասնաւորուած, ո/342/րով եւ տեսանելի ։ Անիկա անպայման աւելի կ՚արժէ, քան ատենաբանը, միլիոնատէրը, ուրիշ արուեստագէտներ, որոնք իրենց անունն իսկ շատ յաճախ անկարող կ՚ըլլան կենդանի պահելու, իրենց մահէն քանի մը տարի վերջը ։ Ո՞վ կայ ն ուրեմն չափ մըն է մեր մշակոյթին պատմութեան։ Բայց ի՞նչ կայ ն քանի մը պատիկ առաւելեալ շահեկանութեամբ մը կը բարերարէ այդ մշակոյթը։ Առէք օրինակ մը մեծատարած փառքէ մը։ Մատթէոս Մամուրեան ո՞վ կայ ն լուսաւորող խոշոր ապացոյց մըն է։ Եթէ անոր գործերը անբաւական են այսօր այդ անձը արժեւորելու այն փառքին համար, ուր անիկա ապրեցաւ, անոր անձը շահեկան, բարձրօրէն կենդանի իրականութիւն մըն է մեր պատմութեան ընդհանուր դիւանին համար, քանի որ կէս դարու բոլոր իրողութեանց մէջ այս անձը, այս անգամ իրմէն վեր, իրմէն դուրս մղումի մը տակ, ունեցած է իր բաժինը։ Ուրեմն, խղճամիտ պատմիչ մը շատ դիւրութեամբ ի վիճակի է այդ տարիքը գործադրելու, կէս դարու կեանք մը ոգեկոչելու։ Փոքր փոփոխութիւն մը ոսպնեակի բաւ պիտի գար, որպէսզի նոյն ժամանակի, նոյն մտայնութեան սպասարկու նոյնատարր տաղանդներ բոլորովին ուրիշ լայնքէ շահեկանութիւններ պարզէին։ Տեսէք Ծերենցը (որ առանց թերթի ու առանց յաւակնութեան Մամուրեան մըն է) Պոլիս, Մխիթարեան իր կրթութեան ամբողջ հետեւանքներովը ու տեսէք Մամուրեանը, Իզմիր, Մխիթարեան ազդեցութենէ զերծ, իր աշխարհիկ իմացականութեամբը։ Ասոնք ոսպնեակի տարբերութիւններ կը թուին։ Բայց զարգացուցէք ազդակները։ Պիտի զգաք, որ արեւմտահայ հոգիին վրայ հզօր փաստեր կան, այդ ոսպնեակի փոփոխութեամբ միայն տեսանելի երկուքին ալ ներսը։ Գրողներու աշխարհը, որ աւելի պատշաճ մէկ կերպարանքն է ի՞նչ կայ ին, Օշականի քննադատական վարդապետութեան (ներեցէք այս մե՜ծ տարազը) ամենէն արդիւնառատ հանգանակը կը նկատեմ, քանի որ անուղղակի կամ ուղղակի այդ աշխարհին վերակազմումը ուրիշ բան չի նշանակեր, եթէ ոչ կեանքը վերագտնել, հոս անշուշտ աւելի հանգամանօրէն։ Գրող մը ինքզինքը չի կրնար խնայել իր գործէն, բայց խառնուածքի միջամտութիւնը անխուսափելի աստիճաններով այդ անձը կը վերածէ երբեմն անկշիռ տարրի մը, բայց նոյն այդ գրողը, եթէ ունայնամիտ, եսակեդրոն ցաւագար մը չէ, միշտ ուղղակի կամ անուղղակի իր աշխարհը պիտի առնէ իր շրջապատէն ։ Ու այդ շրջապատը միշտ աւելի է, քան անոր մէջ ճիղճ միութիւն մը կազմող իր անձը։ Խնամքով բացէք քերթուած մը, վիպակ մը, վէպ մը, թատերական երկասիրութիւն մը, դուք պիտի գտնէք խորունկ, իրաւ, իրենց օրին այնքան թեթեւ /343/ կամ ծանր թուող զգայնութեանց լիառատ փաստեր։ Օշական տարիներով աշխատած է դպրոցներու մէջ գրողի մը մէջէն վերակազմել այդ էջը թելադրող աշխարհները։ Արդիւնքը տարօրինակ հարստութեամբ իրողութիւններու յառնումն էր տղոց հոգիին աչքերուն։ Ու ոչինչ կայ զարմանալի, քանի որ բառ մը երբեմն լման կեանքը ծածկող տապանաքար մըն է, եթէ երբեք զայն մեզի ձգողը այդ կեանքէն է հանած զայն։ Առէք հարիւրաւոր տողերու վրայ ձգուող « Լուսնկայն գերեզմանաց հայոց »ը։ Այս նշանաւոր քերթուածէն մուտքի 40—50 տողերը անձնական ապրումի իբր հրիտակ, մեզ կը յուզեն, իրենց տակ ծածկուած հարիւրաւոր զգայութեանց ճնշումովը։ Բայց շարունակութեանը մէջ Ալիշան մեզի կ՚ընէ ազգային պատմութիւն, առանց խորհելու, որ այդ պատմութեան շքեղագոյն հերոսները, իրենց կարգին մեռելներ են, այսինքն՝ բուռն, սրտառուչ, հերոսական դրուագներով թրթռուն կեանքերու վրայ ժամանակին մատուըներովը դրուած տապանաքարեր։ Պատմական քերթուածի մը մէջ պատմութենէն հերոս մը ոգեկոչել, կը նշանակէ տապանաքար մը փրցնել տեղէ մը՝ դնելու համար ուրիշ տեղ մը։ Ու այսչափ։ Վերցուցէք քարը։ Ձեր իրաւունքն է, բայց պարտաւոր Յիսուսի նման ուժ ունենալ, կանչելու համար քարին տակը պառկողը։ Մինչեւ որ այս կենագործումը չկատարուի, մենք անուններ միայն կը լսենք ու չենք ապրիր մեր հերոսները։ Ահա թէ ինչու այդ շատ սրտառուչ սկիզբով քերթուածը (« Լուսնկայն գերեզմանաց ») իր շարունակութեան մէջ մեզի կը դառնայ քնաբեր օրօր մը։ Քերթուածին աշխարհը չէր կենդանացած, վասնզի Ալիշան տապանաքար միայն փոխած է։ Աւելի մեծ վրիպանք մըն է « Հայկ դիւցազն »ը աշխարհի անհուն անբաւականութեամբ մը։ Մարդ չի կրնար ընդունիլ այդ հեքիաթին քսան հազարը անցնող տողերուն ետին մեր աշխարհը, մինչդեռ քսան տող « Սասունցի Դաւիթ »ը ինծի կը թելադրէ իմ աշխարհը։ Ես այս քսան տողին մէջ հազարաւոր ապրումներ կրնամ վերակազմել կեանքէն ու չեմ կրնար քսան հազար տողերուն ետին զգալ իմ ժողովուրդին ապրումները։ Ու կը խորհիմ, թէ ստիպուած եմ աւելի մօտ օրերի անունի մը վրայ կրկնել գործողութիւնը։ Միսաք Մեծարենցը կը նկատուի իբր ամենէն եթերային, որով եւ թանձր աշխարհէն տարագիր մեր մէկ բանաստեղծը։ Արդ, այս տղուն յաջողակ տասը քերթուածներուն ետին ինծի համար դիւրին է վերզգալ մեր կեանքը։ Կը յիշեմ հոս դատափետուած, ուրացուած, ծաղրուած « Ջրտուք »ը։ Ի՜նչ փոյթ ինծի, քերթուածին ձեւական քանի մը նրբանուրբ նուաղումները, արտայայտութեան շրջանային դալկութիւնները — որոնք անխուսափելի /344/ են — ու փափկանուշ, նազանքոտ կշռոյթին վտանգները այդ քերթուածէն։ Ինծի համար էական է այդ քերթուածին յատակը, որ ո՛չ միայն հայոց հայրենիքին մէկ կտորն է, այլեւ՝ նկարչական գեղեցկութեանց բարձրացած շքեղ պատկերաշարք մը։ Հիմա չունիմ ժամանակ տող առ տող կազմելու հոս այդ կտորին կախարդական շնորհները։ Մեծ գետը, որ կը փռուի նկարին առաջամասին ու կը դառնայ քերթուածին իրական յաճախանքը։ Եփրատը, ձեզի՝ որ կը կարդաք այս տողերը, գերեզմանաքարային անուն մըն է։ Բայց այդ գետը մեր երկրին կենդանի, զով, բարերար ոգին է, մեր դարերուն օղակները իրարու զօդող կախարդական իսկութիւնը, մեր լեռներուն ընդերքէն մեզի վազող հեքիաթին կապուտիկ, անուշիկ, իրաւ խորհուրդը, ուր հարիւրաւոր սերունդներ թաթխեր են իրենց մասերը, մա՛նաւանդ հոգին։ Բացէք այս թելադրանքները այդ գետէն ու դուք կ՚ունենաք ձեր պատմութեան ամենէն մթին, ամենէն խորունկ ձայները, որոնք ձեզ կը տանին ձեր պապերուն, ձեզմէ աւելի դժբախտ թերեւս, բայց ձեզմէ աւելի երջանիկ…։ Տակաւի՜ն։ Անշո՛ւշտ։ Մեր պատմութիւնը, այդ գետին կապուած անլուր հերոսութեանց ու պարտութեանց փոփոխակ հանդէսներովը։ Ինչո՞ւ նոյն բառը Ալիշանի քերթուածին մէջ տապանաքար մըն է, Մեծարենցի քերթուածին մէջ առանց անունն իսկ տալու՝ այսքան իրաւ ապրումներու թելադրանք մը։ Օշական երկու կեցուա՞ծք ունի նոյն բառին դէմ։ Ահա շփոթութեան բարձումը։ Ալիշանի համար լուսնկան առիթ մըն է հայոց աշխարհին բոլոր մեծ ու պզտիկ, կենդանի եւ նիւթեղէն անունները թուումէ անցընելու։ Ինծի չի տրուիր խորացման պատեհութիւն. անունները ատեն չունին թօթափելու պատմութեան եւ ժամանակին փոշին ու կու գան ու կ՚երթան, իրար հալածելով, վասնզի ոչ մէկ մասնաւորուած, ինծի անծանօթ հանգամանք այդ անունները չի պարտադրել իմ զգայնութեան։ Պատմական քերթուածը յիմարութիւն մըն է, երբ կը գրուի այս հասկացողութեան մէջ։ Չօպանեանի « Մայր Հայաստանին »ը շքեղ մէկ օրինակն է այս վրիպանքին։ Ուրիշ շքեղ օրինակ մըն է, ծանրօրէն թելադրիչ ոգեկոչման, Վարուժանի « Կարմիր հող »ը։ Մեծարենց չի շահագործեր մեր պատմութիւնը ու կու տայ գետը, այնպէս՝ ինչպէս ապրեր է զայն։ « Ջրտուք »ը ունի վանքեր, հեքիաթ, մարդեր, գետեր, մեկ երկրին հոգին յօրինող նրբանուրբ կաթումներէն այնքան առատ, որ այդ 6–7 տուննոց յօրինումը կը լայննայ, կ՚ընդարձակուի, կազմելու համար իմ ժողովուրդին մէկ հոգեյատակը, անոր մերօրեայ ալ ապրումներուն փաստը ու ասոնցմէ վեր մեր հաւաքական հոգիին հա/345/մար անկորուստ վկայութիւն մը։ Մարդիկ ինձմէ միշտ ապացոյց կը պահանջեն։ Այդ ապացոյցներէն քանի մը հատը ես տուած եմ դասագիրքի մը մէջ` « Հայ գրականութիւն », ուր կտորներուն ընկերացող ընդլայնումները, հակառակ իրենց խտացուած կերպարանքին, կը խորհիմ, թէ բաւ են գալու։ « Փառք քեզ տէր Աստուած մեր »ը, 8–10 տողնոց աղօթք մը, ինծի բացած է հարիւրաւոր տողերէ յորդող խտութեամբ ապրումներ։ Չեմ հասկնար այլեւս, թէ ինչ կը նշանակէ փաստերով խօսիլ։ Բայց ըլլալու համար զիջող, կը գրեմ հոս այս քերթուածէն քառեակ մը ու կը ջանամ մօտենալ այն հիմնական թելադրանքներուն, որոնք արագ, խուսափուկ, կը յառնեն իմ մէջ, երբ աչքերս կ՚իյնան վրան։ Կ՚առնեմ ամենէն փլաստիք քառեակը, այսինքն՝ չորս տող, որոնց մէջ 1900ի ցաւագար մոլութիւնը — նկարագրամոլութիւնը — Մեծարենց կրցած է դիմաւորել, իր ապրումներուն արդար հարազատութեամբը։

 

Յակուրջի մը առկախած, գիւղակն անդին կ՚օրօրեն
Անրջական հիւսուածքով խումբ մը ժայռի ստուերներ.
Վանքին բակը կ՚աղօթեն հսկայ ծառեր, տարօրէն
Որոնց տամուկ շուքին մէջ Աստուածամարն է կայներ:

(«Ջրտուք»)

Այս քառեակը քակելով մենք կ՚ունենանք գիւղ մը, կռնակին՝ ժայռեր։ Վանք մը, առջին՝ ծառեր, Աստուածամայր մը։ Զայն ենթարկելէ առաջ վերլուծման, ձեր աչքին կը դնեմ սա քառեակն ալ

Ա՜խ, գերեզմանս այն տեղ ըլլար
Ուր Վոսփորի դարաւանդներ
Ծաղկեպսակ ու միշտ դալար
Թանան յալիս զիւրեանց պատկեր:

(«Երգ կենաց»)

