Արցախ

ԾԱՆՕԹՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

 

1) Նշանաւոր տեղ գրաւած է Մուղանի դաշտն ոչ միայն Հայոց, այլեւ օտարազգի պատմութեանց էջերում: 50 մղոնից աւելի է դաշտիս երկարութիւնն Երասխի ձախ ափից մինչեւ Կոտրած կամրջի մօտերքն եւ 2-23 լայնութիւն ` Գագայ սարից եւ Հատրութից մինչեւ Կուր: Դաշտս կոչո ւած է Գարգարացւոց, Մուղանի եւ Արցախի դաշտ: Ըստ ասութեան հմուտ երկրագէտների, աւելի բարձր է Սեւ ծովի մակերեւոյթն Մուղանի դաշտիս մակերեւութիցն, այս իսկ է պատճառն , որ դաշտիս վերայ, մանաւանդ Կուր գետի եզերքներում, տեղ - տեղ լճանալով անշարժ մնացած են բաւական ջրեր: Աղուանից թագաւորների եւ իշխանների ժամանակ դրախտի նմանութիւն ունեցած է դաշտս, քանզի ահագին առու հանած են Երասխից եւ ջրարբի արած ընդարձակ դաշտիս ամէնամեծ մասը. վասն որոյ դաշտս լի եղած է ամէնայն բարութեամբ, ինչպէս գրում է Կիր ( եր. 137) « Եւ ապա եկին հասին ( Թաթարք ) յաշխարհս Աղուանից ամէնայն աղխիւք բազմութեամբ իւրեանց եւ ի բերրի եւ յարգաւանդ դաշտին, որ կոչի Մուղան, լի ամէնայն բարութեամբ, ջրով եւ փայտիւ, մրգով եւ որսով, անդ հարին զխորանս իւրեանց »: « Եւ դարձան յերկիրն Մուղանայ, որ միշտ կանաչ լինի խոտն ամառն եւ ձմեռն վասն պարարտութեան երկրին » ( Վարդ. պատմիչ, եր. 18): Այստեղ ձմերանոց հաստատեցին Թաթարներն. դաշտիս ստորին մասում թագ կապեց Նադիր - Շահն: Դաշտումս ներկայացաւ Աղուանից Ներսէս կաթուղիկոսն Թաթարաց զօրագլուխ Սարթախին ( Կիր. եր. 215-216), Վարդան Բարձր բերդցին ( ՉԺԳ - ին, եր. 204-209) Հուլաւու - Էլղանին ` Սարգիս եւ Գրիգոր վարդապետների հետ, եւ Հայոց Կաթուղիկոս Աբրահամ Կրետացին Նադիր - Շահին ` թագադրութեան ժամանակ: Բայց այժմ ոչ ջուր կայ դաշտումս եւ ո ' չ բնակիչ, ո ' չ ծառ կայ եւ ո ' չ մի միրգ կամ պտուղ, այլ ամրան սարսափելի տաք, թունաւոր եւ ահարկու օձեր. կատաղի կարիճներ եւ մորմեր եւ քառասնոտնեայ մահաթոյն զեռուններ: Գուցէ աւերակ քաղաքիս եւ բերդերիս մասին է նոյն Վարդ. Բարձ. ( եր. 198-199) « Դարձաւ Հուլաւուն յիջեւանս ի ձմերոցս ի դաշտն Մուղանայ եւ ի կայս ամարայնի ի Դառին (?) կոչեցեալն կամ ըստ այլոց ի Դարան դաշտ, զի այրք եւ բերդուկք քարանց կան անդ շուրջանակի առ լերամբքն, զոր սիրեաց եւ շինեաց անդ շինուածս ըստ սրտի իւրում: Եւ խորհեցաւ շինել քաղաք, յորմէ պատճառէ տառապեցաւ երկիր, մարդ եւ անասուն ` փայտս ծանունս ի հեռաստանէ բերելով »:

2) Չորս գաւառներս եւս կազմում էին Ուտի նահանգի մասն, բայց պատկանում էին Հայոց թագաւորութեան Արցախի հետ, որից անբաժան եղած են ամէն ժամանակ, ինչպէս եւ Աղուանից թագաւորութեան ենթարկուած ժամանակ եւ յետոյ: Այժմս մի տուն անգամ հայ չկայ գաւառներումս, մինչդեռ կանխաւ մի տուն անգամ մահմետական եղած չէ: Եկեղեցեաց աւերակներ եւ հանգստարանների քարեր բոլորովին անհետացրած են մահմետականներն:

3) Աւանդութիւն. Տիգրանակերտ գաւառի Հովուասարի մասին. Մի աղքատ մարդ ոչխարի կաթ է խնդրում մի հարուստ հովուից, բայց հովիւս կաթ չէ տալիս: Իսկոյն չոքում է նեղասրտած աղքատ մարդն եւ անում այս աղօթքը: « Աստուած, եթէ մի հօտ ոչխար տաս ինձ, ամէն խնդրողի կաթ կտամ ես »: Լսում է ամէնաբարի Յիսուս Քրիստոս եւ իսկոյն ոչխար փոխում մօտի բոլոր սպիտակ քարերը: Աղքատն այնքան ուրախանում է, որ կարծես թեւ է առնում, որ թռչի, որովհետեւ մի հօտ ոչխարի տէր եղաւ յանկարծ եւ ոչխարները քշում է դէպի սարն: Յիսուս Քրիստոս ութսուն տարեկան ծերունու կերպարանքով մօտենում է նոր հարստացած հովուին եւ աղերսելով խնդրում. « Հովի ' ւ ջան, որդի ' ս, սիրտս կաթ է ուզում, խնդրեմ էս սեւ ոչխարը կթես, ինձ տաս խմեմ եւ օրհնեմ քեզ »: Ինչքան աղաչում է, հովիւն չէ տալիս կաթ, էս պատճառաւ խաչակնքում է Տէրն եւ իսկոյն էլի քարանում են ոչխարներն եւ հովիւն: Էն օրից մինչեւ էսօր հայերէն Հովուի սար է ասում էս սարն, թուրքերն էլ ` Չոբան դաղի: Ամէն ժամանակ գայլերն անպակաս են սարիցս »: Այժմ մի խաչարձան է քարացեալ հովիւն համանուն սարի վերայ տնկուած:

Սարիս բարձրութիւնն է 2316 ոտք: Սարիս հետ հաղորդակցութիւն ունի հիւսիսային կողմից Վանքասարն, որ թուրքերէն կոչում է Բէշիկ - դաղի ( օրօրոցի սար ) եւ գրեթէ ունի միեւնոյն բարձրութիւնն, որի վերայ Աղուանից Վաչէ Բ. շինած է մի խաչաձեւ մենաստան, որի գլուխն այժմ խոնարհուած է ամբողջապէս: Բ. Աւանդութիւն. « Մի չբերք ( ամուլ ) կին ուխտ է գալիս վանքս եւ խնդրում մի արու զաւակ: Միւս տարում ուխտի եկած ժամանակ ծնում է մանուկը վանքումս, բայց որովհետեւ արաբ է լինում կինն եւ մկրտւում է ութ օրից վերջն իւր մանկան հետ, այս պատճառաւ արաբացիք աշխատում են բարձրանալ վանքն, սպանել կինն էլ, մանուկն էլ: Կինն աղօթք է անում. « Տէ ' ր իմ Յիսուս, փրկի ' ր ինձ »: Փրկիչն հրամայում է օձերին, որ հաւաք -  ւում են լցւում սարս, խածնում բարձրացողներին եւ մինչեւ այսօր լիքն է այս սարն օձերով: Կինն էլ մի քարի օրօրոցում մեծացնում է վանքիս մէջ իւր մանուկը. սորա համար իբր թէ Բէշիկլու են անուանում սարս:

4) Աղուանից Ա. մայրաքաղաքն էր Չողա [1]. բայց որովհետեւ յաճախակի արշաւանքներ էին գործում հիւսիսային խուժադուժ ազգերն Չողայի վերայ, վասնորոյ հարկ եղաւ տեղափոխել թագաւորանիստ աթոռը:

Պարսից չար Պերոզ թագաւորին հրամանաւ Աղուանից Վաչէ Բ. բարեպաշտ թագաւորն շինում է Պարտաւ քաղաքս Գարգարացւոց դաշտի վերայ: « Եւ ի հրամանէ Պերոզի Պարսից արքայի շինեցաւ ի Վաչէէ Պերոզապատ մեծ քաղաք, որ այժմ կոչի Պարտաւ » ( Մով. Կաղ. եր. 33): Փրկչ. 551 եւ Հայկական 1 թուականին Չողայից քաղաքս է փոխադրւում նաեւ Աղուանից կաթուղիկոսական աթոռն. « Յետ այսորիկ գերեցաւ ի Խազրաց աշխարհս Աղուանից, հրկեզ եղեն եկեղեցիք եւ կտակարանք: Ապա յորժամ սկիզբն հայ թուականին եղեւ, ի սոյն ամի փոխեցին զաթոռ հայրապետութեան Աղուանից ի Չողայ քաղաքէն ի մայրաքաղաքն Պարտաւ վասն հինահալած արշաւանաց թշնամեաց Խաչին Քրիստոսի. եւ նստուցին հայրապետ զտէր Աբաս ի գաւառէն Մեծ իրանաց » ( Մով. Կաղ. եր. 91): Քաղաքիս պարիսպն ունեցած է չորս դուռն, երբ խազիրներն պաշարում են քաղաքս, որի բնակիչք « Եւ դէմ եղեալ առհասարակ ընդ չորս դրունս քաղաքին աճապարէին անկանիլ ի լեռնակողմն Արցախական գաւառին » ( նոյն, եր. 104-107):

Քաղաքիս մէջ գահակալած են Աղուանից Վաչէ Բ. եւ Վաչական Գ. բարեպաշտ թագաւորներն, շատ կաթուղիկոսներ, Վարազ - Գրիգոր, Ջուանշիր [2] եւ Վարազ - Տրդատ իշխաններն նոյնպէս Վաչական Գ. Շուփհաղիշոյ կաթուղիկոսի հետ ( Մով. Կաղ., եր. 65-69):

  Պարտաւիս մէջ ժողով գումարեց հայոց Եղիա կաթուղիկոսն Փրկչ. 709 թուին եւ գահընկէց արաւ Աղուանից Ներսէս Բակուր կաթուղիկոսը ( նոյն, եր. 238): Բ. ժողովը գումարեց քաղաքումս հայոց Սիօն կաթուղիկոսն Փրկչ. 768- ին եւ եկեղեցու բարեկարգութեան համար հաստատեց 24 կանոն: Քաղաքս եկած են նաեւ հայոց Եսայի կաթուղիկոսն ( Մով. Կաղ., եր. 262) եւ Գէորգ Բ. կաթուղիկոսն ( Մով. Կաղ., եր. 268-269: Քաղաքումս վերականգնեց Համամ իշխանն Աղ -   ւանից կործանեալ թագաւորութիւնը ( նոյն. եր. 268-269. Ասող., եր. 161. Ստեփ. Օր., եր. 43):

