Արցախ

ԺԷ. ՓԱՌԻՍՈՍ ԳԱՒԱՌ

Գաւառիս սահմաններն են արեւելքից Շամքոր գետակն եւ Փառիս օժանդակն, հարաւից` Գեղամեան լեռնաշղթայի գագաթնագիծն, արեւմուտքից` Տաւուշ գետակի արեւելեան օժանդակն եւ հիւսիսից` դաշտաբերանն:

Այցելու Սուրբ (Փիրնազար). երկու աւերակ եկեղեցիներ, որք կան Տանձուտից բաւական վերեւ: Մերձաբնակ պարսիկ բնակիչներն մեծ յարգանքով են վերաբերւում ուխտ անելով եւ մոմեր վառելով աւերակներիս քարերին եւ յարգանքով արտասանում Փիր-նազար:

Տանձուտ աւերակ. Գտնւում է Փառիս վտակի ձախ ափի վերայ, Ատի շէն աւերակի հանդէպ: Խիստ ընդարձակ է գիւղիս աւերակն եւ հանգստարան. եւս առաւել եկեղեցին, որ հիացնում է այցելուները իւր հոյակապ շինութեամբ եւ մեծութեամբ: Կառուցեալ է վեց սիւների վերայ. ունի երկու փոքր եւ մի աւագ խորան, երկու գեղեցիկ խորհրդարան, երկու դուռն հարաւից եւ հիւսիսից. 27 մետր երկարութիւն, 15 մետր 60 սանթիմ լայնութիւն: Այժմ խոնարհուած է աւագ խորանն, ձախակողմեան դասի կամարով միասին եւ փոքր-ինչ տեղ` տաճարիս արեւմտեան հիւսիսային անկիւնից (ձեղունից). չունի արձանագրութիւն:

ՓԱՌԻՍՈՍԻ ՎԱՆՔ.

Հիմնուած է Տանձուտիցս փոքր-ինչ վերեւ մի պատուական եւ անտառապատ սարահարթի1) վերայ: Արեւմտեան կողմում բարձրացած է Հովուի սարն (Չօպան-դաղի) սարահարթիցս վերեւ, որի եզերքներով շրջապատուած է ամուր պարիսպ, որ այժմ կիսաւեր է, որի մէջ կայ երեք եկեղեցի:

Ա. շինուած է արեւելեան կողմում. Բ-ն` մէջ տեղում. Գ-ն` արեւմտեան կողմում, համարեա' թէ մի շարքի վերայ: Բ. եւ Գ. տաճարներն ունին երեք սիւնով կամարակապ գաւիթ` իւրեանց հարաւային կողմում, իսկ Գ. տաճարն իւր դռնագլուխ քարի վերայ ունի. «Մուսի… երէր». Միջի եկեղեցին աւելի մեծ է միւսներից: Երեքն եւս հին շինուածք են, որոց դռներն բացուած են հարաւային կողմից: Արեւելեան տաճարս եւս ունի փոքրիկ գաւիթ, որի մօտ է զանկատունն, որ շինուած է սրբատաշ չիչ քարով. չիչ քարով շինուած են բոլոր տաճարների եւ սրահների անկիւնաքարերն ու կամարներն. իսկ մնացեալ մասերն` անտաշ քարով: Բ. եւ Գ. տաճարներն ունին 25 մետր երկարութիւն եւ 11 մետր 70 սանթիմ լայնութիւն: Ամբողջապէս կանգուն են տաճարներս. բայց աւերակ են միաբանից բոլոր խուցերն: Շատ գերեզմաններ կան թէ' պարսպիս ներսումն եւ թէ' դըրսումն, սակայն չգտանք գրութիւն: Վանքիս մօտ երեւում են ջրաւազան եւ խեցեղէն խողովակների հետքեր, արեւմտեան կողմի աղբիւրի ջուրն բերուած է վանքս:

Ջուխտակ-կամուրջ. Գետաբակի երկաթուղու վերջին կայարանն է այս, որ կայ Փառիսոս եւ Շամքոր վտակների խառնուրդի մէջ: Կայարանումս դիզուած են խարոյկներով փայտ եւ ահագին ամբարներով ածուխ, որք հետզհետէ փոխադրւում են Գետաբակի եւ Փառիսոսի գործարաններն` պղնձաքարերը հալելու:

Երկաթուղու գիծն վերջացած տեղի արեւելեան հանդէպ, վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ կայ մի եկեղեցի, որի գլուխն խոնարհուած է:

 

ՓԱՌԻՍՈՍ ՔԱՂԱՔ (Ղալաքեանդ) (48)

Շինուած է Շամքոր գետակի աջ եւ ձախ ափերի լանջերի վերայ Ջոխտակ-կամրջի մօտ երեք մղոն վերեւ: Բաւական ընդարձակ է աւերակիս ծաւալն. բնակչաց որքանութիւնը մօտաւորապէս գիտենալու համար` բաւական է յայտնել, թէ աւերակ քաղաքումս կայ տասնեւմի եկեղեցի, երեքն գետակի աջ ափի վերայ, յորոց մին կանգուն է եւ երկուսն` կիսաւեր. իսկ ութն շինուած է գետակի ձախ կողմումն, որից կանգուն են երկուսն եւ աւերակ` վեցն: Աւերակների հիմքերն պարզապէս երեւում են եւ շատ տարի չէ, որ քանդած են, ինչպէս վկայում են ականատեսներն: Մայր եկեղեցին հիմնուած է գետակի ձախ ափի վերայ, որը մի քանի տարի առաջ քանդած [1] եւ սորա քարերով շինած են խանութներ: Աւերակ տաճարիս երկարութիւնն է 15 մետր, լայնութիւնն 11 մետր 50 սանթ. եւ գտնւում է այժմեան խանութների մօտ: Դեռ պարզապէս նշմարւում են խիտ առ խիտ տնաբակեր եւ քարուկիր շինութեանց շատ հետքեր: Աւագ եկեղեցուս արեւմտեան կողմում, ոչ այնքան հեռի, երկաթուղու գծի տակ կայ երկու քարեայ խաչարձաններ, արեւելեան խաչարձանի վերայ.

«Թվին ՉԻ. յանուն Աստուծոյ ես Հայրապետ.. ւա…եղբայր Փա կանգնեցաք զխաչս յիշատակ հաւր մերոյ Խորենայ, մաւր մերոյ Շաղակկոյ ու եղբաւր մերոյ Խայոմթենչայ, ով զայս գիրս կարդայ… [2] »:

Արեւմտեան խաչարձանի վերայ. [3]

«Թվ ՋԼ յանուն Աստուծոյ ես Սասնայս կանգնեցի զխաչս ՚ի տէրութեան ժամանակի իմոյ` յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ ամուսնոյն իմոյ Սիրունիկայ եւ որդւոյ իմ Սարգիսայ եւ դստերն իմոյ Մամա Խաթունայ, Նփաղհաճայ եղբաւրն Սիրունիկայ. կանգնեցաւ խաչս բարեխաւսութեան հոգոց մերոց: Ով կարդայ այս. Դաւիթս յիշեսցէ առ աստուած ջրհեց…. (շինող վարպետի անունն է Դաւիթն)»:

Այժմ անմարդաբնակ է քաղաքս, բայց ամրան երեք ամիսներում հաւաքւում են այստեղ մի քանի վաճառականներ` դարբին, պայտառ, դերձակ եւ այլ արհեստաւորներ` ամարանոց բարձրացողների պէտքերը հոգալու եւ շահուելու համար:

Սուրբ Յովհաննէս. Քարուկիր փոքր եկեղեցի, որ կայ Փառիսոս քաղաքի աւերակի արեւելեան հանդէպ գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ, մի գեղեցիկ հարթակի վերայ: Տաճարիս երկարութիւնն է 8 մետր 27 սանթիմ, լայնութիւնն` 5 մետր 5 սանթիմ: Փոքր-ինչ ծակուած է հարաւային դասի առաստաղից: Արտաքուստ արեւմտեան մի կանաչագոյն խաչքարի վերայ. «Թվ. ՇԾԵ. (1106) ես Վա….. (անընթեռնլի)»: Դրան մօտ այլ խաչքարի վերայ. «Թվ. ՋԻ. »: Ունեցած է եւ շրջապարիսպ եւ միաբանից խուցեր, բայց կործանուած են, մնում են միայն գերեզմաններ:

Եկեղեցուս արեւմտեան կողմում, փոքր-ինչ վար լանջի վերայ կայ մի փոքրիկ մատուռ շինուած անտաշ քարով, որի մէջ կայ մի գերեզման, բայց անարձանագիր է քարն, որ կոչւում է Ճըգնաւորի գերեզման:

Աւերակ գիւղատեղիներ, եկեղեցիներ եւ հանգստարաններ կան Ղարա-բուլաղ, Սաբէթ-կէչմազ եւ Չալ-դաղ կոչուած տեղերում, որք գտնւում են Փառիսոս քաղաքիս հիւսիսային կողմում:

Գարգար աւերակ գիւղ Փառիսոս քաղաքի հիւսիսարեւմտեան կողմում, ջրաձորի աջ լանջի վերայ, ուր կայ կիսաւեր եկեղեցի եւ հանգստարան: Այժմ մահմետականներ են բնակում այստեղ եւ կոչում են գիւղս Գեառգեառ:

Փոքր-Ղարամուրատ [4]

  Գարգար գիւղիս արեւմտեան հանդէպ, վտակի ձախ կողմի բարձրութեան վերայ հայոց գիւղ, այժմ թրքաբնակ, բայց կայ կիսաւեր եկեղեցի եւ հանգստարան:

Մեծ-Ղարամուրատ, որ կայ նոյն վտակի ձախ կողմի լանջին վերայ: Այստեղ կայ երկու եկեղեցի, մինն խիստ ընդարձակ, հոյակապ, կանգուն եւ միւսն` փոքր եւ կիսաւեր` մօտ առ մօտ: Վեց սիւների վերայ շինուած է մեծ եկեղեցին, որի մէջ մնում են վէմ եւ սեղան քարերն: Խորանի ճակատին. «Շինեցաւ Սուրբ տաճարս ձեռամբ անարժան Ջուղայեցի ուստա Մուսէսին որդի Ետկարին զաւակ Սողոմոնին` հրամանաւ Փիլիպոս կաթուղիկոսին եկի շինեցի Սուրբ եկեղեցիս Ղարամուրատին Հայոց թվին ՌՁԳ. ով կարդաք, ողորմի Մոսէի յիշեցէք ՚ի Տէր, Աստուած ձեզ յիշէ, ամէն»: Ձախ փոքր խորանի ճակատին. «…. թվին ՌՁԴ էր… եւ եկեղեցի… Սառիկն եւ հայրն Վելիճանն եւ որդին Ղարա մուրատն, Ղուկասն եւ դուստր իւր Գուլաղէն, Զաքարի հայրն Վելիճան, կողակիցն իւր Գուլդանէն, որդին իւր Աջամն, Հախնազարն, Ովանէսն յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասէք»: Փոքր-ինչ սորանից ներքեւ. «Սուրբ սեղանի քարն յիշատակ է Ըռըստիմին, իւր եղբայր Էվազին, Պարոնին, իրենց մայր Խաթունին թվ. ՌՁԴ»: Գիւղիս, եկեղեցուս եւ հանգստարանիս ծաւալից այցելուն եզրակացնում է, թէ Մեծ-Ղարամուրատս գիւղաքաղաք եղած է: Այժմ թրքաբնակ է եւ այս: Խոնարհուած է փոքր եկեղեցու առաստաղն: Դռան վերայ. «Շնորհիւ Աստուծոյ ես Ովանէս վարդապետս, որդի ապաշխարողի շինեցի զեկեղեցիս (անապատ կուսանոց) արդեամբ գուիք (գոյիւք) ամէնայն քրիստոնէից` յիշատակ ինձ եւ ծնողացն իմոց եւ ամէնայն աշխատողաց ՚ի մայրապետութեան անապատիս Թագուհւոյն եւ Կայինային ՚ի ՌՃԾ. թվ. »:

Կիսաւեր Անապատ Մեծ Ղ. -Մուրատիս արեւելեան հանդէպ վտակի աջ կողմի հարթի վերայ, որի մօտ կայ հանգստարան եւ խուցերի աւերակ եւ մի երկար քարեայ սիւն, որ ընկած է գետնի վերայ, բայց կրում է խաչ նշան եւ հակիրճ արձանագրութիւնս «Սուրբ Սարգիս»:

ԽԱՄՇԻ ՎԱՆՔ (49)

Հիմնարկուած է աւերակիս կամ սիւնիս արեւելահիւսիս կողմում մի ձորահովտում: Կառուցեալ է սրբատաշ քարով երկու սիւների վերայ սագաշէն, որ կանգուն է բոլորովին եւ որի երկարութիւն է 15 մետր 5 սանթիմ, լայնութիւնն 9 մետր 60 սանթիմ է: Դրան վերայ արտաքուստ. «Սուրբ խաչս Մար….. (եղծուած է)»: Սորա հիւսիսային կողմում. «Սուրբ խաչս Ամիրխանին»: Վանքս իւր հիւսիսարեւելեան անկիւնում ունի երկյարկ զանգատուն շինուած համակ սրբատաշ քարով: Թափուած են ինչպէս վանքիս տանեաց, նոյնպէս զանգատանս սալկախներն: Վերջնոյս գետնայարկում աստիճանաւոր պատուանդանի վերայ հաստատուած է մարդաչափ բարձրութեամբ մի քարեայ խաչ` յար եւ նման Յիսուս Քրիստոսի խաչափայտին, որի հարաւային եւ հիւսիսային թեւերի վերայ. «Յիսուս Քրիստոս» եւ գագաթնահայեաց ստորոտում. «Թվ. ՌՁԸ. »: Անյագ նայում է այցելուն, զմայլում եւ միանգամայն զարմանում խաչիս նուրբ քանդակագործութեան գեղարուեստի ճարտարութեան վերայ: Խաչիս մօտ մի այլ քարի վերայ կայ երկար արձանագրութիւն, բայց մահմետականք ջարդած են քարս եւ արած միջից երկու բաժին: Անկարող եղանք գտնել կէսը, որ միմեանց մօտ բերէինք եւ ընօրինակէինք:

Վանքս ունեցած է եւ շրջապարիսպ, միաբանից սենեակներ, որ աւերուած են այժմ, միայն մնում են հանգստարանի տապանաքարերն:

Փնտխլու կամ Նոր-Սարաթովկա գիւղս մինչդեռ կանխաւ եղած է հայաբնակ, այժմ մալականաբնակ է եւ հիմնուած Զակամ գետակի արեւմտեան օժանդակի ձախ ափին: Սակայն մնում է հանգստարանն, որ ունի խիստ երկար (մի քար 3 մ. երկար է) տապանաքարեր եւ կիսաւեր եկեղեցին, որի երկարութիւնն` 18 մետր, լայնութիւնն 11 մետր է:

Գիւղիցս Բաշ-գեղ տանող ճանապարհի վերայ կան հետեւյալ հնութիւնններն.

Ա. Մի փոքր եկեղեցի, հանգստարան եւ գիւղատեղի կայ ճանապարհի արեւելեան եզրի մօտ: (Գուցէ այս է Սուլթանէ գիւղն, որի մասին տես Բանանց գիւղի Թ. աւետարանի յիշատակարանը):

Բ. Սորանից գրեթէ նոյնչափ վերեւ ճանապարհի արեւմտեան եզրում Մելիքզատա գիւղի աւերակն է, մի մեծ եւ մի փոքր կիսաւեր եկեղեցի եւ խիստ լայնածաւալ հանգստարան (50):

Գ. Այլ անանուն գիւղատեղի, հանգստարան եւ աւերակ եկեղեցի, որ կայ Բաշ-գիւղից ներքեւ:

Ա. Բաշ-գեղ. հիմնուած է մի սարի [5] հարաւահայեաց լանջի վերայ. բնակիչք տեղափոխուած են այստեղ Չորաթան գիւղից, հողն արքունի, սակաւ, լեռնային, անջրդի, բայց հացատու եւ յարմար անասնապահութեան, տեղական բերքերն` ցորեն, գարի, գարնանի, հաճար, ոչխար առատ` կով, եզն, գոմէշ. գերազանց` օդն, կլիման եւ ջուրն. երկար կեանք 112 տարի. եկեղեցին նորաշէն` Սուրբ Մինաս, ծածքն փայտաշէն, «Անուն Սրբոյն Մինասայ շինեցաւ եկեղեցիս արդեմբ ժողովրդոց Բաշքեանդի 1872 ամի մայիս 5-ին»: Քահանայ երկու ծուխ 115, Ար. 804, իգ, 639:

Գիւիս նախկին բնակչաց եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս անունն, ծածքն փայտաշէն, որի մէջ փոքր խորանում. «Թվ. ՌԾԶ. ». Այս է եկեղեցուս շինութեան թուականն: Մի կիսատ խաչքարի վերայ «Սիմոն, Տէր Մխիթար, Զանէ հանգուցեալ ի Տէր»: «Սուրբ խաչս բարեխոս Սահակի կին Եղիսաբէթին»: Նախկին բնակչաց հանգստարանում կայ մինչեւ 700 տարուան, Այս է հայոց ՈԽԳ. թուականից արձանագրութիւն:

Գիւղիս շրջականերում կան հետեւեալ աւերակներն.

Ա. Փարա-գիւղ, որի մէջ կայ եւ եկեղեցի եւ մօտն հանգստարան` Բաշ գիւղիս արեւելեան կողմում:

Բ. Աղքիլիսա (սպիտակ եկեղեցի), ուր կայ գիւղատեղի, հանգստարան եւ մեծ եկեղեցի: Աւերակներումս, ուր գտնւում են գիւղիս հարաւային կողմում. բնակում են մալականներ:

Գ. Փոքր եւ աւերակ եկեղեցի, որ գտնւում է Աղ-քիլիսայից փոքր-ինչ հեռի:

Դ. Կարմիր վանք (Ղզըլ-քիլիսա), որ շինուած է կարմիր քարով Աղ-քիլիսի հարաւային կողմում. Բաբաջան անուն վտակի ձախ ափում. մի բարձրագոյն ժայռի վերայ:

Ե. Այլ գիւղատեղի, հանգստարան եւ եկեղեցի Կարմիր վանքի արեւմտեան կողմում:

Զ. Բաբաջան գիւղատեղի , եկեղեցի եւ հանգստարան, Կարմիր վանքից ներքեւ նոյն վտակի ձախ կողմում:

Է. Շմեղ գիւղատեղի, հանգստարան եւ եկեղեցի, Բաշգեղի արեւմտեան կողմում Շմեղ կոչ-ւած տեղում:

 

ՀԻՆ-ԳԵՏԱԲԱԿ

Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ կողմում մի ձորի հարաւահայեաց լանջի վերայ, որի նախկին բնակիչներն առհասարակ եղած են հայ: Այժմ եւս այստեղ հայոց Սուրբ Գէորգ եկեղեցին, մեծ հանգստարանն, շուկան, խանութներն եւ շատ կանգուն տուներ: Այստեղ եղած է եւ ուրիշ մի եկեղեցի հայոց, որը քանդել տուած է պղնձահանքի կապալառու պ. Քելլ գերմանացին եւ քարերը գործ դրած այլ շինութեան համար: Նոյն պ. գերմանացին շինել տուած է ինչպէս այստեղ, նոյնպէս եւ Փառիսոս քաղաքի ստորոտում շատ գործարաններ, բնակարաններ եւ զանազան շինութիւններ (բոլոր գործարանների եւ երկաթուղու գործիքներ շինելու համար) այս տեղից մինչեւ Ջոխտակ կամուրջ երկաթուղի եւ հեռագիր: Վերջապէս այստեղ են պղնձահանքերն, (որոնց արտադրած պղինձներն աւելի ընտիր են), տեսակ-տեսակ շոգեշարժ մեքենաներ, վառարաններ, պղնձաբովեր, ձուլարաններ, զտարաններ եւն, եւն: Մօտ 800 մարդ է բանում օրական թէ' այստեղ եւ թէ' Փառիսոսի գործարանում: Պղնձաքարերը հանում են հանքերից, լեռների տակերից, նախ զատում վատերը լաւերից, վատերը դիզում լեռնաձեւ, այրում ածխով կամ փայտով, ապա ջարդում եւ լցնում բովերի մէջ, վերստին հալում, զտում եւ հուսկ յետոյ կոտոր-կոտոր ձուլում կաղապարներում: Ընտիր պղնձի հետ ելնում է եւ ոսկի: Բայց անտանելի է սաստիկ մուխն ու ծծմբահոտն, որք գիշեր ու ցերեկ Եգիպտոսի խաւարի նման թանձրակոյտ եւ մառախլապատ տարածուած են Գետաբակիս վերայ, այլ եւ ծածկում են մերձաւոր շրջակաները: Այժմ այստեղ բնակում են վաճառականներ, արուեստաւորներ, ծառայողներ, հայ, ռուս, գերմանացի գործավարներ եւ մշակներ, որոց մէջ կան նաեւ մահմետականներ: Երեւի թէ շրջապարիսպ ունեցած է Հին-Գետաբակս իբր ամրոց, բայց անհետացած է այժմ:

Բ. ՆՈՐ-ԳԵՏԱԲԱԿ գիւղ, Հիմնուած է Հին-Գետաբակի արեւելեան կողմում` սեռի ետեւի արեւելահայեաց լանջի վերայ. բնակիչք 1863 թուին տեղափոխուած են Ղազախի Կոթ, Ղալաչա եւ Ոսկեպար գիւղերից այստեղ, նախ բնակութիւն հաստատած Հին-Գետաբակում, ապա տէրութեան հրամանաւ փոխադրուած Նոր-Գետաբակս: Տեղական բերքերը նոյն, հողն արքունի, բայց խիստ սակաւ եւ միանգամայն ապարդիւն. անվնաս օդն, կլիման եւ ջուրն, եկեղեցին նոյն է` Սուրբ Գէորգ, քահանայ մի: Ծուխ 33, ար. 215, իգ. 202, ար: ծն. 25, իգ. 22, պսակ 6, ար. ննջ. 7, իգ. 5:

Սուրբ Սարգիս. Ուխտատեղի է եւ փոքրիկ մատուռ Հին-Գետաբակի արեւելեան հանդէպ ջրաձորի աջ կողմի բարձր եւ գեղեցիկ սարահարթում. ունի եւ փայտաշէն սրահ եւ անտառապատ շուրջ: (Այս տեղ բնակած է Յովհան-Մայրագոմեցի գիտնական-վարդապետն):

 

Չարէքայ անապատ

Հիմնուած է Շամքոր գետի ձախ ափի վերայ: Գրեթէ սագաշէն եւ փոքր եկեղեցի է, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, ունի եւ գաւիթ, որ շինուած է տաշուած քարով: Արտաքուստ հարաւային դրան վերայ. «Ի Թվին ՌՃԼԳ. շնորհաւք ամէնակալին Աստուծոյ կառուցաւ յանուն փրկչին վերնատուն տեղի Հոգւոյն ճշմարտի եկեղեցիս Սուրբ եւ գաւիթ գովելի. շինեցաւ ձեռամբ տեառն Ներսիսի հանդերձ եօթանասուն եղբարց ամէնի փրկութեան. »…»:

Արտաքուստ արեւմտեան դրան սեմի վերայ.

«Սուրբ խաչս բարեխաւս տէր Մովսէսին Ներսէսեանց վասն փրկութեան հոգւոյ Բարխուտարին, որք բազում սիրով ետուն շինել զգաւիթ Սուրբ եկեղեցւոյն»: Անապատս ունի եւ փոքր զանգատուն, որի վերայ.

«Ի Թուին ՌՃԸ. կամաւք Աստուծոյ շինեցաւ զանգակատունս յանուն Հրեշտակապետացն Միքայէլի եւ Գաբրիէլի ի հայրապետութեան Պետրոսի սրբազան կաթուղիկոսին տանն Աղուանից եւ յառաջնորդութեան Սուրբ ուխտիս եւ անապատիս Չարէքայ Սարգիս վարդապետի ձեռնտուութեամբ եւ աղաւթիւք եօթանասուն միաբանից կատարումն եղեւ խորանիս ի փառս Աստուծոյ, արդ ես Քրիստոսի ծառայ Սարգիս վարդապետ եւ աղաւթաւոր եղբարքս շինեցաք զՍուրբ կաթողիկէս ի փրկութիւն հոգւոց մերոց եւ ամէնայն հետեւողաց, որք ընթեռնուք, յիշեցէք զմեզ ի Քրիստոս»:

Փոքր-ինչ դէպի արեւելք Հարանց Մատսւռ, որի վերայ. «Ի Թուին Հայոց ՌՃԺԶ. ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի կաթողիկոսին, ես Քրիստոսի ծառայ Սարգիս վարդապետս կանգնեցի զխաչս ի լուսաւորութիւն հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց տէր Յաւանէսին, Եղիսաբեթին եւ միաբանիցս, որք աստ կան հանգուցեալ եւ ամէնայն ողորմածաց մերոց….. »: Անապատս ունի եւ միաբանից խուցեր եւ ամուր շրջապարիսպ, որի դրան ճակատին. «Ի Թուին ՌՃԿԳ. ես Մկրտիչ վարդապետս շինեցի պարիսպս, որ եղեւ խարջ ԻԸ, թուման. Ովանէս վարդապետն տուաւ Ժ. թուման. շինեցաւ…»: Մատրանս մէջ ամփոփուած են Դաւիթ եպիսկոպոսի եւ Կիրակոս, Սահակ եւ Սարգիս վարդապետների մարմիններն: Վանքս ունի վանահայր եւ մի քանի ծառաներ:

 

Խունիսայ վանք.

Հիմնուած է Նոր-Գետաբակի արեւելեան հանդէպ, Գետաբակ անուն վտակի ձախ կողմում, մի հարթակի վերայ, որին մօտ է Մօլլալու թրքաբնակ գիւղն: Փոքր վանքս ունի կաթուղիկէ եւ գեղեցիկ շինութիւն. բայց այժմ անմարդաբնակ:

Ջոխտակ եկեղեցի. մօտ առ մօտ կանգնած են երկու եկեղեցիքս Նոր-Գետաբակի արեւելեան հիւսիսային հանդէպ մի դալարագեղ լանջի վերայ, որոց մօտ կայ գիւղատեղի եւ հանգստարան: Բայց անարձանագիր են տաճարներն եւ հանգստաքարերն:

Սուրբ Ստեփանոս. Ջոխտակ եկեղեցու արեւելեան կողմում, նոյն սարի արեւելահայեաց լանջի վերայ, Տանձուտ կոչուած տեղում (այլ է Տանձուտս նախորդիցս) կայ մի աւերակ եկեղեցի, որի քարերը քանդած եւ տարած են մերձաբնակ Սաւեանկա գիւղի բնակիչներն [6]: Այժմ մնացած է միայն աւագ խորանի կլորակ մասն: Հարաւային փոքր եւ աւագ խորանի մէջ եղած պատում մի խաչքարի վերայ.

«Եկեղեցիս Սուրբ Ստեփան. ես Մովսես…. »: Այստեղ կայ մեծ գիւղատեղի եւ հանգստարան:

Գ. ԳԱՌՆԱԿԵՐ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ ափին. խորագոյն ձոր է գիւղիս տեղն, վասն որոյ եւ խեղդուած տեսարանն. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի եւ նուազ արդիւնաբեր եւ սակաւ, տեղական բերքերն նոյն եւ այգի-գինի, օղի, սեւկեւիլ, դեղձ, տանձ, խնձոր, ոչխար, փոփոխական օդն, տենդաբեր կլիման, 65-70 տարի երկար կեանքն. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, կառուցեալ երեք կամարների վերայ 1838-ին. ունի մի աւագ եւ մի փոքր խորան (հիւս. կողմում). երկարութիւն 12 մետր 35 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 20 սանթիմ. քահանայ մի: Ծուխ 80, ար. 618, իգ. 533, ար. ծն. 29, իգ. 23, պսակ 12, ար. ննջ. 4, իգ. 3:

Քարազ գրքեր. Ա. -ն գտնւում է Փիփեցի պ. Յովհաննէսի մօտ, որ նօտրագիր է եւ պարունակում է առաքինութեանց ճառեր: Բայց թափուած են ձեռագրիս սկզբից եւ վերջից թերթեր: Բ-ն բարեկրօն Յովսէփ քահանայ Բալեանցի մօտ, որ պարունակում է զանազան խրատական բաներ, որը գրած է «ամէնախոնարհ ծառայ Աստուածոյ Եսայեայ դպիր տէր Խաչատրեանց 1848»:

Ծաղկոց վանք. Հիմնարկուած է Շամքոր գետակի ձախ ափի վերայ մի ժայռի գլխին, որ փոքր-ինչ վերեւ է գիւղիցս: Մենաստանս ո'չ սիւներ ունի եւ ո'չ կաթուղիկէ, այլ ունի սովորականից շատ մեծ դուռն, բարձրագոյն շինուած եւ նեղ-նեղ լուսամուտներ, 9 մետր 25 սանթիմ երկարութիւն եւ 6 մետր 40 սանթիմ լայնութիւն: Անյայտ է վանուցս շինութեան թուականն:

Դրան ներսում հիւսիսային կողմում. «Սուրբ խաչ տէր Ուհան պարոն Գաբրիէլին քաւարան թվ. ՌՃԼԸ. »: Մենաստանս ունեցած է եւ փայտաշէն գաւիթ, որը, հնութեան պատճառաւ քանդած են գառնակերցիք յորդորմամբ նոյն Յովսէփ քահանային, այժմ շինում են նորը, որի պատերն քարուկիր են, իսկ ծածքն` փայտաշէն (գի փայտով): Գաւթումս կայ երկու գերեզման, տեղացիք աւանդաբար Ճգնաւորների գերեզման են անուանում. տապանաքարերն անտաշ են եւ անարձանագիր:

Հրեշտակասլատաց վանք.

Մենաստանիցս փոքր-ինչ վերեւ է Գաբրիէլ եւ Միքայէլ Հրեշտակապետաց անուամբ շինուած վանքն, որ նոյնպէս գետակին ձախ ափին է եւ սագաձեւ կառուցեալ ինչպէս պարզ եկեղեցի: Ունի երկու փոքր եւ մի աւագ խորան (աւագ խորանի միջից բացուած է հարաւային փոքր խորանի դուռն եւ շինութեան կարգից բոլորովին դուրս հանուած է հիւսիսային փոքր խորանն), 10 մետր 65 սանթիմ երկարութիւն, 8 մետր լայնութիւն, եւ այս արձանագրութիւնը. «Շնորհիւն Աստուծոյ շինացաւ Սուրբ Միքայէլ եւ Գաբրիէլս ձեռամբ Յովհաննէս վարդապետի եւ Մահտէսի Յովհաննեսի հանդերձ միաբան եղբարբք թվ. ՌՄԿԵ. »: Վանքս ունի նաեւ քարուկիր գաւիթ, որի մէջ ամփոփուած են ննջեցեալներ: Մի շիրմաքարի վերայ. «Այս է հանգիստ ճգնաւոր Յոհաննէս վարդապետի շինող վանիս Մաղաքի որդի թվ. ՌՄՀԷ. »:

Վանքումս կայ մի ձեռագիր աւետարան, որ գրուած է հասարակ թղթի վերայ. չունի յիշատակարան, անճաշակ է ամէն ինչ:

Մի տպ. ձայնքաղ շարականի սկզբի թերթի վերայ.

«Տենդի աղօթք. Սուրբքն Սուքիր ինքն եւ Սուքիասանք. իժ մի ժանի եւ էր իբրեւ վարազին. կամին սպանանել զնա եւ ասէ. «Միք սպանանել զիս, երդնում զնոյն Կենդանին, որ տարածեցաւ ի վերայ խաչին, որ տեղ որ յիշէին, այլ ոչ մերձենան ի տեդին, ջերմին եւ սարսափելոյն, զի հեռասցէ ծառայս Աստուծոյ այս ինչ անուն»:

Մենաստանս ունի ինն հին խուցեր, որք ունին նեղ լուսամուտներ եւ ցած դռներ եւ մի այգի, որի մէջ կան բաւականին պատուաստեալ թթենիք, որթ, կեռասի, ընկուզի եւ բանջարանոց:

Հարանց. վանուցս արեւմտեան հանդէպ մի քանի քայլ հեռի կայ մի հին հանգստարան, որի մէջ կան ճգնաւորաց, վարդապետաց եւ միաբանից շատ հանգիստներ: Ահա այս է Հարանցն:

Ճգնարան. Վանքիս արեւելեան հանդէպ գետակի աջ ափի քերծում մի քարայր է, որի մէջ կայ երեք պատուական խաչքար եւ որի մէջ, աւանդաբար ասում են, ճգնած են ճգնազգեաց անձինք:

Կաղնի խաչ. Գիւղից արեւմտեան հիւսիսային կողմում, ձուաձեւ բարձրացած երկու սարերի մէջ ընկած մի սեռի վերայ կայ երեք հնադարեան խաչարձան, որ իբր ուխտատեղի յարգուած է հասարակութիւնից:

Ծիրանաւոր. Կաղնի խաչից բաւական վերեւ, նոյն ճանապարհի աջ կողմում կայ աւերակ եկեղեցի, գիւղատեղի եւ հանգստարան:

Նահատակ. Գառնակերի հիւսիսարեւելեան կողմում. նոյն Շամքոր գետակի աջ ափի վերայ կայ մատուռ, ձեղունն` փայտաշէն, որի մէջ կայ մի գերեզման. որ է անունն անյայտ նահատակի գերեզմանն:

Դ. ԲԱՐՍՈՒՄ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Շամքոր գետակի ձախ ափի վերայ Գառնակերից մօտ մի մղօն վար. բնակիչք գաղթած են Անի քաղաքից, հողն արքունի, անջրդի, շիկահող եւ նուազ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն, խոր ձոր է գիւղի տեղն, նեղ` հորիզոնն, խեղդուած` տեսարանն, երկար կեանք 80 տարի, եկեղեցին նորաշէն, կիսատ, չորս սիւների վերայ. երկարութիւնն 22 մետր, լայնութիւնն` 11 մետր, 40 սանթիմ, քահանայ մի: Ծուխ 154, ար. 614, իգ. 472, ար. ծ. 28, իգ. 21, պս. 10, ար. նն. 10, իգ. 8:

Գրչագիր աւետարան. թղթեայ, անարուեստ են չորս աւետարանչաց պատկերներն, նկարներն եւ կեղծ գոյներն: Յիշատակարանից. «Եւ արդ գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց ՌԻԸ. ձեռամբ մեղացեալ եւ անարժան Յովհաննէս եպիսկոպոսի ՚ի գերահռչակ ուխտիս Եւստաթէոսի Սուրբ առաքելոյն ԹՌԸՃ. (9800) Սուրբ նշխարացս, որ աստ կան հաւաքեալ ի մէջ տաճարիս ընդ հուանեաւ Սուրբ Աստուածածնին ՚ի հայրապետութեան տեառն Յովհաննէսի Աղուանից կաթուղիկոսի…. »: Ստացողն է «Յակովբ էրեց»:

Գիւղիս մօտերքում կայ երեք եկեղեցի եւ երկու վանք:

Ա. քարուկիր եւ փոքր եկեղեցի, որ կայ գիւղիս հարաւային հանգստարանի տակ` փայտաշէն ծածքով. դռնագլուխ փայտի վերայ. «Թիվ. ՌՃԵ. էր»:

Բ. Գիւղիս հին եկեղեցին, որ կայ հիւսիսային հանգստարանի մօտ, նոյնպէս փայտաշէն ծածքով:

Գ. Թռան (բարձր տեղ թառած) եղցի. վերջին հանգստարանիս մէջ մի սեռի վերայ: Կանգուն մնում են միայն չորս պատերն, միջումն բուսած է մի բռշնի ծառ:

Ա. Վանքն կայ գիւղիս արեւելեան կողմում այգիների մէջ, որի չորս պատերն քարուկիր, ծածքն` փայտաշէն, անունն` անյայտ, մեծութիւնն` միջակ:

Բ. Վանքն Սուրբ Հռիփսիմէ, որ կայ այգիներում Ակուբանց բաղում: Ամբողջապէս քարուկիր եղած է վանքս, խոնարհած է առաստաղն, որ փայտաշէն է այժմ: Այս է Գօշ-Մխիթարի ակնարկած Հռիփսիմէի մենաստանն: Համարեա' թե ընդարձակ հանգստարաններով շրջապատուած է գիւղս: Տեղացի ծերունիք այս երեւոյթը բացատրում են հետեւեալ կերպով. «Լազկին (լեկզի) քանի հետ (անգամ) եկած, սարսափելի պատերազմներ արած, թալանած, կոտորած եւ գերիներ տարած է, մանաւանդ այստեղ մեր ձորն հաւաքուած հայոց հետ: Քանի հետ ղարապատլղ արած են Շամքօռ գետիս աջ ձորում [7]: Չորս կողմի հայերն հաւաքուած են ձորս պատերազմների ժամանակ. կռիւներում նահատակուած բոլոր հայերն թաղուած են այս հանգստարաններումս, սրան համար էլ շտացալ ա մեր գերեզմանատունը»:

Ներքին-Ղօթիւլ. Գիւղատեղի հանգստարան եւ եկեղեցի, որք են Շամքոր գետակի աջ ափի վերայ, ուր կայ եւ հնուց մնացեալ այգիներ:

Մէլիք-Առստամի ծագումն.

(Պատմական աւանդութիւն) «Բարսում գիւղացի Մէլիք-Առուստամի նախնիքն ծագած են Բագրատունի թագաւորազն սերնդից, այս է Կիւրիկեան թագաւորների յետագաներից»: Կիւրիկեան Բագրատ Բագրատունի իշխանն զինուորական ծառայութեան է մտնում վրաց մի թագաւորի մօտ, բայց անբաւականութեան պատճառաւ մի ժամանակից յետոյ ելնում է նոյն ծառայութիւնից եւ դիմում Պարսից Շահ-Աբաս Առաջնոյն: Նախ ներկայացնում է Պարսից նախարարական ժողովին, ծանօթացնում իւր Բագրատունի լինելը եւ փափագ յայտնում զինուորական ծառայութեան մէջ մտնելու: Շահ-Աբաս իւր նախարարներից իմանալով Բագրատի նպատակը` ընդունում է զինքը զինուորական ծառայութեան մէջ, այնուհետեւ հետզհետէ փորձով տեսնելով Բագրատի հաւատարմութիւնը եւ կամէնալով վարձատրել նորա ծառայութիւնը` Շահ-Աբաս խանութիւն է տալիս նրան: Բագրատ խանից ծնւում է Առստամ-բէկն, Առստամ-բէկից` Այտին-բէկն, Այտին-բէկից` Առստամ-բէկ Բ. որ ստանալով մէլիքութեան հրովարտակ գալիս է նախ Կուսապատ աւանն, ամուսնանում Ապրէս-աղայի Վարդխաթուն դստեր հետ, ապա գալիս Գանձակ Շահվերտի խանին մօտ ներկայացնում շահական հրովարտակը` եւ այնուհետեւ բնակութիւն հաստատում, իւր նախնիքներից ժառանգութիւն մնացած, Բարսում գիւղումս եւ տիրում Մլզնաբերդից մինչեւ Եօթն-աղբիւր (Ետտի-բուլաղ):

Կիւլստանի Մէլիք-Աբով Գ. ամուսնանում է Մէլիք-Առստամիս դստեր հետ եւ հաստատում սերտ բարեկամութիւն: Մէլիք Առստամից ծնւում է Ստեփան-աղան. իսկ սորանից ծնւում են Գրիգոր, Աւագ, Աւետիս, Յարութիւն, Ստեփան, Առստամ, Յովսէփ եւ Մկրտիչ աղաներն: Մէլիք-Առստամն մինչեւ իւր մահն ապրում է քաջութեամբ, տիրում իւր սեփական ժողովրդեան, որ գաղթած է Անի քաղաքից եւ բնակութիւն հաստատած Բարսում գիւղումս եւ իշխում Մլզնաբերդին եւ ի թիւս այլ գիւղօրէից Քարատակ [8] Համշափոր [9], Վերին-Ղօթիւլ [10] եւ Ներքին-ղօթիւլ [11] գիւղերին: (Աւերակներս ընկած են Գարդման գաւառի արեւմտահայեաց ծայրում:

Մէլիք-Առստամիս գերեզմանն գտնւում է Գանձակի Ս. Յովհաննէս եկեղեցու գաւթի հարաւային կողմում, որի տապանաքարի վերայ քանդակուած է.

«Անմոռաց յայս տապան քաջ անուանի

Հանգչի մարմինն Մէլիք-Առստամի [12],

Յազգէն Բագրատունի Հայկազանց տոհմի,

Տիրող Բարսում, Գանձակ նահանգի,

Ծնեալ 1722, վախճանեալ 1794 ամի»:

  Ե. ՋԱԿԻՐ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Բարսումի հիւսիսային կողմում, մի տեսարանաւոր տեղում. բնակիչք` բնիկ, հողն` արքունի, տեղական բերքերն` նոյն, սննդարար` օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք` 80-90. եկեղեցին` Սուրբ Աստուածածին. քահանայ` մի: Ծուխ 110, ար. 459, իգ. 349, ար. ծն. 22, իգ. 18, պսակ 10, ար. ննջ. 9, իգ. 5:

Զ. ՉԱՐՏԱԽԼՈՒ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Ջակիրի արեւմտեան կողմում մի հարթավայր տեղում. որի բարձր. 5181, բնակիչք` բնիկ, հողն` արքունի, անջրդի, հացաւէտ. տեղական բերքերն` նոյն, սննդարար` օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք` 80-90 տ. եկեղեցին` Սուրբ Աստուածածին, հոյակապ, քահանայ մի: Ծուխ 200, ար. 770, իգ. 550, ար. ծն. 40, իգ. 31, պսակ 20, ար. ննջ. 15, իգ. 10:

Տղայոց միդասեան ուսումնարան. աշակերտք 35, միամեայ ռոճիկ վարժապետին 300 րուբլի:

Գիւղիս մօտ է Ոսկան նահատակ անուամբ ուխտատեղին, որ Բուլանլուղ եւս է կոչւում:

Է. ՊԱՏԻ ԳԵՂ. Հիմնուած է մի բարձրահայեաց (4973 ոտք) տեղում. բնակիչք եկած են Ջրաբերդից, Փամբակից եւ Ղարամուրատ գիւղերից. հողն` արքունի, անջրդի, բայց բարեբեր. տեղական բերքերն` նոյն, պատուական` օդն, կլիման եւ ջուրն. երկար կեանք` 100 տ. եկեղեցին` Սուրբ Աստուածածին, ծածքն` փայտաշէն, քահանայ` մի: Ծուխ 245, ար. 735, իգ. 713, արակ. ծն. 50, իգ. 48, պսակ 28, ար. ննջ. 15, իգ. 14.

Ը. ՂՈՒԼԱԼԻ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է մի խոր ձորում Տաւուշ գետակի օժանդակի (Ախնջի) վտակի աջ ափի վերայ, որ սահմանագլուխ է Փառիսոս եւ Քաւս գաւառների. (նախկին բնակիչք գերի տարուած են Պարսկաստան. այժմեան բնակիչք նախ` Փառիսոս քաղաքից տեղափոխուած են Մեծ-Ղարամուրատ գիւղն, ապա` այստեղ. հողն` արքունի, սակաւ, միջակ արդիւնաբեր. օդն, կլիման եւ ջուրն` անվնաս, երկար կեանքն` 80-90 տ. եկեղեցին` Սուրբ Յովհաննէս, ծածքն` փայտաշէն, քահանայ` մի, որ եկած է Բաշ գեղից: Ծուխ 114, ար. 742, իգ. 601, ար. ծն. 31, իգ. ծ. 26, պս. 15, ար. ննջ. 8, իգ. 6:

Եկեղեցումս կայ չորս գրչագիր.

Ա. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր. անճաշակ են չորս աւետարանչաց պատկերներն եւ նկարներն, բայց գեղեցիկ են փոքր տառերն: Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ սայ ՚ի թուաբերութեանս Հայոց ՉԾԴ. յԱրարատեան գաւառիս ի տեղիս, որ կոչի Նորագեղ»: Անյայտ է գրողի անունն, նախկին ստացողն է Սիմէօն անուն ոմն քահանայ, երկրորդ ստացողն է Թանում Հայոց ՋՂԹ. -ին:

Բ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր, բազմապատկեր, սակայն անարուեստ, անճաշակ եւ առանց յիշատակարանի:

Գ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր, գրուած Հերմինի վանքում, չունի թուական, անյայտ է գրողն:

Դ. Աւետարան փոքրադիր, թղթեայ. Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ Սուրբ աւետարանս ի թուականիս Հայոց ՌՃԺԸ. ի հայրապետութեան երիցս երանելոյ հովուապետին տանս Աղուանից տեառն Պետրոսի կաթուղիկոսին, թագաւորութիւն Պարսից շահ Սիլէմանին գրեցաւ ձեռամբ.. Յովհաննիսի ՚ի յերկիրս Գանձակու ՚ի գեւաղս, որ կոչի Հարցհակիս (տ) ՚ի դրան Սուրբ Մլզնաբերդին. ի դառն ժամանակիս աւարտեցաք, որ հարկապահանջութիւն բազմացեալ էր եւ անօրէնքն յամէնայն ժամ խրոխտային ՚ի վերայ քրիստոնէից ազգին»:

 

Խորանաշատ վանք (51)

Հիմնուած է նոյն օժանդակ վտակի աջ կողմում, Ղուլալի գիւղի արեւելեան կողմում, մի գեղեցիկ հովտի մէջ: Արեւմտահայեաց ձորակիս աջ կողմում կառուցեալ է վանքս համակ տորոնագոյն սրբատաշ, պատուական քարով չորս կամարների վերայ, որոց գլխին կանգնած է մի գեղեցկաձեւ կաթուղիկէ: Տաճարս հրաշալի է Գանձասարից յետոյ. ունի մի աւագ եւ չորս փոքր խորան (իրարու վերայ) երկու խորհրդանոց, երկու դուռն, 13 մետր երկարութիւն, 10 մետր 55 սանթիմ լայնութիւն: Աւագ խորանի ստորոտով, դասահայեաց կլոր երեսին վերայ շինուած են տասն փոքրիկ, գեղեցիկ եւ խորանաձեւ կերտուածներ: Փորագրուած է խորանի մօտ.

«ՈԿԹ. ես Աւելդատ Սրտժեցի միաբանեցայ Խորանաշատ Սուրբ Աստուածածին (ս) եւ ետու զծախս այսմ խորանիս յիշատակ ծնողաց եւ եղբաւրց իմոց Շաւուրին եւ Ապիրատին եւ վարդապետն հաստատեաց Բ. ժամ յայսմ խորանիս, Ա. ի տաւնի Վարդավառին եւ Ա. Վարագայ խաչին անխափան. հաստատ է կամաւն Աստուծոյ»: Աւագ սեղանի ետեւ փոքրիկ խորանների գլխին. «Անդրէաս ՈԿԷ. » «Յովսէփ քահանայ ՈՀԱ»:

Հիւսիսային փոքր խորանի վերայ.

«ՈԿԵ. ես Աբրահամ Կանաչհողեցի [13] եւ ամուսին իմ միաբանեցաք Խորանաշատու Աստուածածին (նին), ետու զծախս խորանիս եւ վարդապետն հաստատեաց ինձ Բ. ժամ ի տաւնի Սուրբ Գրիգորի անխափան»:

  Վանքս իւր արեւմտեան կողմին կից ունի հրաշազան գաւիթ` կառուցեալ չորս միապաղաղ եւ կլոր սիւների վերայ` նոնյպէս շինուած սրբատաշ քարով: Գաւիթս ունի 16 մետր 6 սանթիմ երկարութիւն, 15 մետր 90 սանթիմ լայնութիւն եւ չորս փոքր խորան, որոց երկուսն իրարու վերայ դրան հարաւային կողմում եւ միւս երկուսն` հիւսիսային: Տաճարիս արեւելեան որմի վերայ արտաքուստ. «Յանուն Աստուծոյ ես Գրիգոր որդի Վասակայ Միջկա շինեցի զԿաւշկակերանց [14] եւ տուի ի Սուրբ Աստուածածինս Խորանաշատու. վարդապետն հաստատեց մեզ Բ. պատարակ ի տաւնի Հոգեգալստեան Ա. ինձ եւ Ա. ամուսնո իմո, կատարիչքն…»:

  Գաւթի հարաւային որմի վերայ կայ արեւի ժամացոյց: Այժմ տեղ-տեղ քայքայուած են վանքիս եւ գաւթիս սալկախներն եւ շրջապարսպի պատերն. մի վանք, որ զարմացնում է այցելուները իւր երկնանման շինութեամբ եւ լացացնում իւր անցեալի փառքով եւ ներկայիս աւեր եւ ամայի դրութեամբ:

Մենաստանս ունի եւ շրջապարիսպ, որի ներսում, տաճարի հարաւային կողմում կայ մի փոքր մատուռ` շինուած սրբատաշ քարով, որը տեղացիք անուանում են Սուրբ Կիրակի: Այստեղ կայ մի կիսաւեր մատուռ եւս` շինուած հասարակ քարով, որի մէջ կան ամփոփեալներ:

Երրորդ մատուռն, որ շինուած է սրբատաշ քարով, պարսպից դուրս արեւելեան կողմումն է, մեաբանից հանգստարանում: Խոնարհուած է մատրանս գլուխն, որի մէջ, ասում են, է Վանական վարդապետի գերեզմանն. որպէս վկայում է եւ Կիրակոս, բայց տապանաքարն չունի արձանագրութիւն:

Վանքս ունեցած է մեծ կալուածներ եւ հողեր, որովք ապահոված է եղել վանիս ապագան. այժմ միայն մնացած է 15 օրավար անվիճելի հող, մի աւերակ ձիթահանք, ծերունազարդ ծիրանի եւ ընկուզի ծառերով լի խոպանացեալ պարտէզ եւ պատուական քարահանք:

Աւերակ գիւղեր, եկեղեցիներ եւ հանգստարաններ կան վանքիս հեռաւոր եւ մերձաւոր   շըջապատում Բլովիկ, Չիլքինլու, Ղօշաջի, Աղ-Բուլաղ, Իրիցի շէն, Սղնախ եւ Չինարի [15] կոչուած տեղերում:

Ղուլալի գիւղից վերեւ, գետակի աջ կողմի լանջի վերայ կայ մի քարուկիր մատուռ, որի մէջ-ասում են Վանական վարդապետն բնակած է մի ժամանակ ստիպեալ թաթարների երկիւղից: Մատրիցս փոքր-ինչ վերեւ կայ գիւղատեղի, աւերակ եկեղեցի եւ հանգստարան:

 

ԳԱՒԱՌԻՍ ԲԵՐԴԵՐՆ.

Ա. ՓԱՌԻՍՈՍ ԲԵՐԴ [16]. Համանուն աւերակ քաղաքին հիւսիսային լանջին կից` բարձրացած է մի քարաժայռ սար, որ բաղկացած է կրաքարից եւ բոլորովին առանձնացած իւր երեք կողմերից: Սարիս, որ համարեա' թէ ձգուած է արեւելքից արեւմուտ դիրքով, արեւելեան եւ հարաւային կողմերն վիմահերձ ապառաժներ են եւ լայնագոգ ու խոր-խոր ձորեր, հիւսիսային կողմն ամէնասաստիկ զառիվայր լանջ եւ լայնագոգ ձոր. իսկ արեւմտեան կողմից բերդասարս հաղորդակցութիւն ունի մի երկարաձիգ եւ թրաձեւ սեռով Ղանղալ սարի հետ: Քարուկիր, բրգաշատ եւ ամուր պարսպով պարսպուած են ոչ միայն հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմերն, այլ եւ բարձր քերծերի գլուխներն: Ամրոցիս երկարութիւնն է 100 մետր, լայնութիւն մօտ 80 մետր. ունի մի դուռն արեւելեան կողմից, տասներկու աշտարակ, 3 մետր 75 սանթիմ պատի հաստութիւն: Բերդիս մէջ լի է աւերակների հոծ բեկորներով, որոց մէջ կայ երկու քարուկիր մատուռ, որոց գլուխներն խոնարհած են եւ չունին արձանագրութիւն: Բերդս ունեցած է անառիկ բառի բուն նշանակութիւնը, սակայն այժմ տեղ-տեղ քայքայուած են պարսպի պատերն:

  Նշանաւոր է ամրոցիս ամէնապատուական եւ յորդառատ ջուրն, որ զարմացնում է այցելուները իւր ազնւութեամբ եւ սառնութեամբ եւ հնարագէտ շինուածով:

Հիւսիսային պարսպին կից` ներքուստ շինուած են երկու պատկից քարուկիր եւ թաղակապ ստորերկրեայ սենեակներ, որք իրարու հետ հաղորդակցութիւն ունին մի մեծ դռնով, որ բացուած է միջնապատից: Ա. սենեակն գրեթէ կիսով չափ լցուած է հողով. իսկ Բ-ն` լի է ջրով: Ասում են, որ ջուրը ստորերկրեայ ականով բերած են Ղանղալ սարից` հաղորդակից սեռովն: Պատմում են թէ, հետաքրքիր անձինք ջրաւազանիս մէջ լցրած են յարդ, որ ելած է Ղարա-Բուլաղ անուն մեծ աղբիւրից` որ բերդիս հիւսիսային ստորոտի ձորումն է եւ դարձնում է երկու ջրաղաց: Փորձով, որպէս թէ իմացած են, որ մեծ աղբիւրն կապ ունի ջրաւազանիս հետ:

Բերդիս հարաւային քերծում կան վիմափոր այրեր, որոց մէջ կայ վիմափոր ննջարան: Մուտքն ոչ եթէ բերդիս միջովն է, այլ արտաքուստ` քերծի տակովն (52):

Բ. ՄԱՄՌՈՒՏ ԲԵՐԴ (53). Հիմնուած է Չարէք անապատից վար Շամքոր գետակի եւ Գետաբակ վտակի ջրախառնուրդում: Բերդավայրն թեքուած է դէպի Շամքոր գետակի ձախ ափն: Բերդս ունի ամուր բուրգերով շրջապարիսպ, իսկ արեւելեան կողմից` կրկնապարիսպ. ունի չափաւոր մեծութիւն, ամուր դիրք, իւր միջում մի կոնաձեւ բլուր, զանազան մեծութեամբ քարայրներ եւ քարուկիր շինութեանց շատ փլատակներ: Այժմ համարեա' թէ անտառապատ եւ մացառուտ է ամրոցս եւ որջ եղած աւազակների. ահարկու են քարայրներն եւ սոսկալի` անտառիս մէջ մտնելն:

Ջուր չկայ բերդումս, վասն որոյ ունի ստորերկրեայ ական, որով ջուր փոխադրած են բերդս Շամքոր գետակից: Հետզհետէ քայքայուելու վերայ են տեղ-տեղ ամրոցիս պարիսպներն:

Գ. Վահրամ իշխանի բերդաքաղաք ամրոցն (այժմ կոչւում է Ղալա-Բոյուն), որ հիմնուած է մի ձկնաձեւ սարի վերայ: Սարս գտնւում է Զակամ գետակի ձախ կողմում, որի դիրքն ձգուած է հիւսիսային արեւմուտքից հարաւային արեւելք: Ահա սարիս վերայ է բերդն, որ միեւնոյն ժամանակ եղած է, եւ քաղաք, ինչպէս ակներեւ երեւում է խանութների, տների եւ եկեղեցիների աւերակներից: Արդէն յայտնի է երեք եկեղեցու աւերակն, իսկ եթէ եղած է եւ այլ եկեղեցի, ոչինչ յայտնի չէ: Շրջապարիսպն, որ տեղ-տեղ կիսաւեր է, տեղ-տեղ քայքայուելու վերայ, ձգուած է սարի դիրքի ձեւով: Բերդիս մօտ կայ եւ հանգստարան (54):

Դ. Դղեակ, որ կոչւում է Ղըզ-ղալա գտնւում է Ղուլալի գիւղից բաւական վերեւ, նոյն օժանդակի (Ախնջի) աջ ափի վերայ: Ջրեզերքումս ցցուած է մի բարձր եւ սրածայր ժայռ, որ իւր արեւելեան կողմից ունի մի դժուարատար եւ ոլոր-մոլոր կածան: Հազիւ թէ կալաչափ մեծութիւն ունի ժայռիս գագաթն, որի շուրջն տեղ-տեղ նշմարւում են տակաւին քարուկիր պատերի հետքերն եւ ջրաւազանի վիմափոր փոսերը: Դղեկաբարձ ժայռիս արեւելեան ստորոտի հարթակում կայ մի եկեղեցի եւ հանգստարան (55):