որ շատ մեծահամբաւ բանաստեղծէ մը, Թ. Թերզեանին նոյնքան մեծահամբաւ մէկ քերթուածէն է վերցուած։ Այս քառեակն ալ քակեցէք։ Գերեզմանի մը տեղը, դարեւանդի մը վրայ։ Ուրի՞շ։ Սպասեցէք։ Թերզեանի քառեակը, գլուխ–գործոց քերթուածք մը, չի վերլուծուիր, վասնզի այդ քերթուածը իր ամբողջութեանը մէջ արդէն կը հակասէ, ամէն քառեակի, ինքը իրեն։ Վերնագիրն է « Երգ կենաց »։ Առաջին քառեակին մէջ բանաստեղծը կը փափաքի քնանալ իր սիրելիներուն քով: Բ. րդ քառեակը ունիք ձեր առջեւ. — տեղն է գե /346/ րեզմանին, Վոսփորի սարերուն: Գ. րդ քառեակը կը բերէ տեսարան ալիքները, որոնք պիտի գան փշրուելու իր շիրմին վրայ ու լուսինը, որ նոճերուն մէջէն պիտի իր լոյսը կաթէ ։ Դ. րդ քառեակը կը պատմէ, թէ ինչպէս հոգին պիտի նստէր շիրմին եզրին ու լսէր ձկնորսին երգը: Ե. Զ. եւ Է. քառեակները կը պատմեն իր ցաւը իր լքումէն. ոչ ոք, ոչ իսկ սիրելիները իր շիրմին նայուածք ունին։ Վերջին տունին մէջ բանաստեղծը ինքզինքը կը մխիթարէ բնութեան ապաստանելով։ Արդ, ա՞յս է « Երգ կենաց »ը։ Չեմ քաշքշեր։ Կեանքը մահ մըն է ըսելը աժան փարատոքս մը չէ այլեւս։ Այս քերթուածին առաջին քառեակը մարդկային էր առնուազն, քանի որ կեանքի բեռը ուսերէն թօթափելով, սիրելեացը քով հանգչելու փափաքը իրաւ փափաք մըն է։ Ո՞վ միջամտեց, որպէսզի այդ փափաքը հալածուի ու բանաստեղծը չունենայ մխիթարութիւնը այդ սիրելիներուն արցունքին, յուշքին՝ իր շիրմին վրայ։ Այս իսկ հակասութեամբ քերթուածը կը դադրի իր լրջութենէն, մարդկայնութենէն, ըլլալու համար պոլսեցիական բառակոյտ մը։ Իմ նպատակէն դուրս է ամբողջ քերթուածը վերլուծել։ Ունիմք վերը արտագրուած քառեակը։ Այդ չորս տողերէն յառնող շօշափելի, տեսանելի իրականութիւնը, դարեւանդի վրայ իր գերեզմանին տեղն է։ Վոսփորը, մեր ռոմանթիք քերթողներուն մօտ, կախարդական թեմա մըն է։ Ընդունինք։ Բայց Պոլսէն դո՞ւրս։ Ձեզմէ քիչեր տեսած են այդ դարեւանդները։ Ուրեմն երկու վերադիր, որպէսզի այդ դարեւանդները (չեմ գիտեր՝ կա՞յ գերեզման մը, այնքան ընդարձակ, որ քանի մը բլուրներու թուփերը բռնէր) մասնաւորուին։ Ատոնցմէ մէկն է ծաղկեպսակը: Ձեզի կը ձգեմ այս բառին բերելիք նպաստը արժեւորել այդ դարեւանդին վրայ։ Ծաղկեպսակ բլո՞ւր մը։ Բայց պէտք կա՞ր մեծ բանաստեղծի անուն մը կրելու, այդ ողորմելի պատկերը յօրինելու համար։ Երկրորդը դալարն է, կանանչ բլուրներ։ Ինչո՞ւ չէ։ Ունինք ուրեմն գերեզմանին իբրեւ վայր ծաղկեպսակ եւ կանանչ բլուր մը, բլուրներ մը, որոնք ջուրին մէջ իրենց պատկերները կը թրջեն ։ Քառեակը աւարտած է ու մենք վաղածանօթ կանանչ բլուրէն դուրս ոչինչ ենք շահած։ Եթէ բանաստեղծութիւնը հասարակ բաներուն անհասարակ կերպարանք ճարելն է՝ թող գայ բարի։ Մենք կը հանդուրժենք Չրաքեանը, որ այդ արուեստին մէջ զարգացած վարպետ մըն է։ Մենք կը հանդուրժենք Զարեանը, որ դարձեալ իւրայատուկ կերպ մը կը գտնէ պարզ պատկերները այլակերպելու, հոգ չէ այլակերպման գնով։ Թերզեանին չորս տողերը ինծի ոչինչ են բերած։ Հիմա կը դառնամ Մեծարենցի քառեակին։ Հոն ալ տեղ մը կը թելադրուի մեր նկատառման։ Գիւղակ մըն է այդ /347/ տեղը: Մեծարենց պարտքն է զգացած այդ գիւղակը ծանրօրէն դնելու մեր ուշադրութեան առջեւ, անոր տալով քիչ մը անսովոր կերպարանք մը։ Այդ կերպարանքը երկու ծայրերէն առկախ կախoրանի մը ձեւն ունի հոս։ Անոնք, որ բանաստեղծին հայրենակիցները եղան, ինծի պատմած են այդ տեսարանին ճշգրիտ իրականութենէն։ Կախօրանին երկու թեւերը կը փաթթուին ժայռերու: Ծառի կամ ժայռի փաթթուած թեւեր։ Ասիկա հասարակ նկարագրութիւնը չէ ծաղկեպսակ կամ կանանչ բլուրներուն։ Ասիկա մեզ խռովող — որովհետեւ նոր — ուրուագիծն է հարազատ ապրումին: Ու ահա իրարու ետեւէ ձեզի նոր-նոր թելադրանքներ, անրջական հիւսուածքը ժայռին կամ ստուերներուն։ Կարելի՞։ Առաջին ակնարկով դժուար կը զետեղուի պատկերը ձեր մտքին մէջ։ Բայց մի մոռնաք գիշերը։ Բանաստեղծը չէ խօսած լուսինէն, հաւանաբար սարսափին տակը այդ քլիշէին։ Բայց որպէսզի ժայռերը շուք ունենան, գիշերուան մէջ, ինքնաբերաբար կը ներկայանայ լուսնալոյս մը։ Ու այդ լոյսին խաղերուն մէջ այդ ժայռերը կը թուին հիւսուած ըլլալ երազներու յատուկ օրէնքներով։ Անշուշտ զգոյշ էք բաւական, անրջականը արձակելու ամբողջ քերթուածին վրայ, անոր ճարելու համար իմացականին բարիքն ու չարիքը։ Մեծարենց օդային բանաստեղծ մը չէ։ Անիկա խուլ, հեռու ապրումներ գիտէ որսալ գիշերէն, իրերէն, բայց կը մնայ մարդկային, իրաւ։ Հետեւաբար անրջականը պահեցէք միայն ժայռերու հիւսքին, ընդունելի՝ լուսնալոյսով ստեղծուած ձեւազեղծումներուն ներսը։ Կը մնայ բացատրել օրուող գիւղակը։ Շուքերը կ՚օրուի՞ն։ Անշուշտ։ Ժայռի շուքե՞րը։ Դժուար։ Բայց ինչո՞ւ չխորհիլ, որ այդ ժայռերուն զանազան մասերուն երբեմն մեծատարած ծառեր կը մնան խարսխուած։ Հարիւրներով ունիմ նման պատկերներ իմ յիշողութեանս խորը։ Ու կը ներեմ ինծի այդ ծառերուն շուքը օրուած տեսնել վարը։ Ուրեմն ֆանթասթիք ըսուելու չափ անկայուն պատկերը օրուող գիւղակին ո՛չ միայն անիմաստութիւն մը չէ — ինչպէս պոռացին բանաստեղծին հակառակորդները, քերթուածին լոյս տեսած օրերուն — այլեւ՝ կայուն պատկերներ շարժական զգայութիւններու հանդէսի մը վերածելու գիտակցուած աշխատանք մը։ Ասիկա հասարակ նկարագրութիւնն ալ չէ ռոմանթիքներուն։ Ամէն պարագայի բան մը սակայն դեռ կը ճնշէ մեր վրայ — ատիկա նկարագրամոլութիւնն է։ Ի՞նչ շահ այդ պատկերներէն կ՚ըսէ միշտ Oշական, երբ անոնց ետին մեր ժողովուրդին մէկ ապրումը չի թրթռար։ Մեծարենցի քառեակին առաջին երկու տողերը պիտի վերածուէին չոր, զուտ նկարագրութեան, որուն նորութիւնն /348/ ու գեղեցկութիւնը շատ-շատ զիս պիտի ձգէին անտարբեր, այսինքն՝ պիտի չնեղէին, եթէ երբեք քառեակին յաջորդ երկու տողերուն համար անոնք չկազմէին նախաբեմ մը։ Գիւղակ մը, այո՛։ Ու յակուրջի ձեւով։ Բայց այդ գիւղակը իր կռնակին ունի վանք մը։ Վանքը չոր բառ մը չէ։ Անիկա ինծի կը թելադրէ բիւրաւոր ապրումներ։ Անիկա խտութիւն մըն է հազարաւոր տարիներով պայմանաւոր։ Բացէք այդ բառին խանձարուրը։ Գիտենք, որ անիկա աղբիւր մըն է յաճախ, ուրիշ անգամ՝ պուրակ մը։ Երբեմն գեղակերտ կայք մը։ Դրէք այդ տեղերէն մէկուն առջեւ մարդ մը, իմ արիւնէն, հազար ու աւելի տարիներով զիս կանխող, բայց տարօրէն ինծի նմանող։ Այդ մարդը — Զարեան պիտի հեշտանար անոր կենդանագիրը յօրինելու մէջ գործածելով խոշոր գոյներ ու խորունկ իսկութիւններ, ես քիչ մը զգոյշ եմ — աս ու ան ցաւին, յոյսին, կիրքին, յուզումին սլաքներուն տակ պիտի նստէր այդ աղբիւրին կոյտին, պիտի ջանար « սփոփել իր վէրքը », ինչպէս կ՚ըսէ Պ. Դուրեան, ու պիտի կարծէր ինքզինքը քիչ մը աւելի խաղաղած։ Այդ մարդը, միշտ իմ արիւնէն, իր ջիղերուն ու միսերուն ամէն մէկ խուրձին ունէր անշուշտ իր ժողովուրդը զարնող հազար ու մէկ աղէտներուն հետքերը։ Ինչո՞վ էր մեղաւոր, որպէսզի իր արտերը այրուէին, տնակը քանդուէր, զաւկները, կինը մորթուէին ու ինք լեռնէն դառնար, ուր ապաստանած էր աղէտին ընթացքին, թաղելու համար իր հոգիին ամենէն հզօր խռովքները։ Վանակա՞ն մը։ Պատրաստ է գետինը։ Ու այդ աղբիւրին քով քանի մը պտղատու ծառեր։ Անոնց ճիւղէն խրճիթ մը։ Ամէն բան կորսնցուցած այդ մարդը ըրէք քիչ մը գրոց-բրոց։ Ծերացաւ։ Դուք ունիք արդէն խանձարուրին թելադրանքը։ Բանալ ասկէ վերջը այդ խրճիթին այլակերպումները, տնակ, յետոյ մատուռ, յետոյ վանք։ Յետոյ գիւղակ։ Վանք մը ուրեմն դարեւանդը չէ Թերզեանին։ Վանք մը խորապէս լայն ապրում է տակաւին, խանձարուրէն վերջ, իր փորձանաւոր կեանքին ամբողջ տեւողութեանը ընթացքին։ Շարունակեցէք բանալ ինչ որ դարէ դար մեր ժողովուրդը դրած է անոր ներսը, սկսած տաճարէն մինչեւ հեռու այգիները։ Օթեւան ու հրաշք։ Ապաստան ու փրկարան։ Ու անունները բիւրերու, որոնք դարէ դար այդ յղացքին uպաuին մէջ պարզեցին մարդկային հզօր կիրքերու փաստեր, եղան հերոս ու սուրբ, մեծ ու փոքր, իրենց ժողովուրդին հոգեղէնը խնամարկեցին ու անոր կործանած իմացականութեանը դէմ երկինքին հեռու, բայց անվրէպ հանգրուանները թաձրացուցին։ Ինչե՜ր, ինչե՜ր են տեսեր ժամուն պատերն ու պատկերները, բակին աղբիւրն ու ծառերը։ Ի՜նչ մեղքեր ու ի՜նչ սրբու/349/թիւններ։ Բառեր կան, որոնք պատմութեան չափ հասակ ունին։ Ու անոնցմէ մէկն է վանքը ։ Պէտք է կարճ ըլլալ սակայն ու, 1900ին, կենալ պատանիի հոգիով այդ բարձրահայեաց Աստուածածնայ վանքին դէմ, զայն մանուկ–մանուկ ու տղայ–տղայ ընդունելէ վերջը իր միսերուն իւրաքանչիւր նեարդին — այդ օրերուն վանքերը տղոց խաղավայրներ կը սիրէին հայթայթել — ապրիլ հասունութեան դռներուն ինչ որ մեր ժողովուրդը կը դնէր բառին ետին։ Ասիկա աժան, լուսնազօծ սարաւանդը չէ Թերզեանին։ Ասիկա իմ ժողովուրդին հոգեյատակին չափ իջնող ապրումներուն կծիկն է ամէն պատանիէ ներս։ Տեսաք վանքը։ Ծառե՞րը, որոնք կ՚աղօթեն։ Մեծարենցի հակառակորդները այս տողն ալ քաշքշեցին, անլուր ու պանդոյր անհասկացողութեամբ մը։ Բայց ի՞նչ է աղօթքը ։ Ահա բառ մը, որ լուսին չէ դարձեալ։ Քակեցէք զայն ու պիտի զգաք, որ միլիոններու հանգած հոգիները պուտ-պուտ կը թափին ձեր զգայնութեան ծարաւի դաշտերուն երեսին։ Ձեր պապերը տագնապէ տագնապ, հաճոյքէ հաճոյք, ցաւէ ցաւ, ծնունդէ ծնունդ ու մահէ մահ ի՜նչ իրական յուզումով կեցան իրենց ներսի աշխարհը դղրդող իրողութիւնները հանդիսաւորելու, երբեմն գոհունակութիւնը, աւելի շատ գերբնական օգնութիւն, միշտ հողէն անդին ելլելու ցանկութիւններ արտայայտելով։ Այս բառն ալ պատմութեան, մարդկութեան չափ հասակ ունեցող բառ մըն է։ Այնքան իրա՛ւ՝ որ ծառերուն, քարերուն, անշունչ իրերուն իսկ յոյզերը կը թուի ընդունիլ, առնուազն չմերժել։ Ու ծառերը կ՚աղօթեն ո՛չ միայն Միսաք Մեծարենցի քերթուածին, այլեւ՝ Ռոտէնպախի « Պէկին » քերթուածին մէջ։ «Օրհնող քահանաներու քաղցր շարժումը» կ՚ընեն անոնք, այդ քերթուածին մէջ, երբ վանքին պարիսպներուն վրայ կը ճօճեն իրենց թեւե՜րը։ Յետո՞յ։ — Աստուածամա՜րը: Ձեզի կը ձգեմ բառին ամբողջ խտութիւնը բանալ, վերը թելադրուած եղանակով մը։ Ու այդ արարողութիւնը հոմանիշ պիտի ունենար ամենէն խորունկ մեր զգացումներէն մէկուն հասակը, շրջափոխութիւնը, տարողութիւնը տեսանելի ընող… էջ մը ճերմակ թուղթի վրայ։ Միսաք Մեծարենց չէ զատած իր բառերը, երբ անոնք այսքան ընդարձակ յուզումներ ու թելադրանք կը պատճառեն ինծի։ Միսաք Մեծարենց այդ բառերը գրելէ առաջ ապրած է անոնց միգամածային, ուրուային կեանքը, որ իրաւ էր մեր ժողովուրդին սրտին ու մտքին դռներուն։ Աստուածամարը նոյն ատեն ողբերգութիւն մըն է, խաչ ու արցունք։ Տրտմութիւն եւ արքայութիւն։ Մաքրութիւն եւ պաշտպանութիւն։ Մայրութիւն եւ յարակից բոլոր զգացումները։ Յետո՞յ։ Սպասեցէք։ Մեր /350/ եկեղեցին արձաններ չունի, որպէսզի ընդունինք վանքի ծառերուն տամուկ շուքին կայնող Աստուածամայրը ։ Չեմ կրնար մեղադրել բանաստեղծը, որ մեզի անհարազատ պատկեր մը, օրինակովի ըլլայ փոխադրած իր քերթուածին։ Իրաւը այն է թերեւս, որ վանքերու անուանատէր սուրբերը, դարէ դար, ժողովուրդի երեւակայութեան մէջ թանձրացումներ ունեցած են ու շատեր կը խօսին տեսած ըլլալ Սուրբ Սարգիսը, Սուրբ Յակոբը, Սուրբ Մինասը, Լուսաւորիչը, Հռիփսիմէն, Թարգմանիչները, այնպէս՝ ինչպէս յօրինուած է անոնց միթը պարզ մարդոց հոգիներուն ներսը։ Իմ տղայութեանս հասարակաց էր հաւատալիքը, որուն համեմատ մեր ժամուն բոլոր սուրբերը իրենց կտաւները կը ձգէին, իրենց տօներուն ու կ՚ելլէին պտոյտի, մխիթարելու ցաւէն զարնուած, անօթութենէն բեկեալ տուները ու կործանած պարտէզները ու հիւանդ անասունները ու կը դառնային իրենց կտաւներուն…։ Ինչու չընէր այդ բարձրահայեաց վանքին Աստուածամայրն ալ նոյն բանը ու կինը առտուն կանուխ իր անուան նուիրած վանքին ծառերուն մէջտեղը, կին ու գորովոտ, բարի ու ողորմած, մեր մեղքերուն վրայ աստուածային գթութիւնը հայցելու համար իր սրբութիւնը իբրեւ շղարշ, իր սիրտը իբր բաբախուն զոհ մատուցանելով, մեղքերէն վեր, ասոնք չէզոքացնելու մարդկային իրականութեամբ մը…: Պէտք է կարճ ըլլալ։ Ես հազիւ ուրուագրեցի չորս տողերուն ամենէն ընդհանուր թելադրանքները։ Բայց վստահաբար գիտեմ, որ Միսաք Մեծարենց անհուն ապրումներ դրած է իր չորս տողերուն ետին։ Ահա թէ ուր կը նայի Օշականի ի՞նչ կայ հանգանակը։ Գործադրեցէք քակելու սա աշխատանքը ամէն իրաւ քերթուածի վրայ, դուք պիտի վարձատրուիք այն ամէն զգացումներով, որոնք բանաստեղծինն էին։ Ու այս գործողութիւնը աւելի լաւ հասկնալու համար, առէք սանկ ու նանկ քերթուած մը, նոյնիսկ բազմահռչակ անուններով պաշտպանուած, մեծատարած վարկով մըն ալ պսակաւոր Սիպիլէն, Պէրպէրեանէն, Նար–Պէյէն, Թերզեանէն, Սէթեանէն ու քակեցէք։ Պիտի տեսնէք, որ դուք պիտի մնաք ցամաքութեան, երաժշտութեան մէջ։ Օրինա՞կ։