Քաղաքիս վերայ արշուած են պարսիկք, խազիրք, հոնք, արաբացիք, դէլէմէնկ ( մարաց ցեղի մի տեսակն. տես Սեբ. գլ. ԾԱ ), ռուսք ( Մով Կաղ. 270). վրացիք եւ լեկզիներն ( Ես. կաթ. եր. 21-40): Վերջապէս ամէն բարութեամբ լի եւ վաճառաշահ եղած է քաղաքս, այս պատճառաւ իւրաքանչիւր արշաւող ազգ ճգնած է իւրացնել այս իւղալի պատառը: Աղուանից Ես. Կաթ. գրուածներից ( եր. 31-32) երեւում է. որ հայոց ՌՃՀ ( Փրկչ. 1721- ին ) թուին Պարտաւն տակաւին կորուսած չէր իւր քաղաք լինելու փառքը [3]: Երեւի թէ այնուհետեւ աւերակ դարձած է քաղաքս: 

  Մահմետականաց աղօթարանս Իմամզատէ եղած է Պարտաւի մայր եկեղեցին Սուրբ Գրիգոր անուամբ, որի մէջ ամփոփուած են երկու նահատակուող եղբարք - Մանկիկ Մերդազատ հայոց ՃԿ. 711 թուին ( Մով. Կաղ. եր. 259): Ուշիմ ընթերցողն այժմ իմացաւ, թէ Իմամզատէում եղած զոյգ տապանաքարերն են երկու հարազատ եղբարք - Արծրունի իշխանք Սահակ եւ Համազասպ, որոց յիշատակութիւնն կատարում է Հայաստանեաց Եկեղեցին ի շարս սրբոց ( Յասմ. Տէր - իսրայ. հատ. Ա. եր, 155): Բայց սոցա մարմիններն չարժանացան հողին, այլ այրեցին եւ մոխիրը գետին մէջ թափեցին ( Ղեւոնդ, եր. 162-165 հայոց ՄԼԳ. թուին ):

5) Բազմաշխատ Ղ. Վ. Ինճիճեան իւր Հնախ. Ա. հատ. եր. 329-332 ( առնելով օտարազգի պատմութիւններից ) գրած է, թէ սկիւթացիք զօրանալով մեծ ցեղ դարձան եւ առաջ բերին թա գաւորներ. « յորոց ծնան սակք եւ մազքութք ». եւ թէ « ի սկզբանէ, անդ սակք անուն ժողովուրդ հայկական բնակեալ անդ յՈւտի նահանգին մերում. որոց եւ գլխաւորի անուամբ կոչեցաւ գաւառն Շակաշէն ». ( Սակ - Շակ - Շակաշէն ): Որպէս թէ տակաւին չհիմնարկուած Գանձակ քաղաքն Շակաշէն էր կոչում գաւառս: Խորենացին անուանում է գաւառս Շիկաշէն, իսկ Կաղանկատուացու հեղինակներն 141 եւ 251 եր. ` Շակաշէն, իսկ 170 եւ 265 եր. Արշակաշէն են անուանում Գանձակի միեւնոյն գաւառը: Աւելի ուղիղ եւ հայկական է թւում Շիկաշէնն, քանզի շէկ բառով բարդուած շատ անուններ ունինք նոյնիսկ Արցախում եւ Կաղանկատուացու Պատմութեան մէջ, ինչպէս է Շիկաշէն. Շիկատափ, Շիկահող, Շիկահեր են: Եւ զոր օրինակ տեսանք փոփոխութեանց ենթարկուած բոլոր գաւառների անունները, անհաւանական չէ, եթէ փոխուած լինի եւ Շիկաշէնն յԱրշակաշէն:

Բաղդատի խալիփայի հրամանաւ եւ արքունի գանձով փրկչ. 836 թուին գալիս է արաբ Խազը - Փատկոսի որդին եւ հիմնարկում Գանձակ քաղաքը Շիկաշէն գաւառումն « իսկ նորա որդին Խազը - Փատկոսին )… եկեալ արքունի հրամանաւ եւ գանձուք շինեաց զԳանձակ քաղաք յԱրշակաշէն գաւառի » ( Մով. Կաղ. եր. 265): Այնուհետեւ Պարտաւի փոխարէն ամիրայանիստ քաղաք է դառնում Գանձակն, ուր փոխադրւում է եւ Աղուանից կաթուղիկոսարանն ( Մատ. Ուր. եր. 278), սակայն այս Գանձակն կործանւում է Փրկչ. 1139 թուին մեծ շարժով. « Ի ՇՁԸ. թուականին եղեւ շարժ սաստիկ եւ կործանեցաւ քաղաքն Գանձակ եւ տապալեցան շինուածք որ ի նմա ի վերայ բնակչաց իւրոց. եւ եկն թագաւորն Վրաց Դեմետրէ հայրն Դաւթի եւ Գէորգեայ եւ տարաւ զդրունս քաղաքի յաշխարհն իւր », ( Կիր. եր. 65 եւ Վարդ. Բարձր. 162): Վերստին շինում են Գանձակ քաղաքը նոյն իսկ փլած տեղում: Սակայն 1235 թուին [4] դարձեալ աւերւում է նոյն քաղաքն. « երեւեցան յառաջագոյն նշանք աւերման … որպէս ի վերայ Երուսաղէմի յառաջ քան զաւեր նորա, նոյնպէս եւ այսմ քաղաքի ( Գանձակի ), քանզի յանկարծ պատառեալ երկրի եւ արտաքս ելեալ ջուր սեաւ … եւ յանկարծակի հասին զօրք թաթարին եւ պատեցին զքաղաքն յամէնայն կողմանց … իսկ բնակիչք քաղաքին իբրեւ տեսին, թէ առաւ քաղաքն ի թշնամեացն, մտեալ իւրաքանչիւր ոք ի տուն իւր այրեաց ի վերայ իւր զշինուածն, զի մի անկցի ի ձեռս թշնամեացն … եւ այսպէս ամայի եկաց քաղաքն ի չորս ամս եւ ապա հրաման ետուն շինութեան քաղաքին » ( Կիր., եր. 137-138): 1239- ին շինուած Գանձակն եւս կործանում է Ա. Շահ - Աբասի հրամանաւ 1606- ին եւ շինում այժմեան քաղաքն Գեանջա անուամբ:

Ահա այսպէս կործանւում է եւ երրորդ անգամ շինուած Գանձակ քաղաքն: Բայց տակաւին երեւում են Հին - Գանձակի աւերակներն Նորից բաւական վար ` համանուն գետակի աջ ու ձախ ափերի վերայ - տների, շուկաների, բերդերի, աշտարակների, կամուրջների բեկորներն եւ հետքերն: Այժմ երեւում են իրարից զանազան չափով հեռու երեք բազմաչեայ, բայց փլած կամուրջներ, որոց Ա - ն այժմեան կամուրջից վար, Բ - ն երկաթուղու կամուրջից վերեւ, իսկ Գ - ն սրանից վար: Գետակի աջ ու ձախ կողմերում դեռ երեւում են բերդերի աւերակներն, որք հաղորդակցու - թիւն ունեցած են միմիեանց հետ ստորին կամուրջներովս, որոց մօտ գետակի ձախ ափի բերդն եղած է բաւական ընդարձակ. որի աշտարակներից մի քանիսն կիսակործան են: Գետակի աջ կողմում նախ ընկած են վերոյիշեալ քաղաքի եւ շուկայի աւերակներն, որոց ստորոտում աւերակ բերդն, որ միացած է եղել երկու զուգահեռական պատերով եւ բաժանուած երկու միջնորմ պատերով, այժմ երեւում են միայն բերդերիս հիմքերն: Այս բերդերից փոքր - ինչ վար եղած է Հայոց թաղն եւ եկեղեցին, որի մէջ է ամփոփուած ս. Խոսրով նահատակի մարմինն [5]: Պարսիկներն եկեղեցիս փոխած են մզկիթի, որը անուանում են Գեօգ - իմամ: Խոսրովի գերեզմանն ես զարդարուած է թանկագին կերպասներով: Շինութիւնս ամէն մասամբ նման է Պարտաւի Իմամզատէին, տարբերութիւնն այն է միայն, որ Գեօգ - Իմամիս գաւիթն լի է գերեզմաններով եւ սորա գմբէթի արտաքին կողմն խաչազարդարուած է գոյնզգոյն մանր աղիւսներով:

  Հին Գանձակումս ծնած եւ սնած են Գօշ - Մխիթարն եւ պատմաբան Կիրակոս Գանձակեցին: Գանձակումս կաթուղիկոս օծուեցան ի շարս այլոց մանկահասակ Յովհաննէս եւ Գագիկ ( Կիր., եր. 105 եւ 116):

Իսկ Նոր - Գանձակիս վերայ եղած են ռուս - պարսկական պատերազմներն, նախ 1804- ին դեկտ. 3- ին ռուսներն յաղթում եւ գրաւում են քաղաքս, որը եւ Ելիսաւէետապոլ անուանում ի պատիւ Ելեսաւէետա կայսերուհւոյ  ռուսաց:  Երկրորդ ` 1826- ին այս պատերազմում վերջնական կերպով յաղթում են պարսիկներն:

6) Կողթ գաւառիս մէջ այժմ եւս գտնում են ջարդուած քարերում քարախունկ, ինչպէս ակնարկում է Խորենացին: Գտնում են քարերը ջարդած ժամանակ, բայց խիստ սակաւ:

Շամքոր եւ Զակամ գետակների պատճառաւ երկու գլխաւոր մասերի բաժանուած է գաւառս եւ ստացած յետոյ երկու առանձին անուն ` Շամքոր եւ Զակամ:

7) Կողթ գաւառիս արեւելեան մասում շինուած է Շամքոր [6] քաղաքն Զ. դարում որպէս թէ յանուն Շաթ - Խազրի ( Կիր. եր. 113-114):

  Բագրատունի Աշոտ Գ. Ողորմած թագաւորի կրտսեր որդին Գուրգէն Թ. դարի վերջին քառորդում քաջութեամբ տիրում է ի միջի այլոց Սեւորդեաց ձորին, Կայան եւ Կայծոն բերդերին ( Վարդ. Բարձ. 122):

Գուրգէն այս գործողութեամբ դնում է հիմը մի առանձին թագաւորութեան: Գուրգէնիս որդի Դաւիթ - Անհողին Ժ. դարի վերջին քառորդում յաջորդելով իւր հօր աւելի ընդարձակում է իւր տէրութեան սահմանները. հնազանդեցնում Թիփլիսի ամիրան. յաղթում Գանձակի Փատլուն ամիրային ` սրախողխող եւ գետավէժ անելով նորա զօրքերը, տիրում Զաւէ եւ Կայէնի եւ Քաւս կամ Քուստի եւ Կողթ գաւառներին եւ սոցա բոլոր բերդերին եւ ժառանգում թագաւոր Աղուանից անունը ( Ասող. եր. 257): Այնուհետեւ Դաւիթ թագաւորն յաղթում է Պարսից Ապուսուարի 100, 000- ից բաղկացած զօրացն եւ տիրում Արցախի Գարդման գաւառին եւս եւ շատ բերդերի ( Մատ. Ուռ., եր. 92-96): Աղուանից թագաւոր կոչուցեաւ նաեւ Կիւրկէ Ա. ` որդի Դաւիթ Անհողինի, որովհետեւ տիրում էր Աղուանից երկրի հարաւարեւմտեան մասին այն է իւր հօր տիրած բոլոր գաւառներին եւ բերդերին: Այս պատճառաւ Մատթ. Ուռ. ( եր. 278) գրում է. « եւ թագաւորք Աղուանից Գագիկ ( Գուրգէն ) եւ Դաւիթ եւ Կորիկէ ( Կիւրիկէ ) [7], որք նստէին այժմուս ի Լօռէ քաղաք »: Շարունակաբար տիրեցին եւ սոցա որդիքն եւ թոռներն: Յետոյ նոյն գաւառները գրաւեցին Սելճուկեաններն պարսիկ զօրքով. ապա « Այսպէս եւ միւս իշխանն Զաքարէ անուն եւ եղբայր իւր Սարգիս հայրն Շալաւէի եւ Իւանէի, ազգականք մեծ իշխանացն … առին բազում գաւառս ի Պարսից եւ զբերդս ամուրս զԳարդման, զՔարահերձ, եւ զԵրգեվանք զՏաւուշ, զԿածարէթ եւ զՏէրունականն, զԳագ եւ զՇամքոր քաղաք ի նեղ էարկ, զոր յետոյ էառ որդի նորա Վահրամ հայր Աղպուղին, պապն Վահրամայ եւ Զաքարէի եւ Իւանէի [8] » ( Կիր., եր. 95): « Եւ ապա ձեռն տուեալ ( Իւանէ եղբայր Սպասալարին ) ազգայնոյն իւրոյ Վահրամայ որդւոյ Զաքարիեայ. առնու զՇամքոր » ( Վարդ. Բարձր., եր. 184):

1235- ին թաթարներն գրաւում են նախ « առին զնա ( զՇամքոր )… եւ այրեցին զշինուածն, որ ի նմա. ապա յարձակեցան ի վերայ այլ բերդիցն, որ ընդ իշխանութեամբ Վահրամայ ի Տէրունականն եւ յԵրգեվանքն եւ ի Մածնաբերդն, զոր ունէր Կիւրիկէ Բագրատունի որդի Աղսարթանայ եւ ի Գարդման եւ յայլ կողմանս եւ ի Չարեք եւ ի Գետաբակս … ի Տաւուշ եւ ի Կածարեթ եւ ի Նոր բերդն եւ Գագ » ( Կիր. եր. 141-142): Յետոյ դարձեալ ծաղկում է քաղաքս: Վերջապէս քաղաքիս հայ բնակչաց մեծ մասն փոխադրւում է Թիփլիս եւ շինում իւր համար առանձին եկեղեցի, որ կոչւում է Շամքորցւոց թաղ եւ Շամքորցւոց եկեղեցի: Իսկ Շամքոր աւերակ քաղաքում մնացեալ նշանաւոր եւ աղիւսաշէն եւ բարձրագոյն դիտարանն կործանւում է 1840 թուականին մեծ շարժով:

Գաւառիս երկրորդ մասն էր Զակամ, որ կրկին է. Ստորին - Զակամ եւ Վերին - Զակամ: Երկու Զակամներս միասին Աղուանից Եսայի կաթուղիկոսն ( եր. 23) անուանում է « Ամիր շամշատինլու, որ են Զակամներն »: Իսկ Առաք. պատ. ( եր. 9) որոշակի գրած է. « Մելիքսեթ եպիսկոպոսն ի Վերին Զակամայ »:

Համարեա թէ Զակամներիս արեւմտեան մասն այժմ կոչւում է Շամշատին, որ կարծում ենք , ունի մի քանի կապ Ամիրշամ Շատինլու անուան հետ: Հաւանական է թւում մեզ, որ Արաբացւոց ժամանակից մնացած լինին անունս գաւառիս վերայ, վասն զի արաբական բառ է Ամիր - Շամ ( Դամասկոսի հրամանատար ) անունս:

8) Կողթ գաւառիս մէջ է եւ Խաղխաղ քաղաքի աւերակն, ինչպէս գիտէ ընթերցողն: Բոլորովին անյայտ է մեզ քաղաքիս հիմնարկութեան եւ աւերման տարեթիւերն եւ շինողի անունն, միայն յայտնի է, որ քաղաքս ձմերոց էր Աղուանից թագաւորներին [9]:

Համոզուած ենք, որ աւերակս է Խաղխաղ քաղաքն եւ Զակամ գետակս է Լոփնաս գետն: Մեր համոզմունքն հիմնուած է հետեւեալ կէտերի վերայ:

Ա. Որ Խաղխաղ քաղաքն գտնում էր Կուր գետի աջ կողմում:

Բ. Որ Խաղխաղ քաղաքս մօտ էր Վրաց սահմանին, քանզի Կուր գետի ձախ ափն պատկանում էր Վրաց:

Գ. Որ պատերազմն եղած է Խաղխաղ քաղաքի դիմացն եւ Պարսից յաղթուած զօրքն սկսած է Լոփնաս գետովն ի վեր փախչիլ դէպի ամուլ անտառներն: « Սեբուխտ … ոչ եկաց մնաց ի կողմանս ճորայ, այլ կուտեաց զամէնայն բազմութիւն զօրու իւրոյ եւ փութանակի անցանէր ընդ մեծ գետն Կուր անուն եւ պատահէր նմա ( Վարդանայ ) մերձ ի սահմանս Վրաց հանդէպ Խաղխաղ քաղաքի …: Անցանէր, բովանդակեր ամէնայն զօրօք իւրովք, ռազմ արարեալ զբոլոր մեծութիւն դաշտին ի ներքս փակէր » ( Եղիշ. եր. 140: Մով. Կաղ. եր. 87): « Ընդ այն ժամանակս ( Ե. դարի երկրորդ քառորդում ) թագաւորն Ռոսմոսոքեան իւրովք զօրօք եւ Թորելեան գնդիւն գումարեալ ժողովեաց զամէնայն զօրս հոնաց եւ էանց յայս կոյս Կուրական գետոյն … նստուցանէր զղակիշ իւր մերձ ի Խաղխաղ քաղաք » ( Մով. Կաղ. եր. 73):

Պատմաբաններիս մատնանիշ արած բոլոր յատկութիւնները մենք գտանք միայն աւերակիս մօտ, որք են դաշտ, Վրաց սահմանի մօտ, գետակ, որի եզրեքով ճանապարհ կայ, որ խոր եւ անտառապատ ձորերով առաջնորդում է մինչեւ Ճամբարակ գիւղն: Չորրորդ եւ գլխաւոր փաստն այն է, որ ցարդ Խալխալ է կոչւում քաղաքիս աւերակին վերայ եղած թրքաբնակ գիւղն: Դաշտիս վերայ չկայ մի այնպիսի աւերակ քաղաք, որ ունենայ այդ բոլոր յատկութիւնները եւ անունը բացի Խաղխաղ աւերակիցս:

9) Ջաբրայէլ անունը, կարծում ենք, թէ գաւառս ստացած է Ջաբրայէլ հայ իշխանի անունից, ինչպէս Ջուանշիր իշխանից ` Ջուանշիր գաւառ ( Գաղտ. եր. 201 եւ 182):

10) Անյայտ է մեզ բերդիս շինողի անունն, շինութեան տարեթիւն եւ միանգամայն սորա անցեալն:

11) Անծանօթ է մեզ եւ այս բերդիս անցեալն, միայն տակաւին թարմ է հասարակութեան մէջ Աւան - իւզբաշու աւանդութիւնն եւ կենդանի սորա անունն եւ քաջութեան համբաւն: Հարկ է յայտնել, թէ այս կողմերում բնակած է եւ Աւան անուն իշխան եւ Մէլիք - Աւան ( Գաղտնիք եր. 201): Թէ երկուքիցս որն հիմնած է բերդս, չգիտենք:

12) Ինչպէս միւս բոլոր բերդերն, նոյնպէս եւ բերդս պատկանում է Արցախի իշխաններին: Եւ ինչպէս Գտիչ է կոչւում Դողայ մօտին վանքն, նմանապէս Գտիչ է կոչում եւ վանքիս մօտի բերդն: Ամրոցի մասին գրում է Թովմա Արծրունին ( եր. 177-185), թէ Աղուանից հայ իշխաններից Ապումուսէ ոմն, հաւաքում է երկրի բազմութիւնը եւ « լեգէոնս զօրականաց զսակաւս ( ամրանայ ) ի լեառնն ամուր անուանեալն Քթիջ »: Իմանալով, Բուղա ոստիկանն մեծ զօրքով յարձակ -   ւում է Գտիչ բերդի վերա, բայց յաղթուում է չարաչար.: Վերջապէս « եղեւ թիւ պատերազմաց նոցա ( Բուղայի եւ Ապումուսի ) ԻԸ. (28) անգամ եւ հարան զօրքն արքունի յայսքան հանդէսս եւ ի կռուի »: Բուղան ակամայից ստիպեալ գրում եւ յայտնում է ամիրապետին, որից հրաման է ստանում ընդունել զԱպումուսէն մեծ պատուով իբրեւ յաղթող զօրավար: Վասնորոյ Բուղան « եհան ընդառաջ նորա ( Ապու - Մուսէի ) գունդս - գունդս վառեալ զինու եւ ընտրեալ երի վարօք եւ ետ տանել ընդառաջ նորա նժոյգս մեծազարդս եւ երեւելիս եւ երգեցիկս եւ գովասացս »: Բերդումս պատերազմեց եւ Դիզակի Մէլիք - Եսային եւ յաղթեց Իբրահիմ Ճըռ - խանին: Արդէն յայտնի է, որ Դող աւանիս շրջապարիսպը շինած են Դողայ մէլիքներն եւ նորոգած Դող կամ Գտիչ բերդիս պարիսպը:

13) Դիզափայտ սարիս բարձրութիւնն է 8186 ոտք: Սարիս կատարի վերայ եղած է Կատարոյ անուն նշանաւոր վանք: Մենաստանիս մէջ ապաստանարան գտած էին Սանեսան թագաւորի երեք  որդիքն ` Մովսէս, Դանիէլ եւ Եղիա 3870 մարդով, որք հաւատացած էին Յիսուս Քրիստոսին Ս. Գրիգորիսի քարոզութեամբն: Գալիս է Սանեսան թագաւորս զօրքով [10] նահատակում իւր որդիները եւ հաւատացեալները: Այսպէս նահատակւում են նաեւ Ռոսմոսոք թագաւորի ԹԷվոփիլէ Սուրբ զօրավարի որդիք - հաւատացեալ Մովսէս եւ Աներողոգէս Ագիստրոսեան գնդով միասին ( Մով. Կաղ. եր. 73-78): Անծանօթ է մեզ Դիզափայտիս մօտ եղած բերդի անցեալն:

  14) Ինչպէս տեսանք, Հերհերի եկեղեցու արձանագրութեանց մէջ ( որ հովարան էր Ամարասայ վանքին ) Քոչիզ կոչուած է Ծովատեղ գիւղս եւ եղած մէլիքանիստ աթոռ Մէլիք - Փաշայեանց ազնիւ տոհմին մինչեւ Մէլիք - Շահնազարեան Մէլիք - Բաղու ժամանակներն: Առաք. պատմագիրն ( Դ. գլ. ) յիշում է գրելով . « Մէլիք Փաշիկն ի Քօչիզ գեղջէ »:

15) Պատմութիւններից որոշակի երեւում է, մանաւանդ Մով. Կաղանկատուացուց, որ Ամարաս գիւղաքաղաքն ( ոմանք աւան են անուանում եւ ոմանք ` գիւղաքաղաք ) շինուած է եղել Ամարասայ այժմեան վանքի մօտ. « Երթեալ լուսաւորէր զՎրաց եւ զԱղուանից աշխարհն ( Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ ): Եւ երթար ի Հաբանդ գաւառ ուսուցանէր եւ խրատէր պահել զպատուիրանս Որդւոյն Աստուծոյ եւ արկաներ հիմն եկեղեցւոյ ի գիւղաքաղաքին Ամարասայ, եւ կացուցանէր զգործունեայս եւ հրամանատարս շինել զեկեղեցին »… յետոյ գրած է. « Զոր ( զՍուրբ մարմինն Գրիգորիսի ) բարձեալ աշակերտացն բերէին յԱմարաս գիւղաքաղաքն … անդ եդեալ առ եկեղեցոյն հուպ ՚ի բեմն ի հիւսիսոյ կողմանէ ( մի եւ նոյն տեղումն է եւ այժմ » ( Մով. Կաղ. եր. 28-31): Հաւանական է թւում մեզ, որ օդի ծանրութեան պատճառաւ գիւղաքաղաքի շինութիւնները փոխադրած լինեն յետոյ վանքիս մօտիցն հանդիպակաց սարի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ, որի մեծ աւերակն մնում է արդէն, եւ որի մասին գրած ենք: Աղուանից Վաչական Գ. թէ ինչպէս եկաւ գտաւ սուրբ Գրիգորիսի գերեզմանը, ով ցանկանում է թող կարդայ Մով. Կաղ. հատ. Ա. գլ. ԺԹ - ԻԴ.:

16) Քարայրներս նշանաւոր դեր կատարած են ժամանակին. մէն մի անառիկ բերդի չափ օգնած է Արցախի հայոց: Տակաւին անհետացած չէ ժողովրդեան յիշողութիւնից եւ աւանդութիւնիցն քարայրներիս պատմութիւններն: Հունոտի քարայրում նախ երկար ժամանակ մնացած է Աւան - իւզբաշին, որոյ անունը գովութեամբ է յիշում Աղուանից Եսայի կաթուղիկոսն ( եր. 47): Ապա 1826 թուի ռուս - պարսկական պատերազմի ժամանակ բնակում է քարայրումս Թարխանեան Սափար   իւզբաշին իւր քաջերով եւ շարունակ ալիւր հասցնելով ` Շուշին ազատում սովից ( Գաղտ. եր. 362-366): Ահա այսպէս օգտակար եղած են քարայրներն. այսպէս եւ Աւանայ եւ Ամարաթներ այրերն:

17) Արդէն յայտնի է գրականութիւնից Աւետարանոցի եւ Շուշու բերդերի պատմութիւններն, բայց անյայտ Բրդահոնջի բերդի անցեալն, միայն յայտնի է, որ շինուած է Աղուանից իշխաններիցն: Ղալի - Խութ բերդի մասին գրած է Մով. Կաղանկատուացու շարայարողն ( եր. 264) « էանց Բաբան զգետովն Երասխ ի Պարսից եւ յԱմարաս գաւառ բնակեցաւ, բան խաղաղութեան սկսաւ խօսել, զի ՚ի հնազանդութիւն նմա եկեսցեն ( պաշարեալ հայք )… ել տալ պատերազմ ընդ ամրացելոցն ի բերդին: Յայնժամ ապաւինեալ բերդեցեացն ի զօրութիւնն Քրիստոսի … ի հար -    ւածս սաստիկս հարկանէին զպարսկական գունդն եւ զերծեալք յայնմանէ զՔրիստոս փառաւորէին ». Անծանօթ է մեզ նաեւ Աղջկաբերդի անցեալն:

18) Վանքս շինուած է Հայոց ՉԺԲ. թուականին Աշոտ թագաւորի որդի Շահանշահից, բայց նորոգուած է մերթ ընդ մերթ: Ոմանք կարծում են, թէ վանքս շինուած է ոմն Յովհաննէս անուն վարդապետից, որի գերեզմանն կայ հիւսիսային փոքր խորանի մէջ, եւ որի անունն գրուած է նոյն խորանի առաստաղի ծեփի վերայ. եւ ոմանք կարծում են, թէ շինուած է Յովսէփ անուն վարդապետից: Սակայն վարդապետներս նորոգած են միայն: Բայց հազար ափսոս, որ քայքայւում է հետզհետէ, զի փոքր - ինչ խախտուած է տանիքիցն:

19) Վանքս շինած է Ջալալ - Դօլան իւր բարեպաշտ հօր Վախթանկ իշխանի կտակի համաձայն, իսկ հրաշազան գաւիթը շինած ինքն Ջալալ - Դօլան, իւր ամուսին Մամքան եւ իւր որդի Աթաբակն իբր Դամբարան իւրեանց ցեղի համար: « Շինեաց ( Ջալալ - Դօլայն ) եկեղեցի մի գեղեցկազարդ յօրինուածով գմբէթայարդ երկնանման տաճար փառացն Աստուծոյ … որ կոչի Գանձասար. հանդէպ Խոխանաբերդոյ ՚ի տեղի շիրմի իւրեանց եւ յոլով ամս աշխատ եղեն ի նմա: Եւ իբրեւ առ զաւարտումն, արար նաւակատիս մեծահանդէս առ ՚ի յօրհնել զեկեղեցին, անդ էր եւ կաթուղիկոսն Աղուանից տէր Ներսէս բազում եպիսկոպոսօք, այլ եւ մեծ վարդապետն Վանական, յոլով րաբունիք, անդ էին եւ Սուրբ վարդապետքն Խաչենոյ Գրիգորիս եւ տէր Եղիա հարազատք միմեանց, զոր զարդարեալ էր Աստուած երկուց մարդով … եւ բազում քահանայիւք (700), եւ իբրեւ կնքեցաւ օծմամբ, ճաշ մեծ յօրինեալ ինքնին իսկ ( Ջալ. Դօլ. ) ձեռովք իւրովք պաշտէր զբազմեալսն … եւ եղեւ այս ՚ի ՈՁԹ. թուին Հայոց յաւուր մեծի տօնի Վարդաւառին » ( Կիր. եր. 159): Ջալա - Դօլաս Ղազուինում նահատակւում է Արղունի անօրէն հրամանաւն Հայոց ՉԺ. թուին, որի մարմինը բերել տալով իւր որդի Աթաբակն ամփոփել է տալիս Գանձասարի գաւթում տաճարի դրան մօտ ( Կիր. եր. 234-236): Հարկ է յայտնել, որ ականաւոր իշխանս Ջալալ - Դօլայ նահատակուած է ՉԺ. թուին, իսկ սորա գերեզմանի շիրմաքարն կրում է Հայոց ՊՁ. թիւը: Յայտնի է, թէ (« Այս է հանգիստ մեծին Ջալալի. յաղաւթս յիշեցէք թվ. ՊՁ. ») տապանաքարս կամ նահատակութիւնից 170 տարի յետոյ ձգուած է եւ կա ' մ փոխուած է հին տապանաքարն եւ ձգուած նորս եւ կամ այլ է Ջալալ - Դօլայի եւ այլ Ջալալի գերեզմաններն, բայց տապանաքարն միայն մի հատ է:

20) Մենաստանումս յիշատակ գրուած էր այն ձեռագիր աւետարանն, որ այժմ գտնւում է Շաքուայ Գեօգ - Բուլաղ գիւղում: Բակ իշխանն ( Եղիշէ, Է. եղ., եր. 233) « Եաւթն հարիւր արամբ գնաց փախստեայ … յամուրն Արցախայ եւ կեցեալ բարեպաշտութեամբ … մինչեւ յայս բարեպաշտ իշխանս Ջաջուռ եւ ՚ի սմին որդի Այեսալ քրիստոսասէր Վանինի, որ եւ ստացաւ զայս աստուա - ծախաւս աւետարանո յիշատակ եւ փրկութիւն հոգւոյ հաւր իւրոյ բարեպաշտ իշխանին Ջաջռոյ եւ ետ ՚ի Սուրբ մենաստանն, որ կոչի Հաւապտուկ, որ է շինեալ յանուն Սուրբ Աստուածածնին եւ է բնական տուն եւ շիրիմ Ջաջուռ իշխանին եւ նախնեաց իւրոց եւ է գաւառին Արցախայ, որ կոչի Խոխանաբերդ » ( Աղ. երկիր եւ Դրաց. ):      

21) Բերդս շատ հին է եւ, ինչպէս կարծում ենք, շինուած է Հայոց թագաւորներից եւ յետոյ ենթարկուած Աղուանից իշխանութեան: Որպէս ակներեւ է Քարագլխի հին - հանգստարանի արձանագրութիւնիցն ` Հասան մեծն բերդս տուած էր Սմբատ անուն ոմն իշխանազնի իբր հայրենիք եւ գերեզմանատուն: Բերդիս մասին գրում է Աղուանից պատմիչն ( Մով. Կաղ. եր. 263). « ելին գաղտաբար ՚ի Պարտաւայ արք ընտիրք ՚ի Տաճկաց եւ յաւարի առին զԱմարաս գաւառ ` գերի առեալ իբրեւ ոգիս հազարս եւ ՚ի Մեծիրանաց սահմանի ամրացեալք ՚ի տեղւոջն, որ կոչի Շիկաքար: Յայնժամ արի եւ շքեղատեսակն Սահղի Սմբատեան Եռանշահիկն տէր ` քաջազօր եղբարք իւրովք եւ զօրօք ՚ի լուսանալ առաւօտուն ՚ի յարձակեալ առհասարակ դիաթաւալ զնոսա ցիր եւ ցան կացուցանէին եւ որպէս յառիւծոյ ժանեաց զգերեալսն ի բաց կորզէին »:

22) Հին է Կաչաղակաբերդիս շինութիւնն, որ կոչւում է եւ Խաչենոյ բերդ: ( Մով. Կաղ. եր. 272-273) « առեալ զմնացեալ դուստրն Սպրամ … մտանէ ՚ի բերդն Խաչենոյ եւ … ամուսնացուցանէ զՍպրամ ընդ Ատրներսեհի Սահլի որդւոյ »: Բայց յետոյ պատկանում էր Ջալալեաններին:

23) Ինչպէս Ուլու - պապ, նոյնպէս եւ Խոխանաբերդն պատկանում է Ջալալեաններին: Գրում է Կիրակոս ( եր. 185) վերջին բերդիս մասին. Ջալալ - Դօլայ « իբրեւ ետես զյարձակումն անօրինաց ( թաթարաց ) ամրացոյց զբնակիչս իւրոյ աշխարհին ի բերդն, որ կոչի Խոխանաբերդ … Եւ իբրեւ եկին պաշարել զնա, տեսին, զի ոչ էր հնար առնուլ զամուրսն, կոչեն զնա սիրով խաղաղութեան առ իւրեանս եւ նա իմաստնաբար հաճեաց զմիտս նոցա »:

24 եւ 25 Երկու բերդերս եւ Անանուն ( Առաջաձորի մօտի ) բերդն եւս պատկանում են Վախթանկեան - Ջալալեաններին, սակայն պատմութեանց մէջ չկայ ակնարկութիւն սոցա մասին:

26) Արդէն իմացանք, որ Աղուանք էր կոչւում պատս: Մովսէս ( եր. 65 եւ 66) գրած է . « Ապա կամ եղեւ արքայի առնել ժողով յԱղուէն բազմամբոխ ատեան … Ես Վաչական ( Գ. ) Աղուա - նից արքայ եւ Շուփհաղիշայ … եւ ազատ մարդիկ եւ նահապետք Արցախայ … եւ այլք բազումք, որք միաբան առաջի իմ եկին ՚ի հանդէս ի հովոցի տեղւոջս Աղուէնն »: Արդ, ժողովրդեան բերանում ցարդ մնացեալ Աղուանք եւ « ի հովոցի տեղւոջս Աղուէնն » կարծել են տալիս մեզ հաւատալ, թէ ժողովն եղած է պատիս մօտերքում, թէ պատս է Աղուէնն, եւ ոչ թէ Աղուէ գաւառն, քանզի եթէ Աղուէ գաւառում եղած լինէր, կյիշէր պատմաբանն գաւառ բառը. մանաւանդ թէ Աղուէ գաւառում չկայ հովասուն տեղ:

27) ԺԲ. դարում նշանաւոր է Հաթերքս, այստեղ էին նստում Վախթանկեան իշխաններն: Բայց որովհետեւ այս թագաւորական եւ իշխանազն ցեղի մէջ եղած են ժամանակից շատ Վախթանկներ եւ Հասաններ, վասն որոյ հարկ համարեցինք որոշել այստեղ, որպէս զի առիթ չտալ շփոթութեանց:

Ա. Վախթանկ Սմբատեան, որից ծնուած է Հասան, որի մասին գրած է Ս. Օրբել. ( Բ. հատ. եր. 79-81), թէ Սիւնեաց Գրիգոր թագաւորն եւ իւր եղբայր Սմբատն անզաւակ էին, « բայց միայն մի դուստր ունէր Գրիգոր ( թագաւորն ) Կատայ անուն … բայց Գրիգոր որ իշխէր Բաղաց. ետ ածել ի Խաչենոյ իշխանացն մանուկ մի Հասան անուն ՚ի Գեռաքարեցեացն եւ ետ զդուստր իւր Կատայն նմա ՚ի կնութեան եւ կացոյց ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ, եւ ինքն եւ եղբայր իւր Սմբատ … մեռանի 615 թուին ( Հայոց ): Մինչ զբերդն կամէին առնուլ ( տաճիկքն ) Հասան կացոց բերդապահս եւ ինքն առեալ զկին իւր եւ զընտանիս ՚ի գիշերի ել ՚ի բերդէն եւ անց գնաց ՚ի գաւառ իւր ՚ի Խաչէն »: Հասան թագաւորիցս ծնում է Ղարա - Գրիգորն, որի կինն լինում է Դօփ ` դուստր իշխանաց իշխանի Սարգսին, սոցանից ծնւում է Քաջն - Հասան, որի ամուսինն է Մամքան ` դուստր Քրդին, սոցանից ծնում է Գրիգորն, որի կինն է Մեծ - Սիւնեաց Տարսայիճ իշխանի դուստր Ասֆան: Գրիգորիցս ծնուած է Վահրամ իշխանն: Այս ցեղին է վերաբերում Վերին - Խաչէնն, Հանդաբերդն, Ծարն իւր վանքերով եւ Խաթրայ վանքն:

Բ. Հասան, որից ծնւում է Վախթանկ Սակառն [11]: Վախթանկ Սակառնի ամուսինն է Խորիշահ ( քոյր է սա սպասալար Զաքարէի եւ Իւանէի ), որդի սոցա Ջալալ - Դօլա - Հասան, որի ամուսինն էր Մամքան թոռն Բաղուց թագաւորին, սոցա որդին Աթաբակ եւն: Այս ցեղին է պատկանում Վաղահասի եպիսկոպոսանոցն, Գանձասարայ եւ Սուրբ Յակովբայ եւ Վաճառի վանքերն եւ հանգստարաններն եւ Ականայ, Խոխանայ, Նատրայ, Կաչաղակայ եւ Անանուն բերդերն:

Գ. Վախթանկ թագաւորազն, որի որդին է Հասան, որի կենակիցն էր Մամա դուստր Կիւրիկէ թագաւորին ( սոքա այր եւ կին կրօնաւոր եղան Դատի վանքում ), սոցանից ծնւում է Վախթանկ, որի ամուսինն էր Արզուխաթունն - Քուրդ իշխանաց իշխանի դուստրն, եւ քոյրն Դաւիթ եւ Սադուն իշխանների ( Կիր. եր. 125): Այս ցեղին է պատկանում Դատի կամ Խոթա վանքն, Հաթերք - դղեակն եւ աւանն. Հաւքախաղացն եւ Հակառակաբերդն: Գերդաստանիս մասին գրում է Գոշ Մխիթարն ( եր. 68-73) « բայց ձեռնարկութիւն մեզ յայսմ իրողութիւն ( Դատաստանագիրք գրելն ) եղեւ ի թուականութեանս Հայոց ՈԼԳ … յայսմ անիշխանութեան թագաւորութեան մերոյ ի վաղնջուց, ի ժամանակի մնացելոց սակաւ իշխանաց ի կողմանս Խաչենոյ, ընդ ժամանակս անուանելոյ Հասանայ կրօնաւորեցելոյ եւ որդւոյ նորա Վախթանգայ ՚ի դղեկին, որ անուանի Հայթերք »:

28) Աստղաբլրի մատրանս մէջ ամփոփուած է Թագուհի անուն նահատակուհու մարմինն, որ Աղուանից երկրի Ուտի գաւառի բնիկ Բագնաց գիւղիցն էր եւ իշխանական ցեղից: Նահատակ - ւած է հոնաց կամ Ռոսմոսոքեան զօրաց Ագիստրոսեան գնդի գնտապետն Թէոփիլոս իշխանի հրամանաւ ( Մով. Կաղ. եր. 73-77 նաեւ եր. 160-164):

29) Հաւքախաղաց բերդս շինած է Աղուանից Ատրներսեհ իշխանի որդի Գրիգոր իշխանն ( Մով. Կաղ. եր. 273): Իսկ թէ ով շինած է Հաթերք - դղեակը եւ Հակառակաբերդը - անյայտ է մեզ: Միայն յայտնի է, որ թաթարներն չափազանց մարդ կոտորած են Հաւքախաղացը գրաւելու ժամանակ ( Կիր. եր. 157-158):

30) Կանխաւ միացած է եղել Խաչէն գաւառի հետ Ջրաբերդ գաւառիս այն մասն, որ ընկած է Թարթառ գետի, Խաչէն գետակի եւ դաշտաբերանի մէջ: Բաժանումն տեղի ունեցած է մէլիքութեան ժամանակ: Մայրաքաղաքի հանգստարանի մատրան արձանագրութիւնից երեւում է, որ Փրկչ. 1260 թուին իշխում էր Ջալալ - Դօլի թոռն Ուքան իշխանն. ( տե ' ս Առաջաձոր գիւղի Անապ. արձանագ. մէջ ):

31) Թէ ո՞րից եւ ե՞րբ շինուած է քաղաքս, չունինք հաւաստի տեղեկութիւն: Միայն գիտենք, որ մի ժամանակ եպիսկոպոսանիստ աթոռ եղած է:

32) Խազիրներն պաշարում են Պարտաւը, ամէն ոք աճապարում է փախչել եւ պատսպար - ւիլ Արցախեան լեռներում: Աղուանից Վիրոյ Կաթուղիկոսն եւս փախչելով ապաստանում է քարայրիս, որը գուցէ շինած լինին այն ժամանակ եւ որը Կողթ ագարակ է անուանում Մով. Կաղանկատուացին ( եր. 104-129): Խեղճ կաթուղիկոսն այստեղ եւս նեղուելով խուզարկու թշնամիներից, աճապարանօք փախչում է Չարաբերդ ամրոցն Թարթառի ձորով:

33) Եղիշ - առաքեալի գլուխը գողանալով բերած եւ թաղած էին այստեղ Վաչական Գ. թագաւորի ժամանակ, վասն որոյ կոչում էր Գլխոյ վանքն. « Ապա հրաման տայր յուղարկել զնա … ի վերնակողմ գաւառն Մեծ - Կուէնից ՚ի բարձրավանդակ լեառն, ՚ի տեղի մենաստանի նորա ի Գլխոյ վանս » ( Մով. Կաղ. եր. 169 տես եւ 186): Բայց թէ երբ Հիւրեկ կամ Հոռեկ փոխուած է վանքիս անունն, անյայտ է:

34) Այս գիւղն առանձնապէս սեպհական էր Աղուանից թագաւորներին իբրեւ ամարանոց: Վաչական Գ. յատկապէս շինել տուած է այս փոքրիկ, բայց գեղեցիկ եկեղեցին յանուն Պանդալէոնի, որի մէջ պահւում էր եւ գտնուած մասունքներն ( Մով. Կաղ. եր. 49 եւ 62):

35) Վաչական Գ - ի թագուհու անունն Շուշանիկ էր ( Մով. Կաղ. եր. 46), որդու անունն ` Պանդալիոն ( եր. 47) եւ աղջկայ անունն ` Խնչիկ ( եր. 62): « Եւ դուստր մի Խնչիկ անուն տղայ հասակաւ յոյժ սիրելի արքայի, ( Վաչականայ ), որոյ անուամբ շինեալ էր Դաստակերտ մի ` տայ նմա մասն մի ՚ի Սուրբ նշխարացն, եւ ՚ի նմին Դաստակերտի մեծապէս կատարի յիշատակ սրբոյն ( Գրիգորիսի Աղուանից կաթուղիկոսի ) պատուով » ( Մով. Կաղ. եր. 62):

36) Աւանդութեամբ ասում են, որ վանքս հիմնարկուած է նոյն բարեպաշտ Վաչական Գ. թագաւորից: Մենաստանս, որ նախ կոչուած էր Ներսմերհայ ( տպ. ի Փարիզ ` Ներս - Միհրայ ) ուխտ, յետոյ կոչուցեաւ Ջրվշտիկ: Բայց առաքեալիս Սուրբ մարմինը, որ նախ ամփոփած էին Հիւրեկայ ( Մով. Կաղ. եր. 9-10 Ուռեկան ) վանքում, Վանքս շինուելուց յետոյ ապա փոխադրում են այստեղ, որ այժմ կոչւում է Եղիշ առաքեալ:

37) Այս ամէնաբարեպաշտ թագաւորիս մասին գրուած է ( Ս. Օրբել. Ա. հատ. եր. 128) « Ապա մեռան ՚ի Բարկուշատ թագաւորքն Վաչական եւ Աբլ - Աբաս ( փեսայ Վաչական թագաւորիս )»: Երեւի թէ մեռնելուց յետոյ բերած եւ այստեղ ամփոփած են նոյն թագաւորի մարմինը:

38) Լճակս առաջ եղած չէ, այլ գոյացած է 1139- ին. « ՚ի ՇՁԸ. թուականին եղեւ շարժ սաստիկ եւ կործանուեցաւ քաղաքն Գանձակ … փլաւ եւ լեառն Ալհարակ ի շարժմանէն եւ արգել զձորակն, որ անցանէր ընդ մէջ նորա, եւ եղեւ ծովակ, որ է մինչեւ ցայսօր, լինեն ՚ի նմա ձկունք ազնիւ » ( Կիր. եր. 65):

39) 5000 ոտքից պակաս չէ գրեթէ սարիս բարձրութիւնն, որի գագաթին վերայ եղած մատրան տեղում շինուած է եղել մեծ վանք: Վանքումս գրած է Հայոց ՌՃԻ - ին Գանձակի Համտինա գիուղացի Ղազար քահանան այն աւետարանը, որ այժմ կայ Ճալէթի վանքում ( տե ' ս Աղ. եր. եւ դրացիք ):

40) Առաքել պատ. ( եր. 9) Մեծ - Շահ - Աբասի օրով Աղուանից երկրից Ասպահան գաղթած ժողովրդոց շարքում դնելով, գրած է « գնացին Սարուխան բէկն եւ իւր եղբայր Նազարն յՈսկանապատ գեղջէ »:

41) Արդէն իմացանք, որ այստեղ կան պղնձահանք եւ երկաթահանք, որք պատկանում էին Գարդման գաւառիս իշխաններին: Աւանդաբար ասում են, թէ սուրբ Մեսրոպ պղնձահանքի ձորումս պատահած է Գարդմանայ Խուրս իշխանին եւ աղանդաւորներին: Աւանդութիւնս արդարացնում է Խորենացին ( գիրք Գ. գլ. Կ. ) գրելով. « ինքն ( սուրբ Մեսրոպ ) դառնայ զԳարդմանաց ձորովն, զի եւ ի նմա լուաւ լինել յընկերաց նոցին աղանդոյն: Զորս գտեալ, ածէ եւ զնոսա ՚ի գիտութիւն ճշմարտութեան հանդերձ վերստին ուղղութեամբ իշխանին Գարդմանայ, որում անուն էր Խուրս »:

42) Ինչպէս երեւում է, Գօշ Մխիթար իւր Դատաստանագրքի նախադրութիւնը ( եր. 69-74) սկսած է վանքումս եւ վերջացրած Սուրբ Հռիփսիմէի վանքում ( վերջին վանուցս մասին տե ' ս Փառիսոս գաւառի Բարսում գիւղի նկարագրութեանց մէջ ): « Բայց ձեռնարկութիւն մեզ յայսմ իրողութիւն եղեւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԼԳ … յաշխարհիս Առանայ ՚ի նահանգիս որ կոչի մայրաքաղաքիս Գանձակ ` յանապատս եւ յեղբայրանոցս անուանեալ Դասնոյ, սկզբնաւորեալ ՚ի լեռնակողմն մենաստանի կոչեցելոյ Հոռոմաշէն ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեաց կուսանացն յիշեցելոց »:

43) Աւանդութիւն. հետաքրքրութեան եւ ուշադրութեան արժանի վիպասանութիւնն, որ կապուած է այս գուդանի հետ: « Մի շատ հարուստ մարդ է լինում Գիչին Սավար գիւղիս իշխանը: Եօթն գուդան է ունենում մեր Գիչին իւր տանից պտկուած ( գոյացած ). ամէն մի գուդան ունենում է մի գունով եզներ. առաջի գուդանի եզները բոլորն էլ սեւ են լինում. Բ. գուդանին ` բոլորն էլ սպիտակ. Գ - ինն ` կարմիր, Դ - ինն ` մոխրագոյն, Ե - ինն ` մուգ կարմիր եւն: Մեր Գիչին ունենում է անհեսապ ոչխար, տաւար, գոմէշ, այծ, եզնը, հերինջ, աչառ ( արջառ ): Իւր կալումն աջ ու ձախ շուռ է տուել 12 ջոխտ եզնը եւ կամնը [12]: Ահագին են Գիչու ցորենի եւ գարու հորերը: Գիչու կալի մեծութեամբ կալ եղած չէ, տան մեծութեամբ ` տուն, ապրանքի մեծութեամբ ` ապրանք, հարստութեան մեծութեամբ ` հարստութիւն: Էս սարիս երի ( վերեւի ) կողմում եղած է ամառ ժամանակներում Գիչու ապրանքը. սարի գլխից մինչեւ Գիչու կաթնատունն շարած է եղել թիւնկ ( խեցեղէն խողովակ ). սարի գլխին կթել են կովերը, ոչխարները եւ էծերը եւ կաթները լցած թիւնկերի մէջ եւ էսպէս հաւաքուած են բոլոր կաթները էս տեղ իւր կաթնատունն: Գիչին ունեցած է 12 տղայ. սրանցից ամէն մէկը մին բանի պահապան է եղել. օրինակ մին ոչխարի հօտին վերայ, մին տաւարի նախրներին, մին ` գոմէշների, մին ` ձիերի եւն: Հէնց համարի թա Գիչու տարեկան ծախած ոչխարի, բրդի, գոմշի, եզան, մսացուքի, ձիու փողը կէս մլէօնի ( միլէօնի ) է հասէլ: Գիչին մի անգամ գնում է Գեանջա ` տան համար հագուստեղէն առնելու, խանութպաններն աղքատ համարելով ծաղրում են: Գիչին բարկանալով առնում է ( գնել ) մի խանութում գտնուած ամբողջ ապրանքը եւ տալիս է փողերը եւ զարմացնում ամբողջ քաղաքը: Շահ - Աբասը լսելով Գիչու անունը ` ղոնաղ է գալիս, մի շաբաթ մնում Գիչու տանն, ամէն օր ուտում, խմում իւր զօրքերով միասին. օրական 100 ոչխար եւ 25 հերինջ են մորթում ամէնը կերակրելու համար. դու տես թէ հաց որչափ գնացած կլինի: Շահ - Աբաս այս սարերը շահական ֆերմանով պարգեւում է Գիչուն եւ շնորհակալութիւն յայտնելով հեռանում »:

44) Քարայրիս [13] մասին գրած է Կիրակոս ( եր. 103 եւ 105) « Բնաջինջ եղաք ի թագաւորաց եւ յիշխանաց. կաթուղիկոսունքն Աղուանից այսր անդր յածելով, վասն ոչ ունելոյ հաստատուն տեղի աթոռոյ: Դէպ եղեւ նոցա գալ ի քարայր մի ՚ի սահմանս բերդին ` որ կոչի Չարեք եւ անդ դադրիլ եւ անդուստ հովուել զհօտ իւրեանց »: « Եւ կալաւ զաթոռն Աղուանից տէր Յովհաննէս զամս բազումս: Սա հաստատեաց զաթոռ իւր ՚ի սահմանս Չարեքին ի քարի անդ ` զոր ասացաք վերագոյն »:

  45) Ոչ մի գաւառ զարդարուած չէ այնքան քարե խաչարձաններով, որքան Գարդման գաւառս եւ նոյնիսկ Գարդման աւանս: Գեղեցիկ խաչարձաններով զարդարուած են աւանիս գերեզմաններն. թող այն, որ բաւականին եւս կոտրտած եւ ջարդած են մահմետականք:

46) Սարիս անունը յիշում է Ուխտանէս եպիսկոպոսն ( եր. 96) « Բայց է բլուր մի յաշխարհին Ուտիացւոց ` մերձ առ ստորոտով լերինն, որ կոչի Արաթիւն, որ դեռ եւս կոչի բլուրն այն Բարսղաբլուր, ( այժմ կոչւում է բլուրս Դդում ( Ղաբաղ - թափէ ):

Երբ երաշտ են լինում տարիներն, բարձրանում են սարիս գագաթն սրբասէր քահանայք, վեր առնում լճացեալ ( գերեզմանի մօտից ) ջրիցս մի - մի փոքր քար եւ բերում գիւղերն, անում պատարագ. թափորով մի մաքուր եւ ջրալի ամանի մէջ ձգում քարը եւ ապա գալիս է անձրեւ:

Աւանդութիւն. « Սուրբ ճգնաւոր եղած է Արութիւնս, որ ձմեռներն բնակած է բարձր սարիս գլխին, իսկ ամառներն իջած ` Կուր գետի եզերքն. որպէս զի իւր անձն ճնշէ ամրան տաքութեամբ, մոծակներով, ճանճերով եւ բոռով, իսկ ձմրան ` սարիս գագաթի անտանելի սառնամանիքներով »:

47) Այս բերդն պատկանում էր Արցախի Գարդման գաւառի իշխաններին ` սկսեալ Առանշահիկ կամ Եռանշահիկ իշխանների օրից վեր: Մեր կարծիքով այս իսկ է Գարդման բերդն. իսկ սորա մօտինն ` Մլզնաբերդն, որի մէջ վաղուց եղած է վանք. իսկ այժմ նորաշէն եւ փոքր եկեղեցին, որի մասին գրած ենք արդէն: Մեր համեստ կարծիքով. կրկնում ենք, այս է Գարդման բերդն, որի մասին գրած է Յովհան կաթողիկոսն ( եր. 162). « Գնայ Բուղա ի գաւառն Գարդմանայ եւ պատնէշ եւ պաշարումն շուրջ զԳարդման բերդիւ եդեալ ըմբռնէ անտի եւ զիշխանն Գարդմանայ զԿարիճն »: Բերդիս խիստ մօտ է եւ Հարցհանգիստ գիւղն, որի հարաւային մօտից բարձրացած սարի վերայ ամփոփուած են գաւառիս կռապաշտ իշխանաց մարմիններն, թերեւս այս պատճառաւ կոչուած է Հարց - Հանգիստ - Հարցհանգիստ: Վարդան պատմիչն եւս գրած է. « Եւ յետ երից ամաց անցելոց ( սկզ. 1117- ին ) դարձեալ եկն Տաթարն եւ էառ զԳանձակ շահաստան … զՍագամ ( Զակամ ), զՔարահերձ, զՏէրեւին ( Տէրունական եւ զմեծ դղեակն թագաւորանիստ զԳարդման, զԵրգեվանք, զՄածնաբերդ …» ( տպ. Երուս. 1870):

Կիւրիկեան թագաւորներն հետզհետէ իւրացնում են Գարդման, Փառիսոս, Քաւս կամ Քուստի եւ Զաւէ գաւառները եւ տիրում սոցա բոլոր բերդերին, ինչպէս գրած ենք կանխաւ: Որ այլ է Մածնաբերդն ( այժմ Մլզնաբերդ ) եւ այլ Գարդման բերդն, որ երկու ամրոցներս գտնւում էին, Գարդման գաւառում, որ Մածնաբերդին իշխում էր Աղսարթան եւ Գարդման բերդին ` Վահրամ իշխանն, որոշակի յայտնում է Կիրակոս ( եր. 89-80) « Աղսարթան, որ եղեւ ժառանգակալ Մածնաբերդոյ … Գարդմանայ եւ Երգեվանիցն եւ Տէրունականին եւ Տաւուշոյ եւ այլ կողմանց իշխանութեան Վահրամայ իշխանի »: Գաւառներս բերդերով միասին գրաւում են վրացիք եւ վրացիների ձեռքից ` պարսիկներն եւ սոցանից ` Զաքարէ եւ Սարգիս իշխաններն. « Զաքարէ … եւ եղբայր իւր Սարգիս … առին բազում գաւառս ՚ի պարսից եւ զբերդս ամուրս զԳարդման, զՔարահերձ ( միեւնոյն քարայրն է, որի մէջ նստում էին կաթուղիկոսներն, որը այստեղ անուանում է Քարահերձ ) եւ զԵրգեվանք, զՏաուշ, զԿածարեթ եւ զՏէրունականն եւն »: -( Կիր. եր. 95): Այժմ պարզ է, որ Մածնաբերդն մնացած է նոյն Աղսարթանի ձեռքում, իսկ Գարդմանս ` Վահրամին:

Անծանօթ են գաւառիս Ա. Գ. Դ. բերդերի բուն անուններն եւ անցեալն:

48) Թէ ով շինած է քաղաքս եւ որ թուին - անյայտ է մեզ. միայն յայտնի է, որ քաղաքումս նստում էին հայ իշխաններ: Ժ. դարի վերջերում մտերմական բարեկամութիւն եւ սերտ սէր հաստատուած էր Աղուանից եւ Մեծ Սիւնեաց իշխանների եւ թագաւորների մէջ:

Մեծ - Սիւնեաց Սմբատ Բ. թագաւորի կինն Շահանդուխտ Աղուանից Սեւադայ իշխանի դուստրն էր: Սեւադայ իշխանիս որդի Սենեքերիմն եղաւ թագաւոր Մեծ - Սիւնեաց: Այս պատճ. Մեծ - Սիւնեաց Սենեքերիմ թագաւորն պայծառացնում է քաղաքս եկեղեց. եւ բերդով. եւ կոչւում թագաւոր Փառիսոսի. նոյնպէս եւ իւր որդի Գրիգորն … քանզի նոյն իսկ ժամանակներում բուն Աղուանից յարութիւն առած թագաւորութիւնն հաստատուած էր Դարբանդում: Սենեքերիմ թագաւորս նահատակւում է Բաղաբերդում: Գրիգոր թագաւորից յետոյ Փառիսոս քաղաքս մնում է հայ իշխանոց ձեռքում, ինչպէս տեսանք Փառիսոսի խաչերի արձանագրութեանց մէջ: « Ի ' ՇՀԸ. թվին փոխի յաշխարհէս մեծ վարդապետն Սարգիս, որ է ՚ի « Փառիսոյ » ( Ս. Անեցի եր. 128): Քաղաքումս ծնուած էր նաեւ Յովհաննէս սարկաւագ վարդապետն:

49) Կիրակոս Գանձակեցին ( եր. 105-106) Փառիսոս եւ Քաւս կամ Քուստի գաւառներիս վերին մասերը միացնելով ` անուանում է Միափոր գաւառ ( այս է լեռների մէջ ընկած եւ լայնագոգ ձեւ ստացած գաւառ ). իսկ Ղարամուրատիս վանքը ` Խամշի: Քարահերձում բնակող Աղուանից Յովհաննէս կաթուղիկոսն նեղուելով այլազգիներից ` դիմում է Զաքարէ եւ Իւանէ իշխաններին. « Եւ նոքա ( նոյն իշխաններն ) մեծաւ պատուով ընկալան, եւ բնակեցոյց զնա Իւանէ ի գաւառն Միափոր ի վանքն, որ կոչի Խամշի: Սա ( Յովհանն. կաթուղ. ) սկսաւ շինել անդ եկեղեցի մեծ եւ հրաշալի ( որ է այժմեան վանքն ) եւ մինչեւ աւարտեալ էր , խափանումն եղեւ. զի եկն Սուլթանն Խորասանայ ` Ջալալատդին կոչեցեալ եւ եհար զթագաւորութիւնն վրաց »: Այնուհետեւ վանքումս էին բնակում Աղուանից կաթուղիկոսներն ( Կիր. եր. 171), որք յետոյ լրացնում են վանքիս պակասորդը:

Երկու Ղարամուրատ գիւղերիս հայ բնակիչներն տեղափոխուած են Շուլաւերի կողմերն:

50) Աւերակ գիւղիցս էր Մելիքսեթ եպիսկոպոսն, որ գաղթող ժողովրդի հետ գնաց Ասպահան, որի մասին գրում է Առաք. պատ. ( եր. 9. ) « Մելքիսէթ եպիսկոպոսն ի Վերին - Զակամայ ի Մելիքզատա գեղջէ »: Ահա այսպէս միեւնոյն Փառիսոս գաւառի վերնամասն յաճախակի փոփոխութեանց ենթարկուելով կոչւում է Միափոր, ապա Վերին - Զակամ եւ ապա Շամշադնի գաւառ:

51) Վանքիս մասին գրում է Կիրակոս ( եր. 142), որ աշակերտ եղած էր Վանական վարդապետին, թէ մի անգամ շինած էր Վանական վարդապետն մի վանք այժմեան վանքի տեղում, որ աւերուած էր Ջալալատդին Սուլթանից: Ապա գրում է 208-209 երեսում. « առ Տէր փոխեցաւ ( Վանական )… ՚ի վանսն, զոր իւր շինեալ էր, որ կոչի Խորանաշատ վասն յոլով եկեղեցեացն ` որ ՚ի նմա ընկալաւ զանունն, որ կայ հանդէպ Երգեվանից բերդին եւ ՚ի թիկանց Գարդմանայ. առնէր շին -  ւածս երեւելիս. գաւիթ շինելով ՚ի կոփածոյ վիմաց ՚ի դուռն մեծ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ շինեալ էր եւ զբան վարդապետութեան ուսուցանէր այնոցիկ, որ ժողովէին առ նա յամէնայն գաւառաց … եւ տարեալ թաղեցին զնա ՚ի գլուխ վանիցն յարեւելից կուսէ, մօտ ՚ի փոքրագոյն եկեղեցին, ուր էին գերեզմանք աղքատացն, զի ինքն ( Վանական ) այսպէս հրամայեաց … Եւ այս եղեւ Չ (1251) թուին »:

52) Գրաւոր ոչինչ տեղեկութիւն չկայ բերդիս շինողի մասին, բայց աւանդաբար ոմանք ասում են, թէ Սենեքերիմ թագաւորն շինել տուած է բերդս. ոմանք ` թէ միայն նորոգած է:

53) Անյայտ է եւ բերդիս շինել տուողի անունն եւ տարեթիւն: Չարեքայ [14]  բերդ է անուա - նում Կիր. ( եր. 103-105 եւ 142) ամրոցս, որ կայ ուղիղ Քարահերձին հիւսիսային կամ հիւսիս - արեւմտեան հանդէպ. Շամքոր գետակի ձախ ափում: Ինչպէս Փառիսոս բերդն, նմանապէս եւ այս պատկանում էր գաւառիս հայ իշխաններին, բայց ազատ մնացած չէր թաթարների ճանկից, ինչպէս Չարէք ամրոցս, նոյնպէս եւ Գետաբակ աւանն, որը բերդ է անուանում Կիրակոս ( եր. 31):

Հին - Գետաբակի արեւելեան հանդէպ կայ Սուրբ Սարգիս անուն մի մատուռ ( տե ' ս նոյն աւանի նկարագրութեան շարքում ), որի մէջ, ասում են, բնակած է Յովհան Մայրագոմեցի մականուանեալ վարդապետն: Հաստատում է այս Կիրակոս ( եր. 31) գրելով. « նա ( Եզր կաթ. ) ոչ տարաւ ընդ իւր արս իմաստունս, մանաւանդ զՅոհան վարդապետն Մայրավանեցի, որ յոյժ տեղեակ էր աստուածային գրոց … իսկ նա ( Եզր ) փոխանակ զղջալոյ ` հալածեաց զՍուրբն ( Յոհան ) անարգանօք Մայրագոմեցի կոչելով … Եւ երթեալ Յովհաննու ընտրեաց իւր տեղի լռութեան ՚ի կողմանս Գետաբակս բերդոյ »:

54) Վահրամ իշխանիս մասին արդէն տեղեկութիւն տուած ենք 7- րդ ծանօթ. մէջ:

55) Անծանօթ է մեզ բերդիս անցեալն եւ անունն. կայ եւ մի խիստ հին եւ աւերակ բերդա - նման շինութիւն Պատի գեղի արեւմտեան կողմում եւ եկեղեցաձորի արեւելեան կողմում ` Օհանի բերդ անուն ( Աղան - ղալա ), որի շրջապատն գիւղեր են թրքաբնակ: Վարդ. Բարձրբերդցի ( եր. 134-135) գրում է. « Ի սոյն աւուրս կին մի ` Մամ անուն ` գայ ՚ի Պարսից երեք որդովք ի գաւառն Փառիսոսոյ առ Գրիգոր փառաւոր իշխանն: Եւ տան որդիքն պատանդ զմայրն եւ առ նուն զՇօթս զբերդն Շամիրամայ, եւ անտի ընտանեցեալ ընդ Ալազիզ ամիրայն Գանձակայ ` սպանին զնա եւ առին զԳանձակ … եւ սիրոյ աղագաւ գնացեալ առ նա Փիլիպէ որդի Գրիգորոյ, ըմբռնէ զնա ՚ի կապանս զկնի մահուան հօրն եւ առնու ի նմանէ զՇաշուաշ եւ զՇօթս »: Փառիսոս գաւառիս բերդերն են Փառիսոս, Գետաբակ, Չարեք կամ Մամռուտ, Վահրամ իշխանի բերդ, Օհան - բերդ եւ Աղջկայ բերդն, ընդամէնն վեց բերդ: Գոնէ մենք կարծում ենք, որ Ղզղալա կոչուածն է Շամիրամայ [15] բերդն, Օհանինն ` Շօթն եւ Վահրամինն ` ( Ղալաբոյուն ) Շաշուաշն:

56) Քարայրիս մասին գրում է Կիրակոս ( եր. 142-148). « Մեծ վարդապետն Վանական, իւրովք աշխատութեամբ փորեալ էր իւր քարայրս ՚ի կատարս բարձրագոյն քարի միոջ, որ կայ հանդէպ գեղջն. որ կոչի Ոլորուտն, ՚ի հարաւոյ կողմանէ Տաւուշ բերդի. եւ շինեալ էր յայրի անդ եկեղեցի մի փոքրիկ եւ անդ դադարէր գաղթութեամբ »: Ապա պատմում է Կիրակոս, թէ քարայրիցս գերի բռնուեցաւ թաթարներից Վանական վարդապետն եւ ինքն, որ աշակերտ էր նոյն Վանականին …:

57) Գիւղս նշանաւոր մարդիկներ տուած է թէ ' հայ եկեղեցականութեան եւ թէ ' գրականութեան: Տաւուշեցի էր Յովհաննէս վարդապետն, որ եղած է վարժապետ Գօշ Մխիթարի եւ քարոզիչ ( Կիր. եր. 121): Գիւղիցս էր եւ Վանական վարդապետն, որի իսկական անունն էր Յովհաննէս ( Յառաջ. Գօշ. դատ. եր. 85): Գիւղիցս է եւ Մելքիսեդեկ եպիսկոպոս Մուրատեանցն, որ նշանաւոր է իւր գրականութեամբ:

58) Վանքիս մասին գրած է Կիրակոս ( եր. 89-90), թէ Վասակ իշխանն Բագրատունի, « որ շինեաց զեկեղեցին հրաշազան ՚ի վանքն, որ Անապատ կոչի ` հուպ ՚ի Նոր բերդն առաջնորդութեամբ եւ ձեռնտւութեամբ արքեպիսկոպոսին Յովհաննիսի Տուեցոյ քաղաքին Շամքորոյ եւ Գարդմանայ եւ Երգեվանիցն եւ Տէրունականին եւ Տաւշոյ …: Եւ աւարտումն եկեղեցւոյն, որ օծաւ եւ կնքեցաւ յանուն Սուրբ Աստուածածնի ` ՚ի ՈՁԹ. թուականին Հայոց »: Երեւի թէ Վարագ անունը ստացած է վանքս Կենաց փայտի այստեղ բերուելուց յետոյ:

59) Վանքիս մասին գրում է Կիրակոս ( եր. 122-126), թէ եղաւ սաստիկ շարժ, կործանեցաւ Հին - Գետիկ վանքն, որ կար Կայէնի գաւառում Աղստեւ գետի աջ կողմի վերայ: Այնուհետեւ Գօշ Մխիթարն սկսում է շինել Նոր - Գետիկ վանքը ( որ է այժմեանն ) Տանձուտի ձորում: Ա վանքն օծւում է յանուն ս. Լուսաւորչի, Բ ` յանուն ս. Կարապետի: Ապա գրում է. « Յայսմ ամի ( ՈԽԷ ) եղեւ աւարտ հռչակաւոր եւ խնդրատես եկեղեցւոյն ( Նոր ) Գետկայ, զոր շինեաց վարդապետն Մխիթար իւր միաբանօք ձեռնտուութեամբ Վախթանկայ Խաչենեցւոյ տեառն Հաթերքոյ եւ եղբարց իւրոց Գրիգորոյ եւ Գրիգորիսի եւ Խոյդանայ եւ Վասակայ եւ այլոց իշխանաց բարեպաշտաց որդոց Քրթին Դաւթի եւ Սադունին, նաեւ քոյր նոցա Արզու խաթուն [16] կին Վախթանկա Հաթերքեցւոյ. սա բազում ինչ օժանդակ եղեւ, ( Արզու խաթուն ) արար եւ վարագոյր գեղեցիկ դստերօք իւրովք ծածկոյթ Սուրբ խորանին, զարմանալի տեսողաց, ի մազոյ այծից կակղագունաց ներկեալ պէս - պէս եւ զանազան, գործ քանդակակերպ եւ ներկեալ պատկերօք, ճշգրդագոյն հանուածովք տնօրինականօք Փրկչին եւ այլ սրբոց, որ հիացուցանէր զտեսողսն … արար ծածկոյթ այլ եւ այլոց եկեղեցեաց, Հաղբատայ եւ Մակարայ վանից եւ Դատի վանայ … եւ օծեալ կնքեցաւ եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնին »:

  60) Ինչպէս տեսանք 51- րդ ծանօթութեան մէջ Երգեվանք բերդս գտնւում է Խորանաշատ վանքի արեւմտեան հանդէպ: Երգեվանք եւ Տաւուշ եւ Կածարեթ ( դ. բերդ Դըռըկեան - որ է Տէրունական ) բերդերս պատկանում էին տեղական իշխաններին, սակայն ենթարկուելով փոփոխութեանց հետզհետէ անցան ձեռքից ձեռք այլ եւ այլ տիրապետողներին, ինչպէս տեսանք բոլոր քաղաքների եւ բերդերի անցքերից: Տաւուշ բերդիս մասին գրում է Անեցին ( եր. 133). « Ի … ՇՂԴ … ամի եկն Չօլի ամիրապետն եւ պաշարեաց զՏայուշ զաւուրս Խ. եւ էառ զնա հանելով զթագաւորն Աբաս »:       

61) Ամրոցս խիստ մօտ է Վարագայ մենաստանին, որի հիւսիսային հանդէպ արձանացած է բերդաքարս, որի մասին գրում է Կիրակոս ( եր. 89): « Ընդ սա ( ընդ Աղսարթան ) խաբէութեամբ վարեցաւ Դաւիթ իշխան Նոր բերդին, զի էր եւ նա յազգէ Բագրատունեաց, հայրն Վասակայ իշխանի, որ շինեաց զեկեղեցին ( Վարագ )… հուպ ի Նոր բերդն » ( որ է Ցից քարի բերդն ): 

62) Անծանօթ են մեզ քարայրիս, ամրոցիս եւ ճգնաւորիս պատմութիւնն, ժամանակն, անուններն եւ գործերն:

63) Ազնիւ ընթերցողն տեսաւ, որ անյայտ է Սուրբ Աստուածածին մեծ վանք շինել տուողի անունն, միայն յայտնի է, որ շինուած է Հայոց ՇԻ. եւ Փրկչ. 1071 թուին: Այստեղ ամփոփուած է Խաչատուր վարդապետ Տարոնեցին, որ մի ժամանակ վանահայր եղած է վանքիս, որի մէջ իսկ յօրինած է Խորհուրդ խորի հրաշալի երգը, որը նախ երգեց Լոռի քաղաքի Զաքարէ Սպասալարի ժողովում եւ ապա ` վանքումս: Վանքումս ամփոփուած են Անի քաղաքում թագաւորող Բագրատունի թագաւորներից Սմբատ եւ Գագիկ թագաւորների մարմիններն: Սեղանատան մասին գրած է Կիրակոս ( եր. 130). « տէր Յովհաննէս Արմանեցին, որ եւ Հաղարծնին էր առաջնորդ … շինեաց ի Հաղարծինն զսեղանատունն երեւելի … Խաչատուր վարդապետն, եւ եղբայր իւր Բարսեղն ( սոքա են մի տապանաքարի տակ հանգիստ եւ գրկախառնուած քնացողներն ) շինեաց եկեղեցի մի երեք խորանի հանդէպ վանիցն գմբեթաւոր յանուն սրբոյ Գէորգայ »: Վանքերիս արեւելեան կողմումն է Սուրբ Գէորգ, որ է երեք մատուռներից մին:    

64) Նախ , հարկ է խոստովանել, որ տկարանում է այցելուի գրիչն նկարագրել ճշտիւ այն ամէն քանդակները, նախշերը, աստիճանների շրթունքների փորուածքները ` ամեհի առիւծը, որ իւր ճանկերի մէջ ջախջախում է կատաղի ցուլը եւ վերջապէս տկարանում է գրիչն ներկայացնել սիրելի ընթերցողաց գեղարուեստի այն ամէն սքանչելի նրբագործութիւնները նոյնութեամբ, որք դրոշմուած են տաճարներիս քարերին վերայ:

Երկրորդ `  նոր վանքս շինուած է զանազան անձանց մասնաւոր նուէրով:

Երրորդ ` անյայտ է հին տաճարիս շինել տուողի անունն եւ շինութեան ժամանակն:

Չորրորդ ` յայտնի է, որ վանքս կրում է Ս. Աստուածածին անունը, թէ երբ փոխուած է Մակարայ վանք կամ ինչ դիպուածից կամ պարագայից ստացած է վերջին անունս, անյայտ է:

65) Որոշակի յայտնի չէ վանքիս շինողի անունն եւ շինութեանն իսկական տարեթիւն, վասնորոյ ոչինչ չունինք ասելու վանքիս մասին:

66) Գաւարզին եւ Գագ բերդերի մասին գրած է Վարդ Բարձրաբերդցի ( եր. 190). « Իսկ Մոլար Նուինն … նախ առնու զՇամքոր հնարիւք … զՏաւուշ, զԿածարեթ, զՏէրունականն … զՆորբերդն, որ էր Վասակայ թագաւորին եւ զՔաւարզին անմատչելի ամրոցն եւ զԳագ անուանի բերդ եւ գաւառ ի Գագկայ թագաւոր է շինեալ, ուր կար հռչակաւոր Ուխտն յԵրեւանի աշխարհի խաչ եւ եկեղեցի կազմեալ եւ օրհնեալ ի Սրբոյն Մեսրոպայ վարդապետէն եւ թարգմանչէն հայոց, որ կայ ի Գլուխս եւ հայի ի դաշտն լայնանիստ եւ երկայնատարած եւ զայլ ամրոցս եւ զայրն վիմփոր »: Իսկ 160-161 եր. գրած է նոյն Վար. Բարձ. « Ի ՇՀԹ. թուին …. յորում ժամանակի լցաւ դաշտն Գագայ անթիւ եւ անհամար հեծելովք յամէնայն ազգաց յանօրինաց հաւաքեալ, որք կամեցան այրել զՍուրբ խաչն, որ յանուն զօրավարին Սարգսի: Եւ ի բարկութենէն Տեառն խելացնորեալ կոտորէին զմիմեանս »:

67) Մեր կարծիքը հիմնած ենք հետեւեալ կէտերի վերայ:

Նախ ` հնարքով շինուած ամրոց լինելու էր Հնարակերտն:

Երկրորդ ` Սիսական Առանի եւ Շարայեան Գուշարայի միջեւ սահման լինելու էր Հնարակերտն, որ հաստատուած էր հայոց Վաղարշակ թագաւորից ( Խոր. Բ. գիրք. Ը. գլ. ):

Երրորդ ` Հնարակերտ ամրոցն լինելու էր վրացիաբնակ եւ սահմանագլուխ Հայոց եւ Վրաց: հայոց Աբրահամ կաթուղիկոսն Է. դարու սկզբում իւր առ Կիւրիոն գրած նամակում թուարկելով Վրաց եպիսկոպոսները եւ եպիսկոպոսանիստ քաղաքները, ի թիւս որոց ասում է. « Իսահակ եպիսկոպոս Հնարակերտի » ( Ուխտ հատուած բ. եր. 86):

Չորրորդ ` ակներեւ է, որ Է. դարում տեղ չունէին վրացիք Խրամի եւ Ձորագետի աջ կողմում:

68) Ծարի բոլոր ամրոցներից նշանաւորն է Հանդաբերդն, որի մասին գրած է Աղուանից պատմչի շարայարողն ( եր. 273) « Ատրներսէհ շինէ զբերդն Հանդու եւ զապարանս իւր տանէ ի գիւղն. որ կոչի Վակունիք, ուր եւ բաղանիքն են արքունականք … Լինին սորա ( Ատրներսեհի ) որդիք Գրիգոր եւ Ապու - Սէթ. Գրիգոր շինէ զՀաւախաղացին բերդն եւ յայն կողմն ձգէ զձեռն իւրոյ իշխանութեան. եւ Գրիգորի լինին որդիք հինգ, յորոց էրէց որդին Ապուլի սպանանի.. եւ միւս որդին Սահակ, որ եւ Սեւադա կոչեցաւ, այր քաջ եւ յաջող, սա առհասարակ տիրեաց Գարդմանայ եւ Քաւսայ եւ Փառնայ գաւառաց, այլ եւ աւազակապետաց Ձորագետոյն բովանդակ եղեւ իշխան »:

Ծանօթութեանցս վերջում յայտնում ենք, որ Սալիան գիւղաքաղաքի հիւսիսային հանդէպ Կուր գետի ձախ կողմում կայ մի աւերակ քաղաքատեղի Ղըրըխ - Չրաղ անուն: Աւերակիս ծաւալի մեծութիւնն կարծել է տալիս մեզ, թէ այս լինելու է Փայտակարան քաղաքն, որի հարաւային ստորոտով ի հնումն հոսած է Կուր գետն, բայց յետոյ փոխելով իւր ընթացքը հոսում է այժմ Սալիանի մօտով: