Մանանայ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ազգագրութիւն Գեղարուեստական գրականութիւն

1. ԳԱՌՆԻԿ ԱՂԲԷՐ
       Որբեւէրի կնիկ մը կ՚ելնի, մէկ աղջիկ ունի։ Էդ կնիկ կ՚երթայ իրկան, էն իրիկն էլ մէկ լաճ, մէկ աղջիկ ունի ուր առջի կնիկից։
       Կնիկ՝ կ՚անի չանե, չում իրիկ գլխուց կը հանի, մարդու ճար ճարանք կը կտրի, իլլահ ուր լաճն ու աղջիկ պիտի տանի սարերաց գլօխ կուրիսի։ Օր մը քանիմ՚ հատ թափթափայ հաց կը թխի, կը դնի տուրիկ, կ՚առնի ուր ճըժեր կ՚երթայ սարերնը վեր։ Կերթայ, կ՚երթայ, կը հասնի անասուն տեղ մը, ճըժերաց կ՚ասի. «Կըտոր մը նստենք ըստայ հանգ առնենք»։ Տղէյներն ի կը նստեն։ Խէրն ի, իրես կը շրջի մէյ դեհ, ընքուռ-ընքուռ կուլայ։ Կը դառնայ տղէյներաց կ՚ասի. «Ճըժեր, պրտուճ մը հաց կերէք»։ Կ՚ուտեն կը պռծնեն։ Լաճ վէրուց ասաց. «Բաբօ՛, ծարաւ եմ»։ Խէրն ի ուր ձեռաց կօռ կը տնկի գետին, ուր կօռտիկ կը հանի թալի վէր կօռին, կ՚ասի. «Արե, իմ լա՛ճ, արե իմ կօռտիկի հովը նստի, ես երթամ տիսնամ դո՞ր ջրի աղբիւր կայ»։ Քոր ւ՚աղբէր կը նստեն, խէրն ի կը թողնի կ՚երթայ, մէյ դեհ կը կուրիսի։ Էդ սաբի ճըժեր կը մնան էնտեղ։ Շատ կ՚աչքեն, քիչ կ՚աչքեն, կը տիսնան, որ խէր չդարձաւ։ Կ՚ելնեն չորս դեհ կը զարնուեն, հը՛, մարդ մարդասանք չկայ։ Կը դառնան էլմ էն տեղ ու մէկ ձէնով կուլան, կ՚ասեն. «Վա՛յ, վա՛յ, կօռը կայ, կօռտիկը կայ, բաբօն չը կայ»։
       Շատ են նստե, քիչ են նստե, էլեր են քոր ւ՚աղբէր՝ մէկը կօռն ի առե, մէկը` կօռտիկ, ճարը ճամբահ մոլորած կը քէլեն։ Իկեր են, իկեր ե՜ն հասեր են, տիսեր են ձիու ոտաց կոխած փոս մը, որ անձրւաջուր կայ մէջը։ Աղբէր քուրոջ կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, կը դառնաս ձի»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն եզան ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, եզ կը դառնաս»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն գոմշու ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, գոմշու ձագ կը դառնաս»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն արջու ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, արջու քօթօթ կը դառնաս»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն խոզու ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, խոզ կը դառնաս»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն գէլու ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, ծարաւ եմ»։ Քոր կ՚ասի. «Մի՛ խմե, գէլ կը դառնաս»։ Կուգան կուգա՜ն, կը հասնեն գառու ոտաց տեղ։ Աղբէր կ՚ասի. «Դադէ՛, եաման է, ես ծարաւ մեռայ է։ Քոր կ՚ասի. «Ես ի՞նչ անեմ, հոգիս էլնի, կ՚ուզես խըմի, պիտի դառնաս գառն»։ Աղբէրն ի, կը խմի, կը դառնայ գառն ու բայելով կ՚ինկնի քուրոջ ետեւէն, կ՚երթայ։ Կը պտըտե՜ն, կը պտըտե՜ն, կ՚երթան տուն կը հասնեն։
       Օր մը օրանց խորթ մէր տըղով կ՚ըլնի, իրկան կ՚ասի. «Քո գառն բե մորթի, ուտեմ»։ Հազար ջորով քոր կ՚առնի ուր գառնիկ աղբէր, կը փախնի սարեր։ Ու յըմէն օր կը տանէր արածալ, ինքն էլ առչկան կը մանէր։ Մէյ դիր աղջկան ձեռնէն առչկան կը փրթնի, կ՚իյնի փոս էրի մը մէջ։ Գառն կը մնայ վեր կ՚արածայ, աղջիկ կ՚երթայ, որ առչկան բիրի։ Կը մտնէ յէր, կը տիսնայ, որ ի՞նչ. դէւու հազար տարեկան պառաւ մը պառկե էն տեղ։
       Նագաստան աչքը կ՚առնի աղջիկն ու կ՚ասի. «Աղջիկ հաւքն ուր թեւով, օձն ուր պորտով չէր կանայ գայ ըստայ, դու ի՞նչխ էկար»։ Աղջիկն ուր ահուն կ՚ասի. «Քո սէր ձիկ իբե, մամիկ»։ Կ՚առնի կը նստի, սարից, ձորից հարցմունք կ՚անի։ Էս աղջիկ շատ դիւր կուգայ դէւի պառւուն։ «Երթամ քիչ մը ձուկ բիրեմ, կե, - կ՚ասի, - անօթի ես մըկայ»։ Բիրած ձըկներ մէկ-մէկ վիշապ օձ են։ Աղջիկ կը զահահորի, գահնի լեղին պատռի, ուր ահուն կուլայ։ Պառաւ կ՚ասի. «Աղջիկ ինչի՞ կուլաս»։ Աղջիկ կ՚ասի. «Մէրս միտս կ՚իյնի, կուլամ»։ Ու կը նստի, ուր գլխու էկած բաներ նաղլ կ՚անի պառւուն։ «Որ ըսկուն ի, - կ՚ասի պառաւ, - դէ դու նստի, ես իմ գլօխ դնեմ քո գոգ քընեմ»։
       Կրակ կը վառի, խաչերկաթ կը դնի կրակի մէջ, աղջկան կ՚ասի. «Թէ որ Սեւն էկաւ գնաց, ագահ մ՚աներ, ինչ գահ որ Կանանչկարմիր կուգայ, կրակցած խաչերկաթ դիր վէր իմ ոտաց, որ ագհեմ, ելնեմ վեր»։
       Աղջկան հոգին դառձե քանձ կորեկի մը հատ, աման ի՞նչխ անի։ Կը նստի, պառաւն ի գլօխ կը դնի վէր աղջկան ծնկուերաց, կը քնի։ Քիչ մը կենայ, կը տիսնայ, որ գազան անհաւատ Սեւն կուգայ, կ՚ընցնի, ըսկի ձէն չհանե աղջիկ։ Քիչմ՚ էլ կը կենայ, կը տիսնայ, որ Կանանչկարմիր կուգայ։ Էն գահն ինե աղջիկ՝ խաչերկաթ բարկ կրակ դարձած՝ կը վերցի, թալի վէր պառւու ոտաց։ Պառաւն ի, «Օ՜ֆ, - կ՚ասի, - լուեր կծեցին», ու կ՚ագհի։ Աղջիկ ձէն կուտայ, պառաւ կ՚ելնի, աղջիկ կը կայնըցուցի։ Կանանչկարմիրի շողերաց աղջկան մազերն ու հալաւներն ըմէն կը դառնան ոսկի։ Աղջիկն ի կ՚ելնի պառւու ձեռ կը պագի, իզին կ՚առնի, կ՚ելնի ուր գառնիկ աղբէր կ՚առնի, կ՚երթայ տուն։ Մօր մօտէն գաղտիկ թորուան շուրթը կը փորի, ուր ոսկի հալաւները կը պահի, հին հալւըներ կը հագնի, նստի։ Խորթ մէրն ի, կուգայ տուն, կը տիսնայ, որ էս աղջկան ծամեր ոսկի են։ Կ՚ասի. «Աղջիկ, էն ի՞նչ արիր, որ ծամերդ ոսկի դարձան»։ Աղջիկն ի՝ տեղոց տեղ կ՚ասի։ Խորթ մէր որ կը լսի, էն մէկէլ օր կ՚ելնի ուր հալալ աղջիկ կ՚օրօխկի էն սարը. առչկան ձեռնէն կը փրթուցի, կ՚իյնի մէջ էրին, կ՚երթայ, որ առնի, դէւու պառաւ իսոր գէշ ու գարշէլ բան մը կը դառցուցի, կ՚օրօխկի։ Փոշման կ՚ելնեն, աման ինչխ անեն։
       Օր մը էդա քաղքի թագաւորի տուն հարսնիս կայ։ Թագաւորի լաճը կը փսակեն։ Աշխար, երկիր կը թափի թամաշայ։ Էսա կնիկն էլ կ՚ելնի, ուր շապիկ մըխմէլ կը հագնի, մէտակ կը քաշի ուր աղջկան գլօխ, քո ուզածի պէս կը զարդըրի, կ՚առնի կ՚երթայ թամաշայ։ Որբ աղջիկն էլ կ՚ելնի, ուր ոսկի հալւըներ կը հագնի, ոտով գլխով կը դառնայ խուռնի խրեղէն, կ՚երթայ հարսնիս թամաշայ։ Դառնալուն հրեղէն աղջիկ կը վազի, որ քանձ մէրն առաջ գայ տուն, հալւըներ հանի պահի։ Թափ վազելուց ոսկի սօլի թակ կ՚իյնի մէջ աղբրին։ Թագաւորի ձիանք կը բերեն ջուր խմելու. ձիանտերաց աչքը կ՚իյնի ոսկի սօլ, կը խրտնեն, ջուր չեն խմե։ Թագաւոր քանքան կը կանչի, կը մտուցի աղբրի ակը հորդելու, ոսկի սօլի թակ կը գընդընեն, հանեն դուրս։ Թագաւոր դալալ կանչել կուտայ, թէ. «Էսա սօլի թակ վիր ոտնով ըլնի, էն կը բիրեմ իմ լաճուն։
       Մարդ կ՚իսկեն չորս դեհ քաղքի մէջ, զըմէնի ոտն էլ կը չափեն։ Կ՚երթան, կը հասնեն գառնիկի տուն։ Խորթ մէրն ի, կը բռնի որբ աղջիկ, կը մլի թոնէր, կը ծածկի, ուր աղջիկ նշանց կուտայ։
       Ագլօրն ի ուր թառից կը թռնի, կը վազի կուգայ տան դռան շեման վէրէն կը կայնի, իրեք բերան կը կանչի. «Կուկլուկուկո՜ւ, խաթմա խաթըն թանդըրդայ դըր»։ Մարդերն են, համան կը բռնեն մէր, կը մլշկեն դէն, աղջիկ թոնրից կը հանեն, ոտնով կը չափեն։ «Ելի՛, երթանք, - կ՚ասեն, - թագաւորի հարս դու ես»։
       Աղջիկ թոնրի շուրթը կը քակի, ուր ոսկի հալւըներ կը հագնի, ուր գառնիկ աղբէր կ՚իսկի առջեւ, կ՚էրթայ։ Եօթն օր, եօթն գիշեր հարսնիս կ՚անեն, կը փսակեն վէր թագաւորու լաճուն։
       Խորթ մէր օր մը կ՚առնի ուր հալալ աղջիկ, կ՚երթայ թագաւորու տուն՝ մէկէլ աղջկան տես։ Աղջիկն ի՝ ինչքանդար չըլնի, ուր մօր տեղն ի, կ՚առնի կ՚երթան Խաս բաղչէն։ Բաղչից կ՚ընցնեն, կ՚երթան ծովու պռուկ կան կուգան։ Կը վերցնի խորթ մէր կ՚ասի. «Քալա, աղջիկներ, էկէք մտնենք ծով, լողգնանք»։
       Կը մտնեն ծով։ Խորթ մէր էն հրեղէն աղջիկ կը դըմշկլի ծովու օրթէն։ Պէտ ձուկ մը կուգայ, աղջիկ կուլ կուտայ։ Մէր կը ժողվի ոսկի հալաւներ, կը հագուցի ուր աղջկան՝ կ՚առնի կ՚երթայ թագաւորու տուն, կը նստցուցի հարսի տեղ։ Աղջկան քիթ-բերան, աչք ւիրես ծածկուկ ի, մարդ չ՚իմնայ, մէրն էլ մարդու խոստ չիգայ։
       Էն մէկէլ խեղճ աղջիկ քանի մ՚օր կը մնայ ձկան փոր։ Օր մը գիշերուան ժամհարին ձէն կ՚առնի, ինքն էլ ձկան փորից կը կանչի.
       -Ժամհար, ժամհար, որ քո ժամ կը կանչես,
       Եօթ խաչ քո իրես կը հանես,
       Դու քո բարիլուսու Աստուած կը սիրես,
       Երթաս թագաւորի լաճուն խաբրիկ մը տանես,
       Ասես. «Իմ գառնիկ աղբէր չը զենես»։
       Ժամհար մէկ-երկու դիր էսա ձէն կը լսի, կ՚երթայ թագաւորի լաճուն կ՚ասի։ Թագաւորու լաճն ի մէկ գիշեր կ՚ելնի, կուգայ ժամհարի հետ ծովու պռուկ կը կայնի, ականջ կ՚անի։ Ձէնից կ՚իմնայ, որ ուր հուրնի հրեղէն կնիկն ի։ Թուր կը չըլտի, զինք կը թալի ծով, թրով ձկան փոր կը ճըղի, աղջիկ կը գրկի, հանի դուրս։ Կ՚երթան տուն։ Կը կանչի խորթ մէրն ուր առջեւ, կ՚ասի. «Զօքա՛նչ խաթուն, ասա, քե ի՞նչ հադեայ պիտի, գարուկէր ձի՞ մը, թէ սեւկոթ դանակ մը»։ Զոքանչն ի կ՚ասի. «Սեւակոթ դանակ քո չարկամի փորը, ձիկ գարուկեր ձին պիտի»։
       Էն գահն ինե մէր ւաղջիկ կապել կուտայ ձիու պոչից, սէիսին կ՚ասի. «Քե տիսնամ, տա՛ր, զա՛ր սարէ սար, քարէ քար, չում ճոչ կտոր ականջ մնայ ու մէյմէկ բուռ գլխներաց մազ, բե ւարի»։
       Հարսն ու փէսէն առին մէյմէկ նստան, Գառնիկ աղբէրն էլ ուրենց հետ։ Ինոնք գնտան ուրենց պալէն։ Իսոնք հասան ուրենց մուրատին։
       Երկնուց իրեք խնծոր ինկաւ։