Անշուք, խոնարհ ծաղիկ պզտիկ
Որ կը ծլիս խոտին մէջէն,
Տապաններուն քովն ու մօտիկ
Ուր մեռելներն յար կը ննջեն։

Պէտք չունիք հեղինակին անուան։ Գիտցէք միայն, որ 1890ին անիկա արեւմտահայ բանաստեղծութեան մէջ յանգերու իշխան մականուան/351/եալ ողբերգութիւն մըն է։ Ինչ կ՚ըսեն այս չորս տողերը։ Ծաղիկ մը՝ կեանքը։ Ընդունինք։ Անշուքը, խոնարհը, պզտիկը այդ ծաղիկը կը կերպադրեն, կ՚անձնաւորեն։ Բայց կը կենսաւորո՞ւին։ Չեմ գիտեր, նոյնիսկ վերադիրներուն իրաւութիւնը ինչ պիտի շահեցնէր այդ ծաղիկին: Բայց երանելի՜ բանաստեղծը, որ չի տառապիր մեզի յայտնելու, թէ ծաղիկը խոտին մէջէն կը ծլի։ Արդեօք հացէն, ջուրէն, օդէ՞ն պիտի ելլէր։ Երրորդ տողը տեղը կը ճշդէ։ Ուրեմն գերեզմանին կուշտին ծաղիկ մը։ Գիտէ՞ք սակայն, որ տապաններուն մէջ մեռելնե՞րը կը քնանան։ Չորս տողը աւարտած է եւ մենք ոչինչ ունինք ձեզի բանալու։ Ի՞նչ կայ ն գերազանցապէս թելադրիչ ուրիշ ազդակ մըն է Օշականի մեթոտին։ Մեծ գործերու ետին անիկա նոյն ատեն ապահով ճամբայ մըն է խտութեան։ Եթէ չորս տող մեզի կը բերեն այսքան ապրումներ (վերլուծման եղանակ), չորս հարիւր էջ, նոյն մեթոտով կը վերածուին չորս էջի (համադրական եղանակ)։ Ու այդ չորս էջը տարօրէն խիտ պատգամներու հանդէս մըն է իր կարգին։ Միսաք Մեծարենց Արեւմտահայ գրականութեան մէջ ներկայացուցիչն է թեւի մը, ուր մեր պատուական արեւելահայերը բառակոյտ միայն տեսան երկար ատեն (պէտք պիտի ըլլար, որ Վահան Տէրեան անունով տղայ մը բանար անոնց հաստ աչքերը, որպէսզի տեսնէին։ Տեսնէին, թէ նուրբ բառերը չեն պատճառ, որպէսզի Սիպիլը, Թերզեանը, Նար–Պէյը գամուէին անարգութեան սիւնին, այլ՝ բառերուն ետին դնելիք բան չունեցող հոգեբանութիւնը։ Արտաշէս Կարինեան, մէկը Տէրեանի հիացողներէն, 1922ին, Պոլիս ինծի առաջարկեց Մեծարենցը վերլուծել։ Խորունկ էր իմ հաճոյքը ո՛չ անոր համար, որ վերջապէս բանաստեղծութեան իրաւ զգայարանք մը կը հաստատէի երկաթերգակ ու ռատիո–երգակ սերունդի մը մէջ, այլ՝ Արեւմտահայ գրականութեան ամենէն նրբին ապրումներուն իմաստը կը դառնար իմ ժողովուրդին, անոր հաւաքական զգայնութեանը յայտարար վկայութիւն մը, դադրելով ըլլալէ մխիթարեանական, պոլսեցիական հաստութեամբ, սեթեւեթով խարանահար, անբացատրելի բառամարտութիւն մը) ու գտան այս մտայնութիւնը սեւեռող տարազը, հոսհոսը, այնքան մեծ բախտի մը հասած։ Օշականի ի՞նչ կայ ն անշուշտ չի կրնար փրկել ամբողջ Մեծարենցը: Սխալ մի հասկնաք։ Բայց կը փրկէ այդ տղուն զգայնութեան հարազատութիւնը։ Ամէն մարդ ունի իր խոր, իրաւ, լեցուն պահերը, ինչպէս ծանծաղ, սեթեւեթեալ, պարապ պահերը։ Գտէք այն տասնըհինգ-քսան քերթուածները, որոնք Միսաք Մեծարենցի առաջին պահերէն կու գան, դուք զանոնք թափանցելու ատեն, ճամբով, պիտի հասնիք /352/ ձեր ժողովուրդին կեանքին։ Փորձեցէք նոյն այս մեթոտը Եղիայի մը, Չերազի մը, Պէրպէրեանի մը, Թերզեանի մը, Սէթեանի մը, Սիպիլի մը դիւաններուն վրայ, դուք պիտի հանդիպիք թերեւս այս մարդերէն ձայներու մը (օրինակի մը համար՝ « Յուշք եւ խոհք »ը), բայց երբեք ձեր ժողովուրդին իրաւ, խոր, լեցուն ապրումներուն։ Այո՛: Հոս պատգամ չէ որ կ՚արձակեմ։ Չի բաւեր իրաւ ըլլալը։ Կու տամ ձեզի սա քառեակը

Հայ ապրինք եղբարք, մարդկութեան մէջը
Հայ կնքեր է մեզ պատմութեան էջը։
Հայ անուամբ ըզմեզ կ՚ողջունեն երկինք,
Եղբարք, հայ ապրինք:

(Նար–Պէյ)

որ ահաւոր վարկի էր հասած Զարթօնքի սերունդին խանդի օրերուն։ Մէկ նայուածքը բաւ է չափելու, որ այդ մարդը իրաւ, շատ իրաւ, ամենուն սրտին տուն–տեղ զգացում մը կ՚արտայայտէ։ Բայց ի՞նչ է միջամտողը, որպէսզի ես թեթեւ քմծիծաղով մը անցնիմ անդին։ — Ապահովաբար խոշոր այն մեղքը, որ կերպարանքն է այդ զգացումին։ Զարկէք վերլուծման ու պիտի տեսնէք, որ հայ բառէն զատ ուրիշ ոչ մէկ բառ իր տակը չի պարունակեր, ինչ որ դուք գտաք Մեծարենցի քառեակին ներսը։ Արդարեւ, մարդկութիւն, պատմութիւն, երկինք այնքան ընդհանուր բառեր են, որ չեն կրնար հայանալ։ Ուրիշ խօսքով՝ Նար–Պէյ հռչակաւոր բանաստեղծը չէ կրցած անձնաւորել, մասնաւորել այդ բառերը նախ իր հաշւոյն, ապա տարածել զանոնք իր ժողովուրդին։ Ուրեմն՝ բառերը չեն մեղաւոր, այլ՝ ատոնք անձնաւորելու մէջ մեր նորոգման անբաւարարութիւնը։ Ազնուագոյն խորքէ մը մենք պիտի չյաջողինք տանելի գեղեցկութիւն մը ճարել, եթէ երբեք զուրկ ենք ծնած մերը ընելու, մասնաւորելու, նորոգելու շնորհներէն։ Զգացումները հասարակաց են։ Բանաստեղծը ա՛ն է, որ այդ հասարակաց ապրումները գիտէ իրը ընել, այնպէս մը սակայն, որ զգացումներուն ցեղային նկարագիրները մնան անաղարտ։ Եղիան այդ իրը ընելու հանգամանքը վերածեց հակադիր մեղքին, հիմնովին ջնջելով անոնցմէ ցեղային երանգը։ Կարդացէք

Խընձորը ծառի վրայ,
Պուլպուլը թառի վրայ,
Սիրած սիրածի տային
Չոր գետնի քարի վրայ:

Ապահովաբար այս բառերէն աւելի ընդհանուր քիչ բառ կայ որեւէ /353/ լեզուի մէջ։ Բայց ահա՛ հրաշքը։ Այդ պարզագոյն բառերէն իւրաքանչիւրին ետին առնուազն քանի մը հազար տարիներու կենդանի բիւրեղացումներ են ծածկուած։ Ատոնք մէկիկ–մէկիկ չունիմ ժամանակ բանալու։ Վստահ եղէք սակայն, որ նուազագոյն ութը-տասը էջ թարմ, նորոգեալ ապրումներ արտահանելի են անոնցմէ։ Ժողովուրդ մը կայ, յետոյ, այդ չորս տողերուն ետին, իր՝ կեանքը տեսնելու ամենէն ինքնատիպ, իւրայատուկ մէկ կերպարանքին մէջ։ Այս տողերէն վերջ կը հրաւիրուիք լրջութեան։ Մի մեղադրէք Արեւմտահայ գրականութիւնը, որ բառեր ու նախադասութիւններ միայն տուաւ։ Անիկա տուած է այս ժողովուրդին ամենէն իրաւ ապրումներէն վերջնական սեւեռումներ։ Ով աւելի հոսհոսերէն գրեց, քան Պետրոս Դուրեանը։ Նետեցէք անոր անունը ծանրաբեռնող մասը իր քերթուածներէն։ Առէք ութը–տասը իրաւ քերթուածներ, ենթարկեցէք վերլուծման ու պիտի գտնէք ձեր ժողովուրդը, այս անգամ իր ամենէն հրաշախառն արժանիքներուն, շնորհներուն հանդէսովը։ Ինչ կայ ն Օշականի գրական հանգանակներէն ամենէն թելադրիչն է, կը կրկնեմ անգամ մըն ալ։

գ) — Ի՞նչպէս կայ, որ նկատի ունի արտայայտութեան հայցերը, գրագէտ մը իբրեւ ստեղծումի աշխատաւոր արժեւորելու տեսակէտը եւ այն բոլոր մասնայատկութիւնները, որոնցմով նոյն ժամանակէն ու նոյն ապրումներէն այս մէկը, օրինակի համար Պետրոս Դուրեան մը, ու ան միւսը, օրինակի համար Սիմոն Ֆէլէկեան մը, պիտի հանեն իրարու գլխովին հակադրեալ արդիւնքներ։ Թէ կան օրէնքներ, չեմ կրնար ուրանալ։ Թէ այդ օրէնքները յարգելով մենք կ՚ըլլանք վիպող, բանաստեղծ, թատերագիր — ահա տղայականը։ Էջերով չի սպառիր թուումը յիմարութեանց, որոնք գինն են այս պատրանքին։ Հոս կը լռեմ անունները ձեռնարկներուն, որոնք գրելու արուեստի մը օրէնքները կը յաւակնին սորվեցնել։ Ես, ըսի այս գործին սկիզբները, կը յիշեմ, որ նախակրթարանի մը վեցերորդ դասարանին մէջ կարդացել եմ « Ոճը » անունով գիրք մը։ Մեր ուսուցիչը Պէրպէրեանցի մը, իր առած դասերը այդ գիրքէն մեզի կը բերէր, ստեղծելու համար ահաւոր ձանձրոյթ։ Ատ չէ, որ պիտի պատմէի։ Իմ ընկերները, տաճկախօս, արդար արհամարհանք մը միայն ունէին այդ դասին դէմ մասնաւորաբար։ Բայց ես այդ դասարանին պաշտօնական, տիտղոսաւոր բանաստեղծն էի ու հռչակի հասած գրո՜ղ մը…։ Անշուշտ պիտի չըլլաք նեղութեան մէջ « Ոճը » գիրքին դասը իմ հակումներուս մէջ ըստ պատշաճի արժեւորելու։ Արդ, ձեզի կը յայտարարեմ, որ մինչեւ այսօր իմ մտքէն չեն ելած հոն /354/ տրուած, « Խաչ, օգնեա՛ ինձ », « Առ զեփիւռն Ալէմտաղի » քերթուածները։ Ու նոյն անկեղծութեամբ կը յայտարարեմ, որ ոչ մէ՜կ փշրանք, այդ օրէնքներին, որոնք իբր թէ մեզի գրելը պիտի սորվեցնէին։ Ասոնք յստակ խօսքեր են։ Ի՞նչպէս կայ ն ուրեմն հիմնովին կ՚անգիտանայ այդ շատ հռչակաւոր օրէնքները ու կը ծանրանայ հեղինակներու լեզուին, կշռոյթին, երեւակայութեան, փոխաբերութիւններու հանդէպ ախորժակները, պարզ կամ բռնազբօսեալ ոճին, ու այն քանի մը մարդկային պարտքերուն վրայ, որոնց հանդէպ զանցառութիւն մը պիտի նշանակէր ընթերցողը արհամարհել։ Չէք կրնար ըսել

Անշուք, խոնարհ, ծաղիկ պզտիկ

վասնզի մենք մեծ, ամբարտաւան, փարթամ ծաղիկներ չունինք։ Մեր միտքը կ՚ըմբոստանայ, երբ ծաղիկ մը պզտիկ ներկայացուած գտնելէ վերջ, տակաւին ստիպուած ենք ընդունիլ անշուք մը, խոնարհ մը։ Ասիկա պարզագոյն ձեւի մը տակ ձեզի կը բերէ Օշականի վերլուծման գրական մեթոտը ։ Ամէն նախադասութիւն ինքնիր մէջ ամբողջ մըն է։ Անոր վրայ նետուած ամէն ոչ-անհրաժեշտ տարր՝ բեռ մը։ Ու ատով դատապարտելի։ Ունենանք

« Ինչպէս գետ մը անհուն, հինաւուրց լեռներու անմատոյց գագաթներէն ծնած » շատ հռչակաւոր կտորի մը սկիզբը տուող բառերուն սա շարքը։ Արշակ Չօպանեան մեծ երախտաւոր մը Արեւմտահայ գրականութեան, գէշ ու սխալ բանաստեղծ մըն է։ Ապացո՞յց։ Առէք անհունը ։ Ո՞րն է գետը, որ արդարացնէր այդ որակականը։ Անհուն գետը անիմաստութիւն մըն է, մեղք մը։ Ինչո՞ւ այնքան աղուոր բաներ օտարներէն մեզի փոխադրող ոճի այս վարպետը զոհ է այսքան տարրական անտեղութեանց։ Հինաւուրց լեռները անշուշտ չէ նման անհուն գետին, առնուազն անիմաստութիւն մը չի թելադրեր։ Բայց գրուածքի մը պարտքը անկարելի չըլլալով չէ պայմանաւոր։ Գործածեցէք Հինաւուրց լեռները հոն՝ ուր անիկա ունի կշիռ մը։ Ո՞ւր։ Ատիկա ինք՝ գրողը գիտէ անշուշտ։ Գէթ ստոյգը ան է, որ գետերը գագաթներէն չեն բխիր։ Կը բխին վայրերէն, փէշերէն, ոտքերէն։ Ահա երկրորդ անիմաստութիւնը։ Բայց ինչ որ զիս կը նեղէ ու կը մղէ մտածել չարաշուք սեռի մը, արձակ քերթուածին (ի դէպ է հոս արձանագրել, որ Չօպանեանին շատ մը բարիքներուն կողքին այս ծանր չարիքը աւելի է, քան մեղքը, քանի որ ինքն է անոր փոխադրիչը մեր մէջ ու գիտենք նոյն ատեն, որ արեւմտահայ բառակոյտին ախորժակները սրող ինչ պատրաստ սեղան մըն էր այդ աժան, դիւրին, շահաւոր խաչագողութիւնն ալ։ Փա՞ստ։ Բայց դէ՜զը /355/ արձակ քերթուածներուն, մեր ամենէն հեղինակաւոր գրագէտներէն իսկ ստորագրուած։ Ձեզի կը ձգեմ կորանքը, որ արձակ քերթուածինն է, երբ տաղանդը չի պաշտպաներ այդ ստերջ բառամարտը), ատիկա անմատոյց որակականն է այդ գագաթը իբր թէ մասնաւորող։ Գրականութիւնը եռանկիւնաչափութիւն չէ անշուշտ, որպէսզի ամէն եզր մնար պատասխանատու իր դերին, հաւասարութեան մը մէջ։ Բայց չէ նոյն ատեն անտեղի եզրերու հանդէս մը։ Կրնա՞ք պաշտպանել շահը այդ անմատոյցին, բացի ձայնական իր նպաստէն, այդ գագաթին։ Ու կ՚ունենանք սա տեսակ հանդէս մը — անհուն գետ մը, հինաւուրց լեռ մը, անմատոյց գագաթ մը։ Ասիկա պարող զոյգերու տրտում տպաւորութիւն մը պիտի արթնցնէր։ Ու ասիկա ահա արձակ քերթուածին չարիքը կ՚որակեմ ես։ Տաղանդաւոր գրագէտ մըն է Ռուբէն Զարդարեան, բայց բացէք անոր արձակ քերթուածները։ Ձեր գտածը տարբեր պատկեր մը չէ։

Գրելու օրէնքնե՞րը։ Հեշտութեամբ մոռցէք զանոնք, երբ գործ մը կանչուած էք դատելու։ Oշականի հանգանակին ինչպէսն ալ օրէնք մը չէ։ « Հայ գրականութիւն » դասագիրքին մէջ տասնէ աւելի հատորներու վրայ Օշական ճաշակ մը կու տայ արտայայտութեան ( ինչպէս ին դասականը) վերլուծման մասին։ Խմբեցէք զանոնք ու կը հասնիք հաստատ նկատողութիւններու, որոնց թիւը քսանը չանցնիր։ Ու այդ նկատողութիւններն ալ գիրքերէն պատգամուած օրէնքներուն հետ ոչինչ ունին հասարակաց։ Օշական կը յաւակնի գրելը ազատագրած ըլլալ միտքէն, զայն դաւանելով արեան, ուրեմն կեանքի երեւոյթ ։ Ու կրկնած է անդադար, որ կեանքը կ՚ապրինք։ Անոր վրայ շահարկող իմաստուննե՞րը։ Կան անոնք ալ։ Բայց լաւ կ՚ընեն չխառնուելով վէճին։ Կեանքը օրէնքի չէք կրնար ենթարկել։

Մի ըսէք, որ Օշականը իր ապօրէն գրականութիւնը օրինականացնելու փորձ մը կ՚ընէ՝ դարաւոր փորձառութեանց պտուղը նկատուող եւ եւրոպական բարձրագոյն ուսման մաս կազմող կրթանքներ ( ոճին ՁԵՌՆԱՐԿՆԵՐԸ Les traités du style, la réthorique, la poétique, եւայլն) միակտուր ուրանալով։ Ես պատմեր եմ իմ փորձառութիւնս։ Իբր աշակերտ։ Իբր ուսուցիչ մեր գրականութեան սպասին եմ բերեր քսանով–երսունով անուններ, բայց ոչ մէկ օր չեմ խօսած այդ տղոց աշակերտութեան կերպընկալ միտքերուն գրելէ աս ու ան օրէնքներու մասին։ Իմ փոյթն է եղած արտայայտութեան պարզագոյն ձեւը պարտադրել ամէն մարդու։ Ու յայտարարեր եմ, թէ պատանիի մը շարադրած երկու էջը, երբ կու գայ իր անձին ամենէն իրաւ ակունքներէն, միշտ գրական էջ մըն է։ Ու այդ երկու էջին վրայ գոր/356/ծադրեր եմ վերլուծման նոյն կերպը, որով կը մօտենամ ամենէն շքեղ անունէն ինծի հասած երկու էջի։ Տարբերութի՞ւն։ Անշուշտ։ Բայց այդ տարբերութիւնը գիտութեան մը չենք պարտական։ Այդ տարբերութիւնը գինն է խառնուածքներուն։ Ահա թէ ինչու այնքան քիչ թիւերու կը վերածուին մեր յաջողած քերթուածները, այնքան կը պզտիկնայ մեր վէպին նուաճած գետինը ու այնքան անկշիռ կը թուի մեր թատերական գրականութիւնը։ Վասնզի, ինչ ալ ընենք, անկարող ենք խորք մը կործանել, երբ անիկա կու գայ իրաւ ալքերէ։ Բայց, ինչ ալ ընենք, չենք կարող պաշտպանել ձեւ մը, երբ ատիկա բառերու շանթաժ մըն է, դիտումնաւոր խաղարկութիւն մը, աս ու ան արդիւնքներու հետամուտ նենգամիտ խաչագողութիւն մը։ Իմ բոլոր բարիկամեցողութիւնը դրեր եմ ես « Ներաշխարհ »ին հանդէպ, այդ գիրքին ձեւէ նուաղումները ազատելու համար սա մեղապարտ, որքան սնոտի, չըսելու համար խաբեբայ սեւթեւեթէն, որ իրաւ զգայնութիւն մը, զօրաւոր ցանկութիւններ, սուր կարողութիւններ առած է իր կշռոյթին մէջ։ Պարզեցէք « Ներաշխարհ »ը։ Որքան ալ նիհար, այդ գիրքը ունի խորք մը, առնուազն հաւասար « Սիլիհտարի պարտէզները » մեծ ու իրաւ գիրքով մեզի եկած վկայութեան։ Ատիկա իննսունական թուականներու Պոլիսն է, անոր անտես, բայց անհերքելի ծորումներով գոյաւոր զգայնութիւնը։ Ի՜նչ քիչ բան, այդ հրաշահիւս ապրումներու ցանցը մեզի զգալի ընող, « Ներաշխարհ »ին մէջ, մինչ « Սիլիհտարի պարտէզները »ին ամէն մէկ էջը դուք կարող էք իբրեւ ապրում ընդարձակել, այնքան հոն կեանքը խիտ է ինկած։ Թեթեւցուցէք « Ներաշխարհ »ը, ձեր գտնելիք քիչը պիտի շահէր։ Այս է ահա ինչպէս ով հետապնդուած արդիւնքը։ Գիտեմ, որ յարձակողները պիտի կրկնապատկեն իրենց ռումբերը « Ներաշխարհ »ին արժէքը մա՛նաւանդ պոռալու համար արտայայտութեան իբր մեծ յանդգնութիւն, մեր լեզուին հզօր շնորհներէն իբր հսկայ վկայութիւն, ու պիտի պոռան երեսիս. «Ո՞ւր կը նային քու չափերը։ Վերցուր արտայայտութիւնը, Նարեկացին չի կարդացուիր, քանի որ խորքը հանրածանօթ խօսքերուն մթերքն է միայն։ Վերցուր արտայայտութիւնը, Պ. Դուրեան Ֆէլէկեան մը կ՚ըլլայ։ Վերցուր արտայայտութիւնը, Միսաք Մեծարենց Սիպիլ մըն է»։ Կը պատասխանեմ.

