Արցախ

Է. ԳԱՒԱՌ ՏՈՒՉՔԱՏԱԿ, ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ ԵՒ ԱՅԼՆ

Գաւառս խիստ արդիւնաբեր է եւ հարուստ այգիներով, պարտէզներով, ցորենի, գարու, կորեկի, ձմերուկի, սեխի, վարնկի եւ այլ նշանաւոր մրգեղինաց բերքերով. եւ չորքոտանի սուրբ եւ անսուրբ անասուններով. սակայն հարկ է ասել, որ պակաս է գաւառիս ստորին մասի ջուրն: Գաւառիս վերնամասումն է Տիգրանակերտ [1] աւանն, որ աւերակ է այժմ: Բայց հարկ է յայտնել, որ ընդարձակ գիւղաքաղաք եղած է այս եւ երբեմն առաջնորդանիստ եւ գաւառագլուխ. տակաւին մնում է ընդարձակ եկեղեցու աւերակն, շուկայի, տների եւ բաղանիսների կիսաւեր քարուկիր շինութիւններն եւ այլն: Աւերակիս ստորոտումն է Շահ-բուլաղ մեծ աղբիւրն, իսկ վերի ծայրումն` հանգստարանն: Իսկ աւերակիցս վերեւ է Վանքասարն եւ Հովուի սարն. որոց հետ կապուած է աւանդական պատմութիւն (տե՛ս ծանօթ. 3): Աւերակիս մօտ է եւ մի նոր բերդակ, որ շինուած է ամբողջապէս սրբատաշ քարով եւ կոչւում է Թառնագիւտի կամ Շահբուլաղի բերդ:

Գաւառիս ստորին մասումն են Սոլթան-պուտ հողեայ բերդն, որ բլուր ձեւացած է իւր բարձրութեամբ եւ Բելուկան աւերակ քաղաքատեղին Գարգարի ձախ կողմում, որ այժմ կոչւում է Բայեաթ եւ ուրիշ 7 հողաբլուրներ: