Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Ժ հատոր

Բ.

Օշականի վիպական վաստակը, ո՛չ միայն իր ընդարձակութեանը, այլեւ յղացման եւ գործադրութեան մէջ հաստատելի խոշոր մասնայատկութեանց պատճառով՝ կ՚ենթարկեմ ստորաբաժանման։ Արդարեւ, պարզուկ « Տոգսանը »էն մինչեւ « Սահակ Պարգեւեան » բարդ կառոյցը արուեստը թէեւ չէ փոխուած, բայց արուեստագէտը անցած է ինքիրմէ շատ անդին, իր ետեւէն քալելով իր աշխարհն ալ։

Այդ բաժիններէն առաջինը ունի միատարր հոգեբանութիւն, բխումէ եւ յօրինման նոյնակերպ թեքնիք ու գրեթէ չփոխուող յատակ մը բարքերէ ու տիպարներէ։ Ատիկա Օշականին գիւղն է։

Այդ բաժիններէն երկրորդը փոխանցում մըն է դէպի երրորդը։ Հոն, Օշական իր գեղացի հոգեյատակէն կ՚առնէ քաղքենի ապրումներ, բայց զգոյշ քայլերով։ Բանաստեղծական վիպակն է ատիկա (« Երբ պատանի են », « Երբ պզտիկ են », « Կայսերական յաղթերգութիւն », շատ մը հեքիաթներ, որոնք իրական ու անիրական կեանքին մէջտեղը կը ծփան)։ Այս վաստակը աւելի անդին է, քան « Խոնարհները » ու աւելի անդին, քան ծանր վէպերը ։

Այս բաժիններէն երրորդը համադրական աշխարհն է Օշականին. կեանքէն — տարածեցէք բառը իր կարելի սահմաններուն հողին վրայ, հողին տակը, հողէն վեր, այսինքն՝ բարքերը, կիրքերը (հոգին), միտքը (քաղաքակրթութիւնը) — իր առած հակազդեցութեանց գումար։ Դուք բաւական բան գիտէք այդ հակազդեցութեանց մասին (այս ուսումնասիրութեան Ա. գլուխը (« Մարդը եւ գործը ») էջերուն մէջ ուրուագրուած—։

* * *

«Խոնարհները» ։ Այս շարքը բացառաբար գիւղէն կ՚առնէ ո՛չ միայն տիպարները, այլեւ՝ հոգին։ Անդրանիկը շարքէն « Առաջին արցունքը » (1902) լոյս տեսած է նաեւ իբրեւ Օշականի առաջին էջը Արեւմտահայ գրականութեան մէջ։ Այդ շարքէն վերջինը, « Շահպազ », տպուած է 1924ին։ Քսան տարիներու անջրպետը շատ բան չէ փոխած այդ պատմուածքներուն ներքին բաղադրութենէն։ Իբրեւ աշխարհ եւ /109/ վիպումի եղանակ, այդ կտորները հազիւ թէ կը պատկանին Արեւմտահայ գրականութեան ընդհանուր աւանդութիւններուն։ Դժուար չէ, արագ ակնարկով մը, գումարը ունենալ այդ գրականութեան մէջ գիւղ տարրին, 1914էն առաջ եւ վերջ։ Խրիմեան, Սրուանձտեանց, Թլկատինցի, Հրանդ, Զարդարեան, Գեղամ (Մուշ), Վ. Մանուէլեան, Շաքարեան եւ աւելի համեստ գիւղագիրներ մեզի տուած են անշուշտ հարազատ պատկերներ, ապրումներ, բարքեր, մտայնութիւններ: Համաստեղ, Oհան Կարօ, Նուրիկեան, իրենց կարգին, աւելի կամ նուազ տաղանդով դարձեալ կատարած են սեւեռումներ։ Ունինք պոլսեցի ուրիշ խումբ մը գրողներու (Երուխան, Միքայէլ Կիւրճեան, Արամ Անտոնեան), որոնց գործին մէջ հանդիպելի տիպարներ կը պատկանին հազիւ թէ քաղաքին, բայց չեն գար գիւղէն։ Այս յիշատակութիւնները կը ձգտին այդ անուններով մեզի հասած արդիւնքը արժեւորել Արեւմտահայ գրականութեան մայր ձգտումներէն մէկուն իբրեւ արտայայտութիւնը։ Ատիկա հայեցի հարազատութիւնն էր ընդդէմ դարձեալ այդ գրականութեան ոչ-հայեցի, հազիւ թէ ազգային ուրիշ արդիւնքներուն ծանր, հպարտ փառքին։ Մեր Ռոմանթիքները, դէպի իրապաշտները խմբակը ամբողջութեամբ, մեր Իրապաշտները, Արուեստագէտ սերունդին մեծ աշխատաւորները ըրած են այդ գրականութիւնը։ Արժէքի հարց չեմ յուզեր։ Դուրեան մը անխորտակելի գեղեցկութիւն մըն է, բայց « Մայտա » մը լըվանթէն վիժուկ մը։

Oշականի « Խոնարհները » կը զատուին առաջին երկու խումբին ալ սեւեռումներէն՝ թէ՛ իբր մտադրութիւն, թէ՛ իբր գործադրութիւն ։ Ի վերջո, մարդիկ պիտի դժուարանան ըմբռնել հարս Շողիկի մը ապրումները (« Շահպազ ») իբր հայ գեղացի կնոջ մը հոգիին հարազատ պատկերացումը։ Բայց այդ կասկածը անբաւարար է փոխել այս կնոջ հարազատ ճակատագիրը։ Օշական կը ճանչնար թէ՛ հարս Շողիկը, թէ՛ Շահպազ ը։ Բայց կրնայ այս առարկութիւնը ընդունելի ըլլալով հանդերձ, չերաշխաւորել տրաման ։ Հոս է, որ ստիպուած եմ աւելցնելու, որ բոլոր — բացի « Պաղտո »յի վախճանէն — տրամները տեղի ունեցած են պատմումին մայր գիծերով թելադրուած գնացքով։ Ուրեմն պատմուածքի մը հիմնական երկու յատկանիշները — տիպարներու հարազատութիւն եւ գործողութեան ճշդութիւն — տրուած են արդէն ինքնաբերաբար։ Երկրորդ մեծ առարկութիւնը « Խոնարհները »ին դէմ, բարքերէ իր նիհարութիւնը։ Չեմ պաշտպաներ պատմուածքներու այդ շարքը ընդդէմ սա դատապարտութեան։ Կ՚աւելցնեմ սակայն, որ այդ մարդոց կեանքին ամէն մէկ /110/ գիծը — պատմուածքին մէջ մուտք ճարած չափովը — առնուած է գեղին համայնական բարքերէն։ Ուրիշ խնդիր՝ այդ մթերքին (բարքերէ) շատ քիչ սովորական, ընթացիկ ըլլալու պարագան։ Օշական գրել սկսած է ոչ իբր բարքերու հաւաքիչ մը (Պերճ Պռոշեանց, Շիրվանզատէ), այլ՝ իբրեւ արուեստագէտ մը, որ մարդկային տրաման միայն ունի փառասիրութեան զսպանակ, ինչպէս յանգումի կէտ։ Այնպէս՝ ինչպէս կան այդ մարդերը այդ վիպակներուն մէջ, հեռու չեն սակայն հայ գիւղին ընդհանուր բարեխառնութենէն։ Կ՚ընդունիմ, որ Սասնոյ լեռներուն խորը, հովտէ հովիտ ցրցքնուած գիւղերուն մէջ « Խոնարհները »ին թիփ էն մարդեր մնային անկշիռ, վասնզի այդ գիւղերուն ապրումները իրենք իրենց արդէն կը գրուէին ոչ միայն պակաս–ծնածները, Օշականին բառով՝ քոքուրները, այլեւ՝ գուցէ բոլոր քսանէն վեր այրերը։

Ընդհանրութիւններէ վերջ կու տամ քանի մը կարեւոր նշումներ, որոնք « Խոնարհները » շարքը բնորոշէին։ Արագ, առանց ծանր վերլուծման, մա՛նաւանդ առանց այդ վիպակներուն բովանդակութիւնը վերստին պատմելու — ինչպէս սովոր են աշխատիլ արեւելահայերը։ Այսպէս՝

ա) Քոքուրները, որոնք պակաս տախտակով կը ծնին ու կ՚ապրին այդ պակասին ծանր հակազդեցութեանը տակ։ Բժիշկ մը երկար ուսումնասիրութիւններու պիտի ընէր դիմում այդ ծնունդներուն ախտաբանական ալքերը բացատրելու։ Հիթլէր անոնցմէ բիւրերով մահացուց։ Մեր կողմերը այդ մարդերը կը պատուէին մահուան շատ մօտիկ տառապանքի մը մէջ։ Ասիկա անոնց զլացուած կնիկն էր, որ ձեր քաղքենի էակը չէ այդ դասակարգին ու աւելի վերերուն ալ համար։ Քոքուրը ո՛չ խենթն է, ո՛չ ապուշը, ո՛չ խօթացեալը, ոչ ալ արեան ժառանգութեանը մէջ զարնուած ապագայ անդամալոյծը։ Արկած մը, որբութիւն մը, մանկութեան տարիներուն խոշոր խռովք մը յաճախ կը յօրինեն տիպարը դեռ պատանութենէն ասդին։ Չեմ երկարեր։ « Խոնարհները », առաջին իսկ ընթերցումով, ձեզի կու տայ կերպարանքը անոնց այդ կազմաւորման շրջանին։ Կ՚անցնիմ անոնց տրամային, որ ինչպէս ըսի, իրենց զլացուած կնիկն է ։ Արդ, գեղին մէջ առանց կնիկի երիտասարդ մը ողբերգական է գրեթէ միշտ, այսինքն մէկը, որ աչքը կ՚առնէ ամենէն ծանր վտանգները, ու արեան, մահուան գնով միայն կրնայ կինը ճանչնալ, ու կը պատժուի անողոք կերպով մը, լեռ բարձրանալու հարկադրուած։ Ասպատակը կը սկսի այս տրամայով։ Քոքուրը զուրկ է այդ կորովէն, վճռականութենէն։ Իր պակաս մասը տակաւ կ՚ամրանայ ու զայն կը կաղա/111/պարէ։ Գիւղը կ՚ունենայ, այս գնով, համով մարդը, որ ո՛չ երիտասարդ է, ոչ ալ ծեր, ո՛չ տղայ, ոչ ալ չափահաս, — այլ՝ ամէնը մէկ։ Ասոր համար է, որ կը սիրուի բոլորէն։ Անիկա պզտիկներուն հետ պզտիկ է։ Առանց տառապանքի անոնց խաղերէն բաժին կ՚առնէ։ Անիկա երիտասարդները կը շահագրգռէ իր տառապանքովը սեռէն։ Իմացանկանութեան մեքենային անբաւարարութիւնը անոր ջղային սպառումները կը խնայէ ու պատճառ կ՚ըլլայ, որ ֆիզիքական մեքենան երբեմն ստանայ շատ ապահով ուժ։ Կիները չեն վախնար անոր քով իրենց սեռէն, կը խօսին, առանց ուշադրութեան առնելու անոնց ներկայութիւնը։ Չէ լսուած, որ անիկա անպարկեշտ խօսք կամ շարժում ներէ իրեն։ Բայց ասիկա արտաքին կերպարանքն է։ Իրենց առանձնութեանը մէջ, երբ լեռներու, ծմակներու ամենէն քաղցր անձաւներուն խորը անոնք իրար կը գտնեն, տիրական ցաւը կը դրուի ամենուն հասողութեան։ Ընդունակ են, կնոջ համար ամենէն անկարելի, յիմարական յանդգնութիւնը գործադրելու, հերիք է, որ ուզուի իրենցմէ։ Կորքի իր Les vagabondsը գրած, Մօփասան իր նորմանները յօրինած ատեն, թերեւս կը սպասարկէին կեանքէն քիչիկ մը վեր մտադրութիւններու։ Երուխանի խոնարհները թերեւս (եթէ զեղչենք իրապաշտ մտահոգութիւնը պատկերացման) եւ Միքայէլ Կիւրճեանի ժողովրդական տիպարները մօտիկ են Օշականին տուածներուն։ Բայց միշտ գրականին կը սպասարկեն։ Օշական իր քոքուրներ ը գրեց քոքուրներուն համար։ Հակառակ անոր, որ բոլորն ալ հասարակաց ունին շատ մը կողմեր, ու հոգեյատակ՝ մէկ ու նոյն ցաւը, այդ քոքուրները չեն նմանիր իրարու, կը պահեն իրենց անձնականութիւնը, քանի որ կեանքին զանազանութիւնը պարտադիր է բոլոր դասերուն համար: Ի՞նչ շահ ունեցաւ այդ մարդերէն հայ գրականութիւնը։ Անշուշտ։ Մեր լման ծնածները սպառա՞ծ էին իրենց ողբերգութիւնները։ Բայց « Խոնարհները » միայն այդ մարդերը իբրեւ գերան չտնկեց մեր դիմաց։ Անոնց քովն ի վեր այդ պատմուածքներու շարքը մեզի բերաւ բարքի, մտայնութեան, մարդկեղէն տագնապանքի երբեմն յուզիչ, միշտ շահեկան փշրանքներ։ Այս իսկ նկատումով անոնք բեռ մը չեն մեր գրականութեան։ Շատ աւելի բարդ, ընթացիկ ուրիշ տիպարներ, օրինակի համար անոնք, որ կան Ենովք Արմէնի « Կինը » հատորին ներսը, գրեթէ չեն արդարացներ իրենց գոյութիւնը։ Ջնջեցէք այդ կիները 1900էն, մենք ոչինչ պիտի ունենայինք կորսնցուցած։ Ջնջեցէք քոքուրները, առնուազն նկարչագեղ կայքեր ու իրաւ, թէեւ պակասաւոր տառապանքներ իրենց յարակից ուրիշ երեւոյթներով պիտի ըլլային խնայուած մեր գրականութեան։

/112/ բ) Անոնց ցաւը, մեծ բառով մը՝ տրաման։ Հոս Օշական յաջողած է այդ մարդերը տագնապեցնող մեծագոյն զրկանքը ազատագրել մասնաւորին, ախտաւորին, ապշամերձ զառածանքին տկարութիւններէն ու զայն վերածել իրաւ յուզումի։ Բոլորն ալ, հակառակ իրենց անբաւարարութեան, ցաւին հանդէպ կը պարզեն հզօր ընկալչութիւն մը, այնքան իրաւ ու սրտառուչ, որ մեզ կը համակեն։ Կը մեղքնանք, սիրելու աստիճան, այդ մարդոց ոսկորները քրքրող, անոնց ցերեկը կրակ ու անոնց զիշերը քրտինք ընող տառապանքին ու կ՚այցուինք այդ տառապանքին յաջորդական կերպարանքներէն, մեր իսկ հաշւոյն, մեզմէ ներս երբեմն զգալով ուրուականներ մէկ ու նոյն ցաւէն։ Ի՜նչ զանազանութիւն կերպարանքներու, որոնք այդ ցաւը կը զգեստաւորեն ու կը մօտեցնեն մեր ընկալչութեան։ Այս իրաւութիւնը ծանր ապրումներու պատճառ է, որ այդ պատմուածքները կարդացուին ու կարդացուին, իրենք իրենց կշիռովը։ Գրեթէ նոյնն է հանգոյցը գործողութեան։ Ոչ մէկ էնթրիք, ոչ մէկ իրադարձութիւն: Ցաւը, մահը շիտկէ շիտակ կը զարնեն մեզ։ Ատոր համար է, որ այդ պատմուածքները տպաւորեցին շրջանի մը մէջ, ուր ախտավարակը, հեշտայոյզը, նրբակառոյցը առնուազն յաւակնոտ պատմուածքը մեր արուեստագէտներուն, նոյնիսկ ամենէն հանգամանաւոր վիպողներուն գրիչին տակ, գտեր էին տեսակ մը կաղապար։ Ըսի յաւակնոտ, վասնզի Թլկատինցիի եւ Զարդարեանի վիպակները կը ձգտէին բարքերու ամբողջական նուաճումին, երբեմն ընկերային վէրքերու մատուցանելի դարմաններուն, պոլսեցիներուն մօտ՝ բանաստեղծօրէն շպարուն դալկութիւններուն (Սիպիլի, մա՛նաւանդ Տիկին Եսայեանի վիպակները)։ Օշականին քոքուրները կնիկի ցաւը կը դատէին, կ՚առանձնացնէին իրմէն դուրս ամէն տարրէ ու կը մնային դարձեալ շահեկան։ Նիւթին բարի՜քը։ Քիչ անգամ այդ ցաւը պիտի թանձրանայ, ըսել կ՚ուզեմ՝ պիտի հագնի իրաւ պատկերը կնիկի մը։ Աւելի յաճախ երազ մըն է, այդ քոքուրներուն ողնածուծին ծուարած, բայց անկորզելի։ Մահն իսկ հազիւ կը յաջողի այդ ողջացած բանը թաղել իր ներքեւ։

գ) Բարքերու որոշ տախտակներ, այնքանով միայն օգտագործուած, որքան կարիքը կայ այդ մարդերը գետնին վրայ պահելու։ Կը հետեւի, որ այդ տախտակները չյաւակնին սեւեռել հայ գիւղը ամբողջութեամբ, ոչ ալ ձգտին անոր ամբողջական հոգեբանութեան: « Խոնարհները » երբ մտնեն ամբողջական ծածկի մը տակ — ինչպէս եղած են Համաստեղի պատմուածքները, « Գիւղը » եւ « Անձրեւը ». — չեն բարձրանար խարբերդցի գրողէն մեզի եկած բարուական անփո/113/խարինելի բարիքին արժէքին։ Այդ մասին ո՛չ մէկ տարակոյս։ Բայց կը պահեն հատուածական բարձր արժէք մը, ճիշդ ինչպէս են Զօհրապի նորավէպերը, Պոլիսին մէկ երեսը մեզի բերող, բայց անմոռանալի։ Հայ գիւղը եւ այդ խոնարհները իրարու հետ ունին ամբողջին եւ կոտորակին համեմատութիւնը։ Կայ ուրիշ դիտողութիւն մը, — ատիկա Օշականին վէպն է, « Ծակ-պտուկը », օրինակի համար, ուր այդ գիւղը կ՚իյնայ սեւեռման, վճռական գիծերու ցանցի մը մէջ։ Ինչ որ փառասիրեց « Սպիտակ ձիաւորը », բայց վրիպեցաւ իրագործելու, « Ծակ–պտուկ »ը տուած է կարելի ամբողջութեամբ։ « Մնացորդաց »ի 6–7 գիրքերը այդ գիւղը ունին իրենց աշխարհ։ Պէտք կա՞յ կրկնելու, որ այդ գիւղը չի բաղդատուիր Տարօնի, Բարձր Հայքի, Մոկաց աշխարհի կամ Այրարատեան դաշտի գիւղերուն, որոնք ուրիշ վկայութիւններ են, թէեւ միշտ այս ժողովուրդէն, բայց կը կրեն կնիքը ուրիշ թելլիւրիք շնչմունքներու։

դ) Քաղցր արտաքին աշխարհ մը, թերեւս անոր համար, որ այդ մարդերը կը մնան Արեւմտահայ գրականութեան կեդրոնավայրին շատ մօտիկ հողագրական պայմաններու հանգոյցի մը ծոցը։ Վոսփորը անշուշտ գեղեցկութիւն է։ Բայց Նիկիոյ լիճը, բարձրերէն դիտուած, կը կրկնէ, առանց նուազման, այդ համբաւաւոր, «չքնաղ» ափերուն ո՛չ միայն նկարչական շնորհները, այլեւ շրջավայրի շատ աւելի փարթամ, քաղցր, հանգչեցնող թելադրութիւնները կը բաշխէ մեր աչքերուն։ Վոսփորի ափերն ի վեր հողերը չունին քաղցրօրէն ամբարձիկ կորութիւններ, բլուրները կազմող։ Գծերը հոն կը կտրտեն զիրար, կտրելով նոյն ատեն զգայութիւնները։ Նիկիոյ լիճը մեծկակ կոնք մըն է դրուած բլուրներու ծոցին։ Ու այդ բլուրներէն ներս, անտառն ու ջուրը յօրինած են անհաւասարելի գրաւչութեամբ խորշեր։ Թաւուտը պոլսահայ գրականութեան մէջ բախտաւոր բառ մըն էր։ Առանց բծախնդրութեան անիկա հանդիպելու պատկեր մըն էր նոյն ատեն այդ ծովափնեայ պարտէզներուն ներսը։ Բայց անոր վաւերականները կային քոքուրներուն համախմբումի վայրերը, այնքան իրաւ, որ անոնք իրենք զիրենք տունի մը ներսը կը կարծէին։ Ձիթենիի անտառները։ Այգիները։ Թթաստանները։ Մրգաստանները։ Պուրակները։ Ջուրի աչքերը։ Արօտները։ Բոլո՜րը՝ նոյն քաղցրութեան գոյներովը։ Օշականին մէջ « Արուեստագէտ »ը գլուխը մանրամասնօրէն կը զբաղի այդ զգայութիւններուն նպաստովը, անոր ոճին կազմութեանը մէջ։

ե) Տրամա վարելու մէջ ստոյգ բնազդ մը, առանց որուն մեր հաւաքումները, սեւեռումները ըլլալով հանդերձ իրենք իրենց շա/114/հեկան, բարերար, հազիւ թէ կը պատկանին գրականութեան։ Տուէք այս բնազդը Մշոյ Գեղամին կամ Գարեգին Սրուանձտեանցին, դուք պիտի ունենայիք Տարօնի աշխարհին շատ–շատ ցեղագրական, տեղագրական արժանիքներուն տեղ, թերեւս մեր նոր գրականութեան ամենէն յաջող գլուխ–գործոցներէն մէկը։ « Համով–հոտով »ը մեծ գիրք մը չէ անշուշտ, բայց շատ արժէքաւոր գիրք մը։ Թող ըլլար անիկա գրուած տրամաթիք զգայարանքով օժտուած աշխատաւորի մը կողմէն, կը բարձրանար, ապահովարար, « Վէրք Հայաստանի »ի փառքին։ Ի՛նչ որ « Ներաշխարհ »ը կը ձգէ անկատար, այդ զգայարանքին անկատարութենէն կու գայ Չրաքեանի մօտ։ Ի՛նչ որ « Սիլիհտարի պարտէզները » կ՚ընէ այնքան մեծ գիրք մը, այդ տրամաթիք զգայնութեան թաքուն ծորումներուն պարգեւն է այդ էջերուն։ Օշականի « Խոնարհները » հում, թարմ, թանձր կերպարանքի մը տակ, կը թելադրեն, այդքան կանուխէն, այդ բնազդը, որ աւելի վերջերը զայն պիտի ընէ ընդունակ մեծ վէպերուն ո՛չ միայն փառասիրութեան, այլեւ՝ անսովոր վէպերուն ալ արկածախնդրութեան, ու պիտի պաշտպանէ անոր թատերական ձգտումները։

զ) Ինքնատպութիւն, որ պարզ, թափանցիկ ոճին բարիքը կ՚ազատագրէ գռեհկութենէն, առնուազն հասարակ-տեղիքին կնիքէն։ Դրէք այդ առաքինութիւնը նոյնքան պարզ, թափանցիկ իրապաշտութեան մը ծոցը, զայն բեղմնաւորող, անոր տալու համար նոյնիսկ այդ իրապաշտութիւնը հերքելու ծառայող նկարագիր մըն ալ (Օշական մերժած է իր գրականութիւնը պիտակել յաւակնող իրապաշտ մակդիրը, ո՛չ միայն « Խոնարհները »ին, այլեւ՝ « Մնացորդաց »ին մէջն ալ), ու դուք կ՚ունենաք ոճը, որ կը նկարէ, կը թելադրէ, կը նուաճէ ու կը կապէ ։

Այս քանի մը նկատումները բա՞ւ, որպէսզի « Խոնարհները » դասուի Արեւմտահայ գրականութեան յաջողակ գիրքերու շարքին, հաւասար Երուխանի, Միքայէլ Կիւրճեանի, Զարդարեանի, Թլկատինցիի, Համաստեղի նոյներանգ նուաճումներուն։ Կ՚ենթադրեմ։ 1920ին, անկէ առաջ` 1914ին, արեւելահայերը խանդավառ էին այդ տիպարներով, հաւանաբար, տրտում հակազդեցութեան մը զգացումներէն վարուած արեւմտահայ պոլսերանգ վիպումին, որ ձախողանք մը մնաց մա՛նաւանդ Արուեստագէտ սերունդի նոյնիսկ մէծ անուններէն ստորագրուած։ « Երբ այլեւս չեն սիրեր »ը (Զապէլ Եսայեան) կու գայ Օշականի աղբիւրներէն, իբր պատմուածք, բայց կը զառածի պոլսականին։ Հրանդ, « Նաւասարդ » տարեցոյցին մէջ (Դ. Վարուժան եւ Սիրունի, 1914), « Համարը » կարդալէ ետք ցաւցնե/115/լու չափ սեղմած է Օշականին ձեռքը, որ վերջապէս պոլսեցիներուն ժանեակները ու կոյսերը կը հալածէր հայ գրականութենէն, իրաւ կեանքը, մարդկային իրաւ տրաման բերելու համար անոնց տեղը։ Սեւակ, որ Զուիցերիա կարդացած էր « Թիւրքմէնին աղջիկը » (« Շանթ » կիսամսեայ հանդէս, չեմ յիշեր տարին) 1914ին տակաւին չէր կրցած մոռնալ տպաւորութիւնը կտորին եւ կը յայտնէր երախտագիտութիւն իրենց (կնոջը) մատուցուած վայելքին համար, թարգմանած էր կնոջը այդ վիպակը։ « Տոգսանը » պատմուածքը փոսթէն նոր ստացող Ռ. Դարբինեանը, այդ թուականներուն « Ազատամարտ »ի յաւելուածի խմբագրութիւնը վարող, խոշոր ուրախութեամբ մը յանձներ էր գրաբարին այդ աննշան ստորագրութեամբ գրուածքը։ Ու 1930ին մարդիկ վիպող Օշականը նախատելու համար կը յիշէին « Խոնարհները »ին հեղինակը։

Յետոյ, ուրիշ ալ նկատում մը։ Թլկատինցի իր վիպակները գրեց իր տաղանդին լիութեանը մէջ։ Երուխանի նմանատիպ պատկերները այսօր կը թողուն հինցած հոտ մը իրենցմէ։ Զարդարեան շատ տեղ կը բանաստեղծէ։ Բոլորին մօտ ալ աս ու ան ձեւով նուաղումներ, անբաւարարութեան հետքեր կ՚ըլլան այսօր անծածկելի։ Oշական զերծ է այդ մեղադրանքէն։ « Խոնարհները » ունի թերեւս իր պատկերացման մէջ տեղական, ժամանակագրական մասնաւոր կողմեր, ժամանակին մէջ ծանրացած, որով եւ բեռ՝ արուեստի գործի մը համադրական արժէքին վրայ։ Բայց այդ կողմերը հազիւ թէ իբր բծեր ստուեր մը կարենան կազմել։ « Մատմազէլ Եւա »ն մեր 900ն է, այսինքն՝ անոր ախորժակները։ « Տոպիճ »ը նոյնպէս։ Բայց « Խենթ Սողմէ՞ն» ը, « Շահպա՞զ »ը։ Միակ անբաւարարութիւնը, հատորին, թերեւս կու գայ մարդոց միակողմանիութենէն, որ կը տարածուի նաեւ բարքերուն ալ պատկերին։ Բայց այդ պատմուածքները կը կարդացուին իրենք իրենց ճնշումով, ու ատով՝ կերպով մը անկախ են ժամանակէն, քանի որ անոնց հեղինակը ժամանակի մը չէր սպասարկեր։ Օրինակ մը պիտի բաւէր՝ բացատրելու այդ դիտողութեան տարողութիւնը։ Երուխանի Խոնարհները անշո՛ւշտ որ սեւեռումներ են 1890ի թիփերուն, բայց գործադրուած՝ շրջանի տիրական հոսանքին, իրապաշտ հանգանակին վրայ խորահաւատ հաւատարմութեամբ մը։ Կէս դար վերջը Երուխանի պատմումին մէջ հինցած մասը գինն է, առանց տարակոյսի, այդ հաւատարմութեան, ինչպէս Պալզաքի գործին մէջ նմանապէս հինցած մասը՝ գինն է 1830ի ախորժակներուն։ Դարձեալ կէս դար է անցած « Տէրտէրին ուխտը » (Լեւոն Բաշալեան) կտորին վրայէն։ Այսօր այդ պատմուածքին կէսը գրեթէ կը /116/ թափի, մէկ ու նոյն փառասիրութեանց ծնունդ մեղքով մը, որ իրապաշտ թեքնիքն էր իննըսունական թուականներուն։ Եւ որպէսզի մտքերու մէջ չստեղծուի շփոթութիւն, կը յիշեմ նոյն հեղինակէն « Նոր զգեստը », որ դարձեալ իրապաշտ հանգանակով է գործադրուած, նոյնիսկ տեղական գոյնի ի խնդիր մեր լեզուին դէմ՝ խոշոր ալ զանցումներով վիրաւոր, բայց իբրեւ գեղեցկութիւն փշրանք մը բան չունի հինցած։ Օշականի « Շահպազ »ին վրայէն անցեր են քսանէ աւելի տարիներ։ Վերընթերցում մը որքան բան պիտի գտնէր հինցած այդ պատմուածքին մէջ։ Ուզողը ազատ է փորձելու։

Ժամանակի, ճաշակի, գրական նորոյթի ու յաւակնոտ հանգանակներէ (արուեստի հասկացողութեան մէջ Օշական միշտ փնտռողն էր, հետեւաբար հանգանակներու մարդ մը, բայց ստեղծման մարզին վրայ ինքզինքն է միայն իր գործը ազատագրելու սա կորովը սխալ չըլլար ընդունիլ Օշականի տաղանդին ամենէն հիմնական յատկանիշներէն մէկը։ Այսօր մարդիկ երբ կ՚ուսումնասիրեն Տոսթոեւսկին, անշո՛ւշտ որ խոշոր ուշադրութիւն, ճիգ կը վատնեն շրջանը եւ ժամանակը, առանձին, իրենք իրենց համար ճանչնալու, որպէսզի ըլլան կարող Տոսթոեւսկին զատող կողմերը, անոր անձով, ներգոյակ տաղանդովը միայն պայմանաւոր տարրը երեւան բերելու։ Զետեղելի՞՝ այդ սարսափելի մարդը իրերայաջորդ գրական դպրոցներու մէջ, բոլորն ալ մեծ-մեծ հանգանակներով։ Ռոմանթի՞ք, թերթօնապա՞շտ, իրապա՞շտ, հոգեբա՞ն՝ սա թեքնիքը, որուն մէջ այդ որակումները ունին իրենց ստոյգ տարրերը, բայց չեն տիրապետեր, ձգելով ազատ, որ տաղանդը ինքզինքը կերպարանէ։ « Քարամազով եղբայրները » գրուած են ԺԹ. դարու գրականութիւնները եղանակաւորող գրական բոլոր յաւակնութիւններէն ազատագրուած ոգիով մը։ Օշական, շատ կանուխէն, զգացած է ռուս վիպասանին մօտ ժամանակէ մը սա զեղծութիւնը ու աշխատած մեր գրականութեան համար իրագործել այդ թեքնիքը։ Անցողակի դիտել, որ « Խոնարհները »ին մէջ ուրուային ձեւով մը զգալի այս իրողութիւնը ընդարձակ, տիրական, վճռական թեքնիք է Օշականի մեծ վէպին մէջ։

« Խոնարհները » շահ մըն է Արեւմտահայ գրականութեան համար։