— Վերցուցէք Նարեկացիէն արտայայտութեան մեղքերը (որոնք հռետորութիւն, կուտակում, բռնազբօսութիւն, մթութիւն, ճապաղանք, երբեմն տնավարի անփութութիւն կ՚որակուին) ու պահեցէք ինչ որ կը մնայ անդին, դուք ունիք մեծագոյն գիրքերէն մէկը մեր ժողովուրդին։ Պ. Դուրեան երբեք մտքէն չէ անցուցած անհուն /357/ գետ մը պատկերել։ Գիտէ՞ք աւելի պարզ ձեւ մը ամենէն հզօր զգացումներէն մէկուն արտայայտութեան համար, քան ան, զոր գտած է այդ տղան, կրնաք վստահ ըլլալ, առանց խորհելու

 

Ոչ ոք ըսաւ — Հէ՛ք տղայ,
Արդեօք ինչո՞ւ կը մըխայ,
Թերեւս ըլլայ գեղանի,
Թէ որ սիրեմ, չմեռնի։

միամիտ, գրեթէ մանկական, բայց այնքան իրաւ, անվերածելի։ Գրեթէ խօսուած լեզուէն կը թուին գալ՝

Շատերը զիս մերժեցին,
«Քընար մ՚ունի սոսկ — ըսին,
Մին՝ «դողդոջ է, գոյն չունի —
Միւսն ալ ըսաւ — կը մեռնի»։

Սա է ահա արտայայտութեան հրաշքը։ Ուրի՞շ.

Ողջոյն կու տամ անհուն սիրով քեզի, լուսնակ,
Ո՛վ մտերիմ տըխուր հոգւոյս իմ միայնակ,
Թէ չըլլայիր դուն, եւայլն…

(Սիպիլ)

տողեր ասոնք, որոնց ետին մենք ստիպուած ենք ընդունիլ քսանամենի աղջիկ մը — տարածեցէք բառը իր բոլոր սխրանքներուն, որպէսզի աւելի դառնութեամբ զգաք հեգնութիւնը մեր գտածին։ Քսանամենի աղջիկը լրջօրէ՞ն կը գրէ, թէ եթէ այդ լուսնեակին փափուկ շողերը իր « տժգոյն, սգաւոր » ճակատը չգգուէին, կեանքը իրեն համար փոս մը կ՚ըլլար։ Ահա անընդունելին, ծիծաղելին, կեղծը, — արդիւնք միայն ու միայն արտայայտութեան նորոյթին, որ ութսունական թուականներուն պիտի սնանի սոխակով ու Մայիսով, լուսինով եւ եթերով, տասը տարի առաջուան հայրենիքն ու կոյսը փոխարինող։

Գրականութեան մը մէջ արտայայտութիւնը պարտաւոր էք զատել լեզուէն, որ առանձին երեւոյթ է, երբեմն միս–մինակը ինքզինքը պարտադրող, բայց երբեք գրական իրողութիւնը հակակշռող։ Ո՞վ աւելի գէշ ու կոշտ գրած է մեր աշխարհաբարը, քան Հրանդը, /358/ քան Թլկատինցին։ Եւ սակայն ես Արեւմտահայ գրականութեան մեծագոյն ոճաբաններուն, Եղիայի եւ Չրաքեանի գործերը, առանց տառապանքի պիտի զոհէի՝ պահելու համար « Պանդուխտի կեանքէն »ը կամ « Կնամա՞րտ թէ ցլամարտ »ը։ Ուրեմն՝ արտայայտութեան արժեւորումը ինքնիր մէջ, ինքը իրեն համար իրողութիւն մը, ճնշում մը պէտք չէ դառնայ, որքան ատեն որ տիրականը՝ յատակը կը մնայ անբաւարար։ Արեւմտահայ գրականութեան գերագոյն մեղքերէն մէկը, արդարացի կերպով, մարդիկ կ՚ընդունին լեզուական անոր տագնապը, ռոմանթիքներէն անցած Եղիային ու անկէ՝ Արուեստագէտ սերունդին։ Ի՞նչպէս կայ ն ահա այս տագնապը կը ձգտի վերածել ընդունելի մտահոգութեան մը, բայց երբեք պիտի չդնէ շեշտը այն սխալ փոյթին, որ գրաբար-աշխարհաբար վէճին գեղագիտական յատակը կազմեց, ճիշդ ինչպէս յունաբան ոճը աւելի յետոյ Յովհաննէս պատմաբանին, Թովմաս Արծրունին քերթողաբար ոճին վերածուած, պիտի զառածէր Մագիստրոսի սնամիտ խաչակրութեան, այդքան վարերէն Չրաքեանի տագնապը նախաձեւով։

Չունիմ կախարդական, ամենալոյծ տարազներ, արտայայտութեան ուսումնասիրութեան համար ձեզի առաջարկելի։ Գիտեմ միայն, որ լեզուական փոյթը իր սաստկացած ձեւին տակ հոմանիշ կը դառնայ տափակութեան ու իր անխնամութեան չափովը կ՚ենթարկուի գռեհկութեան։ Ալիշան գրաբարը կը վերապահէր իր քերթողական արտադրութեանց ու աշխարհաբարը անգամ մըն ալ անպատուելու համար կարծես կը գործածէր գեղջուկ նիւթերու։ Նար–Պէյ իր « Վարդէնիք »ը, « Քնար պանդխտին »ը, « Դաշնակք »ը գրեց գրաբար ու ակամայ դիմում ըրաւ աշխարհաբարին « Ստուերք հայկականք »ին համար։ Իրապաշտները անգիտացան ոճին տագնապը (թէեւ Սիպիլ, Չօպանեան, Բաշալեան, երբեմն ալ Կամսարական, մեղաւոր եղան աւելի կամ նուազ աստիճաններով զարդարուն ոճին հանդէպ անզգաստ զիջումներ ներելով իրենց) ու իրենց արժանիքներուն լաւագոյններէն կը մնայ այդ առողջ, արու, հիմնական գրուածքը: Բայց բառակուտական մոլուցքը իր բոլոր թափովը կը տիրէ 1900էն վերջ, մեծերուն, մա՛նաւանդ կրտսերներուն մօտ (անկշիռ է հաստ, տափակ ոճին օրինակը Յովհաննէս Ասպետի մը մօտ ու զիս չի զբաղեցներ, մասնաւորաբար խորքին անկշիռ փաստովը) ու կը կազմէ տարօրինակ պատկեր մը։ Ամէն մարդ խենթեցած է անբացատրելի զարդամոլութեամբ մը։ Թէոդիկ, Ենովք Արմէն, Եդուարդ Գոլանճեան, Հրանդ Նազարեանց, Զարուհի Գալէմքերեան, Գ. Խանճեան, Մ. Ուղուրլեան, Ս. Նաւարեան, յիշելու համար քանի մը շատ բարձրահամբաւ թշուա/359/ռութեամբ անուններ, կը գործածեն Սիպիլի վահանը ու կը սպաննեն իրենց առանց ատոր ինքնին դժբախտ արտադրութիւնները։ Վահան Մալէզեան այդ անտեղի նրբամոլութեան կը սպասարկէ իր « Տարագրի մը յուշատետրը »ին եւ « Կերոններ »ուն մէջ, գիրքեր, որոնց յատակը երբեմն կու գայ այնքան իրաւ զգացումներէ։ Սիպիլ չի կարդացուիր, մա՛նաւանդ իր ոտանաւորներուն մէջ, « Ցոլքեր »էն վերջ։ Միսաք Մեծարենցի տաղերուն երեք չորրորդը վիրաւոր են այսօր այդ նորոյթէն խարանահար։ Այս գլխաւոր անուններուն կ՚աւելցնեմ արձակ քերթուածին պատուհասը, Չօպանեանով, մա՛նաւնդ Ռուբէն Զարդարեանով, իրաւ այս տաղանդներուն իրաւ ստեղծագործութեանց մէկ կարեւոր մասը վտանգող։ Հազիւ կը հանդուրժենք Չօպանեանի պատմումները, տպաւորապաշտ էջերը։ Կը տառապինք Զարդարեանի հեքիաթներուն ամենէն փչուած, փառաբանուած մասերէն ու կը մեղքնանք այդ տարիքով զարնուած գեղեցիկ էջերուն բախտին (« Անյօդ գեղգեղանքներ », « Կարօտներ », « Մարդը չէր մեռներ », « Ով որ Սուլթան մը ունի իր հոգիին մէջ », յիշելու համար ամենէն մեծահամբաւները), ուր իրաւ ապրումը այնքան սխալ կերպարանքներ կը ստանայ։ Կը տառապինք « Սայքոյ» էն (Պարթեւեան) ու « Ներաշխարհ »էն, առաջինին մէջ ոճի մը անկարողութեան պատկերը կրկնաւորուած զգալով խորքին ալ վայրագ անբնականութեամբը ու երկրորդին կամաւոր խաղարկութիւնը շատ գտնելով, պարզ մտածումներ ու ապրումներ սանկ ցոյցի հանելու, étalageի մթին ցանկութենէն բռնավար։ Կը ցաւինք զարդարուն Տիկին Եսայեանէ մը (« Արձակ քերթուածներ », « Իւսկիւտարի վերջալոյսներ ») ու կ՚արհամարհենք կրտսեր թեւը Արուեստագէտներուն, որ իր ստեղծման անկարողութիւնը կը յաւակնէր փոխարինել զարդարանքով։

Բայց ի՞նչ է ծաղկուն, զարդարուն ոճը։ Մէկ պատասխան, կը կարդաք « Գեղօն ի պատիւ հայ լեզուին »ը, « Ձիուն հոգեվարքը », « Գամբռը », « Թիգուկը », « Ալէլուիա »ն, « Կինը », « Խաչուած երազներ »ը։ Այս գիրքերը եւ այս կտորները երբ կանչէք պարկեշտութեան, այսինքն՝ երբ իրենցմէ պահանջէք իրենց ըսել ուզածը կարելի պարզութեամբ, դուք պիտի տեսնէք, որ ինչ տկլոր նիւթեղէն մը կը մնայ ծակծուած այդ բառակոյտին տակը։ Ամէն նախադասութիւն ենթարկեցէք այս պարզումի փորձին։ Ունենանք, « Լուսին » քերթուածէն

 

1 Քեզի նըման ես ալ ցաւեր ունիմ, լուսի՛ն,
Չեն հմայեր զիս ալ կեանքի փառքերն ոuին

/360/

Հոգիս թեւ մը միայն կ՚ուզէ, կապո՜յտ փետուր.
Ճառագայթ մը քեզմէ, բեկբեկ նըշոյլ մը տո՛ւր,
Որուն կառչած վերաթեւեմ իբրեւ պարիկ՝
Մինչեւ բիւրեղ քու ապարանքդ օդապարիկ։
Ես քեզի ձօն տամ իմ հոգիս անոր փոխան,
Պատմէ՛ իրեն խորհըրդաւոր իղձերդ համայն.
Թո՛ղ գունտէ գունտ սաւառնելով մինչեւ հեռուն,
Արցունքդ ամբողջ տանի ցըրուէ հովուն, ծովուն,
Եւ դարերուն վըրայ կեցած միշտ անխափան՝
Ըլլայ յաւէտ անմահ սիրոյդ քու երգաբան։

(«Ցոլքեր») Սիպիլ

Չեմ զարներ ամբողջ քերթուածը՝ խնայելով ձեզի։ Վերը արտագրուած մասին ետին կայ քսանամենի աղջիկ մը։ Ներսը՝ կարդացէք ու գտէք։ Ինծի համար դժուար է հաշտուիլ պարզամտութեան, չըսելու համար անմտութեան սա աստիճանին։ Քսան տարուայ աղջկան համար ընելի՞քը, ուզելի՞ք կը պակսէր։ Բայց ձգենք ատոնք։ Հոս պիտի քննեմ միայն արտայայտութիւնը։

1րդ տողին մէջ ցաւեր ունեցող աղջիկ մը պիտի հանդուրժեմ, եթէ երբեք ընկերուհի լուսինն ալ բաժնեկից չըլլար այդ ցաւերուն։ Կը հասկնամ աղջկան մը ասելի ու անասելի ցաւերը ու հաստ գիւղացիի իմ ցաւէն անցած, բզիկ-բզիկ ջիղերովս ներեցէք, որ չհասկնամ լուսինին ցաւերը: Արդ, անիմաստ բառ մը` բեռ մըն է։ Ուրեմն տողին 1/4 ը կը մեռնի իբրեւ անտեղի, անբնական։ Որքան ալ գեղեցիկ ըլլան ձեր բառերը, նոյնիսկ ամբողջ գիւտ, անկարող էք իմ առջին շնորհ գտնելու։ Կը նմանիք այն չտեսին, որ իր դարանին բոլոր զարդեղէնները չի վարանիր անցընել իր զգեստին, երբ ասիկա գործաւորի շապիկ մըն է։ Ասիկա պատշաճութեան, ճաշակին տափակ օրէնքները անարգել չէ հոս, այլ՝ ծանր բան մը, պարկեշտութիւնը (խօսքի, մտքի, հոգիի) արհամարհել։ Մի գրէք որեւէ բառ, որ անհրաժեշտութեամբ մը, անփոփոխելիութեամբ մը չըլլայ պաշտպանուած, ձեր տողին ներսը։ Լուսինը ցաւ չի կրնար ունենալ ։ Եթէ ունի, այն ատեն պարտաւոր էք ատոր համոզել զիս, որ հոս կը նշանակէ ձեր ցաւը պատկերացնել այնքան խորութեամբ, անկեղծութեամբ, որ անիկա ո՛չ միայն լեցնէ ձեզ, ձեր գլխուն վերեւ երկինքը ու երթայ գտնէ … լուսինն ալ։ Կու տամ օրինակ մը։ Աւետիս Ահարոնեան պատմուածք մը ունի « Խաւարե՛ս, Լուսի՜ն », վերտառութեամբ։ Չեմ զբաղիր պատմումին անբաւականութեամբը, ռոմանթիզմովը։ Բայց /361/ կը ծանրանամ բացագանչութեան վրայ։ Պահ մը մոռցէք այդ մօրկան հոգին, յօրինելու համար գործուած մեղքերը Աւետիս Ահարոնեանէն։ Ու կեցէք պատկերին առջեւ, որ մայրն է, գիշերանց լեռ բարձրացած, իր զաւկին դիակը թաղելու, անոր նշանածին հետ։ Որքան ալ դժուար զետեղելի, այս պատկերը 1900ի մեր յեղափոխականներուն վտանգալից կեանքին վրայ մէկէ աւելի անգամներ հաստատուած ողբերգութիւններ են։ Թշնամին դէմի բլուրներուն ետին կը հսկէ։ Մայրն ու նշանածը կը փորեն, որքան կրնան, սիրականին գերեզմանը։ Մութը բարիք մըն է, որ զանոնք կը պաշտպանէ։ Ու ահա, ամպի մը տակէն … լուսինը, որ պիտի լուսաւորէ ահաւոր տեսարանը ու պիտի ճամբայ հարթէ թշնամիին գնդակին։ Մայրը, ձգած իր գործը կը դառնայ երկնից դշխոյին ու կ՚ըսէ. «խաւարե՛ս, լուսի՜ն»։ Ահա անհրաժեշտը։ Այս օրինակը կրնաք պատշաճեցնել ամէն անգամ, որ ձեզի կը մատուցուին նման առիթներ, բառերէն իրենց հաշիւը պահանջելու։

2րդ տողը հասարակ մտածում մըն է ու իբր այդ պիտի ձգէր զիս հիմնովին անտարբեր, եթէ չմիջամտէին արտայայտութեան ծանրակշիռ մեղքեր, որոնք իմ անտարբերութիւնը կը վերածեն նեղութեան։ Արդարեւ, կը նկատեմ կեանքին բառը, որ փառքին լրացուցիչն է։ Փառքը կեանքին մէկ կերպարանքն է, մէկ մասը ու հոս տողին տիրական տարրը։ Ինչ կարիք ատոր կցելու կեանքն ալ, քանի որ մեզմէ ոչ ոք կ՚անգիտանայ, թէ կեանքէն կու գայ։ Բայց տողին մէջ կան տակաւին երկու ուրիշ բառեր, տարօրէն Սիպիլ հոտող։ Հմայել եւ ոսին: Չեմ վերլուծեր հմայելը, որ հազար մը տարի առաջ վիճակ մը կ՚արտայայտէր։ Մարդիկ հմայքը կ՚ապրէին։ Հմայողը հզօր անձնաւորութիւն մըն էր՝ սարսափուած ու փնտռուած նոյն ատեն։ Կախա՜րդը։ Ու յարակից զգայութիւնները։ Այսօր բառը իր շուքը իսկ չի թելադրեր, քանի որ ապրումի մը անդրադարձը չէ։ Սիպիլ պարտքին տակը չէր այդ հինցած փոխաբերութիւնը քշելու ինծի։ Բայց բառը ունի սեպհական փափկութիւն մը, Սիպիլին տարազովը՝ հմայք մը (իր բանաստեղծութեանց մէջ այս բառը իր յաճախանքովը կը թուի մենաշնորհեալ, յիշեցնելու չափ Դուրեանին մխալը ) ու իբր այդ կը միջամտէ։ Սիպիլ նոյն տկարութեան գնով մուտք կու տայ ոսինին, որ պարապին գրաբար կերպարանքն է։ Ու պարապ փառքերը ինծի չեն խօսիր ը իր զարդարուն ձեւին մէջ մեզ կը տպաւորէ առաջադրութեան ճիշդ հակադիր իմաստով։ Տիկին Սիպիլ պարզ վիճակները կը կարծէ զարդարել, երբ ասոնք իրենց պարզութեան մէջ է՛ին աւելի տպաւորիչ։

/362/ 3րդ եւ 4-րդ տողերով, Սիպիլ լուսինէն ճառագայթ մը կ՚ուզէ ։ Լաւ միտք պահեցէք։ Անմիջական է իմ մէջ հակազդեցութիւնը։ Եթէ այդ մե՜՛ծ շնորհը ընելու ի վիճակի էր լուսինը, ինչո՞ւ չօգտուիլ սակայն։ Լուսինը երկինքին երեսն է։ Անկէ ո՛չ թէ « բեկբեկ նշոյլ », « ճառագայթ » մը կը թափին իր վրայ, այլ՝ ամբողջ սկաւառա՜կը։ Բայց մենք չենք արդարացներ մեր բանաստեղծի դերը, եթէ երբեք մէկ հատիկ իրողութիւն չփաթթենք, չխորհրդաւորենք երկու-երեք մերձաւոր նմանութիւններով։ Մէկդի՛ տրտմութիւնը թեւ մը ուզելու, այդ լուսինէն։ Հոգին արդեօք թեւ չունէ՞ր։ Բայց այդ թեւը պիտի վերածենք ճառագայթի, որ իր կարգին պիտի հագնի պատկերը կապոյտ փետուրին, հիմնովին անպէտ, ծիծաղելի։ Քսանամենի աղջկան մը հոգիին անցուցէք սա կապոյտ փետուրները, որպէսզի ասոնք առակին կրիային նման օդերը առաջնորդեն զայն։ Ո՜վ անհեթեթութիւնը մեր բառամոլութեան։ Կապոյտ եւ փետուր բառերը Սիպիլեան բառարանին ամենէն յարգի միութիւնները եղան, իրմով canné եղած 1900ի «աստեղաձեւ» քերթուածներուն։ Բայց անգթութի՛ւնը, ընթերցողը արհամարհելու։ Ուզեց թեւը, որ թարգմանի կապոյտ փետուր, որ թարգմանի ճառագայթ, որ պիտի թարգմանուի բեկբեկ նշոյլին ։ Չի՞ վախնար այս աղջիկը կոտրտուած փետուրով ճամբորդելու երկինքներէն, քանի որ գիտենք, որ այդ կապոյտ փետուրիկը անիկա գլխարկին զարդ պիտի չընէ, այլ

5րդ տողին մէջ պիտի գործածէ շատ պարզ, որովհետեւ յատուկ ըսուած բանի մը, — անոր կառչելով պիտի թռի

6րդ տողով մէջտեղ դրուած լուսինին պալատը։ Լրջութիւնը խոժոռ առաքինութիւն մըն է ու դժուար կը հաշտուի քսանամենի աղջկան մը հոգիին հետ։ Բա՜յց …։ Ինչ ունի դնելիք սա աղջիկը « օդապարիկ ապարանքին » մէջ այդ լուսինին։ Ես չեմ զբաղիր այդ ընելիքով։ Միայն գիտեմ, որ պարիկը սիպիլեան յարգի բառ մըն է ու հեղինակը՝ հինգերորդ եւ վեցերորդ տողերու, տեղն է ըսել, հոսհոսութեանց։

7րդ տողով այս աղջիկը հոգին ձօն կու տայ այդ լուսինին, այդ կապոյտ փետուրին փոխարէն։ Ու դառնութիւն է ինծի խորհիլ տղայամտութեան սա աստիճանին։ Լուսինին տալու այդ հոգիդ, ա՛յ աղջիկ, տայիր քու շուրջը զայն օգուտով, բարիքով, գեղեցկութեամբ գործածողներուն, որոնք քեզմէ դժբախտներն էին, քու գեղեցկութեանդ շուրջը դարձող կարօտաւոր տղաքն էին, քու սիրականները, քու ազգակիցները վերջապէս, բոլորն ալ այդ կապուտիկ հոգիդ /363/ մարդկօրէն հասկցող։ Լուսինին հոգի մը նուիրե՜լ։ Սա՛ է ահա անկանգնելի ռոմանթիզմը։

8րդ տողով տղայութիւնը կը շարունակուի։ Կապոյտ փետուրով լուսնին ապարանքը «վերաթեւող» այդ աղջկան հոգիին լուսինը կը հրաւիրուի պատմելու բոլոր խորունկ–խորունկ փափաքները։ Թէ ինչեր կրնային ըլլալ « երկնից դշխոյին » այդ փափաքները, հետաքրքրական պիտի ըլլար հասկնալ Սիպիլէն։ Չունինք ատոր հնարաւորութիւնը։ Կ՚անցնինք անդին, խորապէս դառնացած, որ մեր փափաքներուն իսկ վերահասու ըլլալու յաճախ անկարող խեղճ մահկանացուներս կը նետուինք լուսիններուն փափաքները գուշակելու։

9–12րդ, չորս տողերը կը լրացնեն այս ճամարտակութեանց ճարտարապետումը։ Կապոյտ փետուրին վրայ հեծած, քսանամենի այդ աղջկան հոգին պիտի արշաւէ լուսագունդէ լուսագունդ ( մինչեւ հեռուն ը ծիծաղելի մեղք մըն է, երբ մարդ աստղերն ու արեւները կը գործածէ իր ոտքերուն իբրեւ կոխան, անջրպետին մէջ ճամբորդելու), գիտէ՞ք թէ ինչ ընելու։ — Բայց տարօրինակ են սա աղջիկները։ Անիկա լուսինին արցունքները պիտի ցրուէ հովերուն, ծովերուն (ենթադրելով անշուշտ, որ ասոնք կան անջրպետին անդունդներուն ալ ներսը)։ Ո՜վ խեղճութիւնը մեր միամտութեան։ Լուսինը ինք անկարո՞ղ էր այդ դերին։ Գոնէ կրնար ճամբորդել, առանց կապոյտ փետուրին…։ Յետո՞յ։ Այդ հոգին պիտի ըլլայ երգաբանը լուսինին վրայ տածուած անմահ սիրոյ մը, յաւիտենէ յաւիտեան։ Հէ՜յ, ողորմութեանդ մեռնիմ, կ՚ըսէին մեր մամիկները։ Չե՞ս տեսներ, ո՜վ աղջիկ, որ Պոլիսին տղաքն ու մանուկները, որոնք առնուազն մարդեր էին, արժանի քիչ մը սիրուելու, եթէ իսկապէս սիրային տագնապ մը քեզ դառնացուցեր էր տարեկից երիտասարդի մը դէմ …

Ու ողբերգութիւնը ա՛ն է, որ այս մոլութիւնները, նանրամտութիւնները, փափկահնչուն բառերու ալշիմին ո՛չ միայն դպրոց մըն էր, այլեւ՝ փառք մը, գեղեցկութիւն մը, գրականութիւն մը։ Ի՞նչպէս կայ ն ահա այդ վերլուծումներուն ճամբով կը հասնի դարձեալ մէկ ու վերջնական նպատակին — կեանքին — որ, հարիւր անգամ ալ ըսեմ չեմ նեղուիր, Oշականի գրականութեան գերագոյն օրէնքն է։ Բոլոր զարդերը, բոլոր գիւտերը, բոլոր փոխաբերութիւնները, ոճին բոլոր շնորհները անբաւական կը նկատեմ, անարժան, այսինքն՝ կեանքի անմասն կտոր մը փրկելու։ Եղիան մեծ գրագէտ մըն էր 1880ին, վասնզի յանդուգն փոխաբերութիւններ կը դարբնէր ներդաշնակ լեզուի մը մէջ։ Կէս դար յետոյ ամենէն անվերադարձ, մեռած մասը այդ փառքին լեզուական ու գրագիտական այս շքեղան/364/քը կը կազմէ։ Եղիան կեանք մը չէ տուած (ինքզինքը միայն կտոր փրթուճ) ու այդ իմացական պերճանքներով գոհացուցած է ինքզինքը, ինչպէս շրջանը։ Այսօր նման վտանգ մը, նման ծանրութեամբ կախ է Կոստան Զարեանին, որ փոխաբերական, պատկերուն, թելադրական ասումը կը յաւակնի գերադասել կեանքի զգայութեան։ Սուտ ու փուտ, անկենդան, շինծու պոեմ մըն էր « Տատրագոմի հարսը », բայց զարգմանակեալ, զարդարուն, « ի հանդերձս յոսկեհուռս զարդարեալ »։ Աւետիս Ահարոնեան, Շէյքսփի՜ր մը տեսաւ անոր հեղինակին ետին։ Ատիկա կոյրին լոյսի վրայ traité մը գրելուն կը նմանէր ու զիս զարմացուց։ Բայց Արշակ Չօպանեանը կը ճանչնար գոնէ ազգերու գրականութեանց լաւագոյն պոեմները։ Ինչպէս եւ ինչու մեծատաղանդ բանաստեղծ մը տեսաւ այդ պոեմին ետին։ Հոս է տրտմութիւնը։ Արշակ Չօպանեան մարդոց համեմատ ակնոցներ ունի։ Ա՛ն, որ մեր ամենէն արժանաւոր գրագէտներէն մէկը՝ Հրանդը վերածեց Հռօ ի մը, անիկա նոյնքան շիլ, տրտում անլրջութեամբ մը պիտի չվարանէր ոճի հտպիտ մը, աճպարար մը մեծատաղանդ բանաստեղծի մը վերածելու։ Զարեանի խոշոր արժանիքնե՞րը։ Անշուշտ։ Անոր մէջ մարդն է, որ քանի մը ածականով կը սպաննէ իր հակառակորդը, ճիշդ Պարթեւեանին նման։ Բայց մարդն է դարձեալ, որ Պարթեւեանին նման, մեծատարած փառքէ մը վերջ, սահմանուած է մեծատարած կործանման մը, վասնզի չի յարգեր կեանքը։ Իր տեղին, ես կու տամ ծանրութիւնը սա աղէտին, Զարեանին իսկ հաշւոյն։ Զարեան գլուխ–գործոց մը գրած է, — « Անցորդը եւ իր ճամբան »։ Այդ մէկ հատիկ վկայութիւնը բաւ՝ որպէսզի ես ուրանամ սուտ ու փուտ փառքը իր գործին միւս միութիւններուն։ Գլուխ-գործոց մը կը բաւէ երբեմն ծանր մեղքեր քաւելու։

Ինչպէս կը տեսնուի ի՞նչպէս կայ ն գրականութեան մը ամենէն յորձանուտ, վտանգաւոր հարցերուն մէջ ապահով առաջանորդ մըն է, երբ գործածենք զայն բաւարար պարկեշտութեամբ։ Ու այդ պարկեշտութիւնը կեանքին հանդէպ պարզ յարգանքով չարդարանար։ Եթէ կը հերքենք օրէնքները, չենք կարող անտեսել գործերը։ Ինչպէս կը զատուի Տոսթոեւսկիի վէպը իր ժամանակին թերթօնէն, անշուշտ հարց մըն է։ Բայց յաւակնիլ այդ ինչպէս ը վերածել անյեղլի ստուգանիչ սկզբունքներու, ահա ծիծաղելին։ Այս աչալրջութեամբ է, որ ի՞նչպէս կայ ն կը մնայ օրէնքէն ասդին, բայց կը վարձատրուի իրմով զբաղողը։ Օշական քառսուն ու աւելի տարիներ գրած ու խօսած է այդ հիմնական տեսակէտին ընդմէջէն։ Կարիք կա՞յ անգամ /365/ մըն ալ հոս յիշելու, թէ գրեթէ պէտքը չէ զգացած poétiqueներու, rhétoriqueներու պաշտպանած տեսութիւններուն, օրէնքներուն, օրինակներուն։

դ) — Ե՞րբ կայ ։ Այս փարակրաֆը կ՚ընդգրկէ շրջանի մը, ցեղի մը, ճաշակի մը ստեղծած հարցերը, արուեստի գործին հասկացողութիւնը աւելի հիմնաւոր կերպարանքներու առաջնորդող։ Եթէ 1870-ին Պ. Դուրեան մը, հանճարային ժամազերծութեամբ մը կը զանցէ Մխիթարեան ազգայնականութիւնը, արեւմտեան oգտապաշտութիւնը ու կ՚ըլլայ անխառն քնարերգակը, անզետեղելի, ինչպէս անբացատրելի (խորհեցէք Քուչակին, Սայաթ-Նովային, Աբովեանին)։ 1900ին Տիրան Չրաքեան մը, Սիպիլ մը, Միսաք Մեծարենց մը իրարու հետ ունին անմերժելի աղերսներ։ Չեմ ըսեր, թէ 1870ին « Ներաշխարհ » մը կարելի չէր (ատիկա ըլլալու համար այդ գիրքը իսկական գլուխ-գործոց մը պարտաւոր էր իբրեւ ինքզինքը հարկադրել), բայց կարելի չէր այդ գիրքին մեղքերը, առանց Եղիայի, Սիպիլի եւ… գրաքննութեան, զոր Արուեստագէտ սերունդին մեծագոյն զառածիչը կը նկատեմ, քանի որ մեր գրողները արգիլեց ցեղային խորունկ տագնապին վերլուծումէն ու զանոնք մղեց ճիղճ եսերու, ճիղճ ուղեղներու քմայքներուն, փոսփորափայլութեանց քնարական փառաբանումին։

Գտնել գործի մը ետին շրջանի մը ճաշակները, առնուազն աւելի պարկեշտ փառասիրութիւն մըն է, քան տոկմաթիք, պատգամարձակ պոռոտախօսութիւնը, որ շեշտը կ՚ըլլայ գեղեցկագէտ քննադատներուն։ Այդ տեսակ համբաւներ էին մեր քննադատները մինչեւ Առաջին Մեծ պատերազմ։ Իրենց վճիռնե՞րը։ Բայց ատոնք չեն, որ զիս կ՚ընեն դառնացած մէկը։ Այլ այդ վճիռները արձակելու արարքին զգեցած աւելի քան տրտում, փոքրոգի, վրիժակոծ ու շահադէտ կերպարանքները։ Հսկայ անբաւարարութիւն մըն է Գ. Մալխաս անունով մարդ մը, որ չի վախնար իր չգիտցածը — գրելը — դասախօսելէ ու ցուցմունքներ ընելէ, առնուազն իր ըրածը շատ լաւ գիտցող — գրող — Ռ. Զարդարեանին։ Աւելի նուազ հսկայութեամբ մը անբաւարարութիւն մըն է նորէն Արտաշէս Յարութիւնեան քննադատը, որ կը հաւատայ, թէ « Միամիտի մը արկածները » մեր գրականութեան համար արամազդային փառք մը, զինքը «հեշտագին խունկ ծխելու» մղող։ Օշական «իշական» մըն է Արշակ Չօպանեանին համար, որ կը ներէ իրեն նման ածականներ՝ ասկէ ու անկէ թելադրուած, յստակ դատումներու առջեւ, իր զգացած ցաւը մեղմացնելու միամիտ հաւատքով։ Այս յիշատակութիւնները անոր համար, /366/ վասնզի գործի մը հանդէպ բացարձակ ազատութիւն չունինք մենք։ Մեր համակրութիւնները, ատելութիւնները, կիրքերը, աւելի յաճախ ակնկալութիւնները կը սպրդին կամացուկ մը, ընդմէջ մեր մտքին ու դատելի գործին։

Օշականի հանգանակին չորրորդ յօդուածը ուրեմն կ՚առաջարկէ անձերէն աւելի շրջաններուն նկարագիրները մեկնակէտ ունենալ, քիչ սխալով հասկնալու համար փառքերը, ինչպէս վրիպանքները։ Մօտ կէս դար Յովհաննէս Սէթեան, Մկրտիչ Աճէմեան, Թովմաս Թերզեան, Սիպիլ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ միայն բանաստեղծներ չեն, այլ՝ բանաստեղծութեան կարելի խորհրդանշաններ։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի կան տիպար, հանրահռչակ, « եզակի, անզուգական » քերթողներ, որոնց աւելի կամ նուազ մեղմացումը, ընտելացումը կը թուին թելադրել այդ անունները։ Եթէ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան կու գայ ուղղակի Ալիշանէն, իր տաղանդին միջամտութեամբը հարկադրաբար կը զարտուղի վարպետին ուղիէն, ո՛չ անշուշտ ամէն տեղ։ Բայց Աճէմեանին տաղանդը անուշ ջուրի ապրանք մըն է, անկարող ինքնացման ճիգը հանդուրժելու։ Ու կը կազմուի մեծերու եւ հետեւորդներու եղբարակից ճաշակը — տաղաչափութիւն, որ կը խորհրդանշէ, կ՚անդրատնկէ բուն բանաստեղծութիւնը։ Այս զառածումին մէջ քերթողներուն անձին չափ, այսպէս որակուած ընթերցող հասարակութիւնն ալ ունի իր որոշ դերը, քանի որ կազմուած է 1860ի հիացումներուն մէջ։ Գիտէ՞ք, որ Վենետիկէն անցնող ամէն մարդ պարտաւոր է քերթել։ Ու գրողի, ինչպէս շրջանակի սա համախառնուրդ հոգեբանութիւնը ձեր գտնելիք տիրական ճշդումն է, երբ կը ջանաք հասկնալ անկարելի նկատուող բաներ, օրինակի համար բանաստեղծական զգայարանք մը, Կրտսեր ռոմանթիքներուն մօտ։ Երկու երիտասարդ, Եղիա եւ Չերազ, բաւ եղան, որպէսզի Արեւմտահայ գրականութեան հիմնական սեռերը, բանաստեղծութիւն ու քրոնիկ, վերածուին անասելի վրիպանքներու։ Այս տղաքը գլեցին ամէն բան, իրենց աստղերուն վրայ առասպելական հաւատքով մը ու անցան առաջին երիտասարդութեան խակութիւններէն իբրեւ հասուն, մեծատաղանդ գրողներ։ 1880ին Եղիան տիրական դէմք է, առանց որ ճիղճ տետրակներէ անդին միտքէն ըլլայ անցուցած նայիլ։

Ուրեմն՝ գրականութեան պատմութիւն եւ յարակից բոլոր հարցերը, ճաշակներ եւ իրենց յեղաշրջումը, նորոյթը եւ իր աւերմունքը, համբաւներ ու հակահամբաւներ, կուռքեր եւ նախատուածներ կը կազմեն նախասիրեալ զբաղումները քննադատին, երբ գործի մը ետին մարդը գտնելէ, անոր հոգեկան աշխարհը պարզելէ ու /367/գործին ներգոյակ հանգամանքները ճշդելէ վերջ, անիկա պիտի ուզէ իր եզրակացութիւնները վերածել ընդհանուր կերպարանքի մը։ Անցեալը, հեռուն ու մերձաւորը, խոշոր դեր մը ունի հոս։ Իսկ աշխատանքին մեթոտներէն համադրականը, որ պիտի արտօնէ լայն մերձեցումներ, հանգիտութիւնները արժեւորելու մէջ, պիտի ստեղծէ որոշ ոճ, կերպարանք, ու պիտի բարձրանայ կառոյցներու։ Գրականութեան պատմութիւնը ապահով գետին մըն է, այս աշխատանքը զառածումէ ազատ ընծայող։ Ամէն րոպէ, քննադատը հարկին տակն է, իր սեղանին վրայ սպասող գործը հաշտեցնելու, անշուշտ նախ հեղինակին, բայց մա՛նաւանդ շրջանին, անոր վրայէն՝ ցեղային միջինին, ու ասկէ՝ մարդկայինին ։

Գործադրեցէք մեթոտը, իր չորս գլխաւոր ցուցմունքներուն մէջ, դուք պիտի ըլլաք առնուազն կենդանի իրականութեան մէջ։ Եւ սակայն, իր պարզագոյն եզրին երբ վերածուի մեր օրերու մեծափառ սա յաւակնութիւնը, քննադատութիւնը, ի՞նչ թելադրանքներ պիտի ըլլայ կարող արթնցնելու հաստատ ու արդար դատողի մը աչքերուն։ Ուրկէ՞ սա փառքը ու ինչո՞ւ սա յաւակնութիւնը իմացական աշխատանքի մը հաշւոյն, որ դարերով ունեցեր էր իր դերին գիտակցութիւնը եւ չափեր մա՛նաւանդ իր սահմանները։ Դասական գրականութիւնները զայն գրեթէ կ՚անգիտանան։ Ովրատիոս մը, Պուալօ մը Վոլթէռէն վերջը կը բարձրանան կշիռի, ա՛յն Վոլթէռէն, որ ոչինչ է ստեղծած, բացի հրապարակագրութենէն։ Քննադատութի՞ւնը ։ Խոշոր գիրերով։ Որ մտքին, պատմութեան, մշակոյթներու աւերակներէն հաւաքել յաւակնեցաւ այնքան խոշոր-խոշոր, ղօղանջող տարազներ ու հարազատ գրական սեռի մը, ստեղծագործութեան մը արժէքին ջանաց բարձրացնել հիմնովին մակաբոյծ, որով եւ կեանքին համար վնասակար կրթանք մը։ Որքան թշուառ անուններ, դասախօս կամ օրագրող, այդ ճամբէն, անցան անդին, քան փառքին, համբաւին ներելի, կարելի հանգրուանները, ստուերի տակ պահելով իրական ստեղծողները, երբեմն մահուան չափ բիրտ կշիռ մը պարտադրելով գրական սեռերուն ալ կեանքին։ Այսօր մարդ կ՚ապշի վարկէն, ազդեցութեան ծիրէն Սարմէնթի մը, որ երեսուն տարի իր տափակ, նեղ, թշուառ հասկացողութեան գերի պահեց ֆրանսական թատրոնը, արուեստի բարձրագոյն մէկ կրթանքը վերածելով պաշտօնեաներու, վարժապետներու ու աւելի խեղճ պանդոյրներու ժամանցին, ու կառավարեց դերասանն ու թատերագիրը, մա՛նաւանդ հասարակութիւնը իր քրոնիկներով …։ Որքան մեծ է չարիքը, որ քննադատութեան ճամբով հասած է արուեստին։ 1900ին լրագրելը, սրամտելը, /368/ շանթաժը, շատաբանելը, բաջաղանքը, սպառնալը եւ գովելը, կոթողելն ու կործանելը միտքի կրթանքներու կրկէսին, բարձրացան… արուեստին նուիրապետութեան։ Ոչ մէկ կրթանք այնքան անարժան ըրաւ ինքզինքը իրաւ մարդոց յարգանքին, իր իսկ նանրութեան, սնոտիքին չարիքովը։ Եւ սակայն, գաղտնիք չէ, որ 1870էն ասդին նահանջի մէջ է արուեստագէտը…, կ՚ըսեն ու կ՚ըսեն, անշուշտ թելադրել ուզելով միւս իրողութիւնը, որուն համեմատ լքուած գետինը, զանցուած ջանքերը կը դառնան սեպհականութիւնը ու փառքին կեդրոնները այդ հացկատակին։ 1900ին քննադատը տասն անգամ աւելի ընթերցող ունի, քան ստեղծողը, հարիւր անգամ աւելի վարկ, քան մտածողը։ Անիկա հազիւ թէ կը գիտակցի իր խօթութեան, անդարման, որքան անճանաչ(ելի)։ Անիկա կրնայ ինքզինքը ծածկել բազմազան դիմակներու տակ։ Երբեմն անիկա պատրանքն ալ կը յաջողի ստեղծել իրաւ, խորունկ մտածողին։ 1890ին մարդիկ հիացումով կը հետեւէին Օսքար Ուայլտի intentionներուն, անոնց մէջ գտնել կարծելով համադրական փայլակներ, այնքան դիւրաւ պատրող շողափայլումները՝ գրել կրցողի մը, որ յատուկ անունները գիտէր նոր մերձեցումներու մէջ գործածել, ինչպէս մեր մէջ Եղիան։ Յիմար գիրք մըն է անշուշտ Qu՚est-ce-que l՚artը (Թոլսթոյ), բայց խուլ, թերեւս անգիտակից ալ հակազդեցութեան ձայն մը։ Երբեմն անիկա ընդարձակ ապրումներ տաղանդի վերածող գործի մարդն է, օրաթերթի մէջ իր շաբաթական բեմովը, հանդէսի մէջ իր խանութիկովը, լոյս տեսած գործերը քանի մը սիւնակի հաճելի, համով կերպարանքին տակ ամբոխին վայելումին հանդերձող։ Բոլոր թերթերը, բոլոր հանդէսները ստիպուած են այդ մարդերէն ունենալ իրենց ետին։ Մունետի՜կը, որ վաճառումը կը գունաւորէ։ Երբեմն շատախօս ու շատագէտ իմաստակ մըն է, քանի մը համալսարաններու բորբոսովը կծուեցուցած իր ստերջ միտքը ու այդ դժբախտութիւնը կը ջանայ դիմաւորել լայն-լայն գիրքերու մէջ դիզելով փաստեր ու թիւեր։ Տրամաբանող։ Դասաւորող։ Նոր տախտակներու սպասարկող։ Օ՜, իր ծպտումները։ Որոնք ոճին, խորհուրդին, փայլին բոլոր բարիքները գիտեն արժեւորել։ Ա՛ն՝ որ վէպ մը նուաճելու անկարողութիւնը պիտի ուզէ պարտակել, անոր էջերը պիտի ծանրաբեռնէ սարէն–ձորէն վերյիշումներով, ու պիտի անցնի միտքի հսկայ մը։ Դարձուցէք ձեր աչքերը Առջի Մեծ պատերազմէն ասդին մեր մէջ իսկ աշտարակուող փառքերու, որպէսզի ճանչնաք այդ պոռոտ պատմուճանին տակ միտքին մուրացկանը։ Ու մեր դժբախտութիւնն է անշուշտ, որպէսզի օտարամուտը, հացկատակը, մունետիկը վարեն արուեստը։ /369/ Հոս չեմ մասնաւորեր մեր գրականութեան անոր հասցուցած չարիքը վերլուծելու։ Շատ են պատճառները, որ Սփիւռքը չունենայ գրականութիւն։ Բայց մեծագոյններէն մէկը քննադատի հմայքը կը նկատեմ։

Oշական կ՚արհամարհէ մա՛նաւանդ այդ մարդոց ետին, աս ու ան օրէնքներու անունով գլուխ բռնող, անտաղանդ, հաստ, գրելու անընդունակ, հիմնովին գրքունակ prélatը հինցած, բայց գունաւոր բառով մը՝ պատուելին, կ՚արհամարհէ այն միւս փոփոխակը, որ բարքերու վրայ, ճաշակի համար, լաւ ընկերութեան մը կանոններուն ի սպաս ինքզինքը տրամադրած, բարոյականին, ուղիղ բանին, արդար բանականութեան ախոյեան՝ կ՚ոստիկանէ, կը քրմանայ, կ՚աղմկէ ու հաւարի կու տայ, ամէն անձնացում ներկայացնելով իբր դաւադրութիւն, իբր կործանման պրոցես մը։ Կ՚արհամարհէ խմբագիրը, որ իր չկրցածը ուրիշի մը վրայ փորձելու — գրե՜լը — արարքը կը վերածէ խուլ ու խորունկ տառապանքի ու կը կոտրէ, կը թափէ սրբազան անզգածութեամբ մը, աւելի սրբազան դիւրազգածութեամբ մը, երբ շահն ու հաշիւը պահ մը կը ձգեն վտանգի տակ նժարը, որուն միւս թեւին անխելքութիւնն էր տեղաւորուեր։ Ինչ հարկ անուններու։ Դրէք, սա վերագրումներուն իբր դիմակ՝ Յովհաննէս Ասպետ մը, Յովհաննէս Աւագեան մը, բոլոր խմբագիրները, դուք սխալի մէջ չէք։ Կար ատեն մը, երբ այս անիմաստութիւնը մենաշնորհն էր Մխիթարեաններուն։ Հիմա՞։ Օշական կը հաւատայ, որ քննադատը սեւ ոգին է արուեստին, քանի որ ամբոխին մօտ անիկա կը սպասարկէ մա՛նաւանդ գձուձ շահերու, ճիղճ, պղտոր կիրքերու ալ գոհացումին։ Կրնաք քննադատով մը ապահովել ձեզի առնուազն բարւոք վկայութիւն մը ու անցնիլ ձեր փառքին։ Որքան շատ օրինակներ այս մեղքով պայմանեալ վրիպանքներու։ Կը հաւատամ, թէ Կոստան Զարեան պիտի կրնար մեզի տալ իր տաղանդին արժանաւոր գործ մը, եթէ երբեք չըլլար զառածած մեր խմբագիրներէն։ Կը հաւատամ, թէ Սփիւռքին իրաւ միւս տաղանդները այլապէս պիտի դառնային օգտակար նախ իրենք իրենց, երկրորդաբար՝ մեր գրականութեան, եթէ երբեք չըլլային « հոգով, սրտով » վարակուած գովեստին մեղրէն ու պարսաւին աղէն, պղպեղէն։ Ալ ի՞նչ հարկ, հասարակութեան համար, անձնական ճիգը, գոնէ կարդալու պարտքը, աչքի ու ժամանակի զոհողութիւն՝ երբ պատրաստ է արեւելահայ մեթոտը, գործերը ամփոփելու։ 1900էն ասդին — միայն մեզմէ չէ, որ կը խօսիմ, կը խօսիմ մա՛նաւանդ արեւմտեան մշակոյթէն — գիրքը վերածուած է գրախօսականին: Մենք ստեղծած ենք նոր բառը։ /370/ Գրախօսել ։ Երկրորդ Մեծ պատերազմէն առաջ ամիս չէր անցներ, որ իմ հասցէին չգտնէի գիրքեր, գրախօսուելու խնդրանքով։ Քննադատը նոր գրականութեանց մէջ խորհրդանշական իրողութիւն մըն է, հաւասար Քէյզէրլինկի շարժավարին (chauffeur), քաղաքակրթական մարզին վրայ։

Արեւմտահայ գրականութի՞ւնը։

— Անիկա, իր մշակման պայմաններովը, ինչպէս զինքը պաշտպանող կիրքերուն նկարագրովը ճակատագրուած էր անկէ որեւէ բարիք չտեսնելու — ինչ որ հաւասար կու գայ անկէ ողողուելու միայն չարիքով։ Վեց-եօթը մեծատաղանդ մարդեր, Արուեստագէտ սերունդէն, իրենց տաղանդը հակակշռող արդիւնք մը չեն կտակած մեզի, կը խորհիմ, քննադատին չարաշուք ազդեցութեամբ, որ հաւասարապէս իր թարշամող չուքին մէջ ապրեցուց մեր արդէն այլապէս անհաստատ, զառածման տրամադիր, աշխատանքէ տառապող ու ստեղծումէն — ասոր պարտադրած ճիգին համար դիւրաբեկ դրութիւն մը ջիղերու։ Դրէք « Ներաշխարհ »ը ճշմարիտ իր պայմաններուն ծոցը, ըսել կ՚ուզեմ՝ գտէք մարդեր, որոնք անոր հեղինակին շատ այլամերժ ձգտումները չվերածէին ծանրածանր, կործանարար կիրքերու, հրապարակին ընդդէմ հակազդեցութեան paradeի մը պէս՝ հասկնալու համար գրելու այլապէս պարզ, սրբազան պարտականութիւնը, ու չգովէին այդ ալապուճիկ նախադասութեանց դրութիւնը, այդ իսկ հանգամանքին մէջ այնքան աւելորդ, չարաղէտ հիացումով մը ողջունելով ահաւոր, աննման, զմայլելի ինքնատպութիւն մը, եւ կամ հակառակէն՝ չունենայինք մարդեր, որոնք ոճի սա շեղումները կը բարձրացնէին քրէական մեղքերու աստիճանին, ուրանալով այդ գիրքէն ներս ամէն իրաւ ապրում, ամէն հարազատ զգայութիւն, թերեւս հայ գրականութիւնը այսօր կ՚ըլլար երախտաւորուած մեծ գործով մը, որպիսիներն են Դուրեանի « Տաղարան »ը, Մեծարենցի « Նոր տաղեր »ը, Երուխանի « Ամիրային աղջիկ »ը, Զապէլ Եսայեանի « Սիլիհտարի պարտէզներ »ը, յիշելու համար քանի մը շատ թանկ վկայութիւններ Արեւմտահայ գրականութենէն։ Գիտէ՞ք, որ Տիրան Չրաքեան մեծ ալ քննադատ մըն է տակաւին այսօր մեր Սփիւռքին համար։ Արուեստագէտ սերունդին մէջ որքան շատ է թիւը անոնց, որոնք ստեղծելէ յուսահատ, դատեցին, դատապարտեցին ո՛չ միայն երկրորդաբար, այլեւ՝ քրմաբար։ Չրաքեան 1913ին Շիրվանզատէի մէկ գիրքին վրայ իր ուսումնասիրութենէն առաջ, 1906ին պաշտպանած է, փաստաբանի մը futilitéով իր « Ներաշխարհ »ը, անոր վրայ գրելով մեծածաւալ բացատրական մը, այնքան անկշիռ իբրեւ /371/ խելք ու զգայնութիւն։ Աւելի անդին թերեւս զբաղիմ, քիչ մը աւելի հանգամանօրէն, քննադատութեամբ։ « Զուարթնոց » հանդէսին մէջ (Փարիզ), այդ ուղղութեամբ ես ըսեր եմ հիմնական բաներ։ « Անգղին կտուցին տակ »ը (« Յուսաբեր ») ուրիշ փորձ մը՝ այս տրտում տառապանքը լոյսին հանելու։ Ու գիտեմ, թէ գրականութեանց պատմութիւնը ինչ արդար հեշտանքով մը կը թաղէ ո՛չ միայն թղթեղէն կապուտն ու կողոպուտը արուեստի վրայ, գրելու օրէնքներուն վրայ վատնուած ճիգին իբր արտայայտութիւն, զանոնք յայտարարելով մտքի օրագրութիւն, այլեւ այդ աշխատանքին կարելի, իրական, օգտաւէտ ամէն արդիւնք կը փոքրէ անսիրտ սառնութեամբ մը, նոյնիսկ ա՛յն պարագային, երբ այդ արդիւնքը մեզի ըլլար եկած մեծ բարիքներու կերպարանքով։ Արեւմտահայ գրականութեան ամենէն երախտաւոր աշխատաւորներէն մէկը՝ Արշակ Չօպանեան, Պարթեւեանի « Խարազան »ին տակ դառնութեամբ փորձը ապրեցաւ, իր երիտասարդութեան իսկ դռներուն, այս ողբերգական ճակատագրին։

Ու, հարցը, ուրեմն, աւելի քան իրաւ ու եղերական — Ինչո՞ւ Յակոբ Օշական անունով վտանգուած, աճպարարի մը պէս մահուան հետ աչքապուկ խաղցողի մը առողջութեամբ աշխատաւոր մը, իր սպառած ուժերը, ոճրապարտ գիտակցութեամբ մը յատկացնէր պիտի « Համապատկեր »ին, երբ իր « Մնացորդաց »ը կը սպասէր [3], անաւարտ։ Բայց դուք ի՜նչպէս գիտնաք, որ այդ ինչուն այս /372/ թուղթին վրայ դնելէ առաջ Յակոբ Օշական անունով կրկնակորով յիմարը քանի՜-քանի՜ անգամներ դպեր էր իր խղճմտանքին …

— Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ…