Սիսուան

44. Դարպաս գիւղ եւ գետ. — Ուլու գըշլա

Դարձ արասցուք անդրէն ’ ի ձորն Դարպասայ եւ յուղի Կապանին, զոր թողաքս առ Չիֆտէխան իջեվանօք. յորմէ սակաւուք հեռի ’ ի հարաւոյ կողմանէ ` եւ յարեւմտից հիւսիսոյ Կարմիր Սարի կայ գեօղն Կէօճէլէ, նոյնչափ հեռի ’ ի Ստորին Ալէօճէլէ գեղջէ ` որ յայն ( ձախ ) կողմն գետակին. յորում կողման երիւք մղոնօք չափ յարեւմտից Վերին Ալէօճէլէի, ’ ի գետամէջս Պուլղարի եւ Դարպասի ` կայ Կումաշ գիւղ: Նոյնչափ եւս ’ ի սորա արեւմտից եւ ’ ի հիւսիսոյ Պուլղար մատէն գեղջ՝ Դարպաս գիւղ, որոյ հայկական անուն տայ գուշակել եւ փափագել զհետաքննութիւն ազգայնոց ` ’ ի գիւտ նախնեաց ինչ յիշատակաց. զի եւ գետն նախ յայս անուն կոչի, ապա ’ ի ստորեւ Պոզանդի եւ Չագըտ. յելից սորին անցանէ ուղին որ ’ ի Պուլղարայ տանի ընդ հիւսիս ’ ի Տիանա եւ ’ ի Նիկտէ, կտրելով զպողոտայ Կապանին ` որ ’ ի Պոդանդեայ յԻկոնիոն ընդ Առակլի. յետնոյս ( Առակլեայ ) սահմանորդք են յարեւմտից Դարպասայ ` գեօղքն Էմիրլէր եւ Քիլա քէօյ:

Ի հարաւային արեւելեան անկեան կտրածոյ երկոցուն ճանապարհացն եւ յանկեան խառնրդոյ վտակի փոքու ’ ի Դարպաս ` նշանակի ջրաղաց մի եւ հանգրուան Զէյվէ կոչեցեալ. յորմէ մղոնաւ հեռի յարեւմտակողմն եւ յաջմէ Կապանին ( գալով ’ ի պահակէն ), կան Թապագլը եւ Փօրսուգ գիւղք, առ ակամբք վտակի ` որ անկանի ընդ հիւսիս ’ ի Գըրգ - կէչիտ: Կիսով փարսախաւ յելից Զէյվէյի կայ միւս եւս ջրաղաց, եւ հանդէպ նորին յահեկէ  գետոյն Պիթլի-Մարուշ խան հանգրուան. յորմէ երկու մղոնաւ ’ ի ստորեւ ( յարեւելից ) միւս եւս իջեվան ` Թօսուն- Ալի-խան, առ որով հուն անցից է գետոյն, եւ մնացուածք հին կամրջոյ. ընդ մէջ սորա եւ Չիֆտէխանի ` յահեկէ գետոյն են եւ գեօղքն Քօշաք եւ Սէյիտ Ահմէտ: — Իսկ յաջմէ գետոյն ` ’ ի հարաւոյ Մարուշ - խանի ` Թէքքէ-չուգուր մեծ գեօղ. եւ անտի մղոնաւ հեռի յարեւմտից ` փոքրիկ գիւղն Կէմիշ: Ի հիւսիսոյ սոցին ’ ի ստորոտս լեռնաբլրոց Եըլանտաղ ( Օձալեառն ) կոչեցելոց ` կայ համանուն գեօղն Եըլան ’ ի 1100 ՛ Չ. բարձու: Առ նոցին ստորոտովք են եւ Հիսանղազի?, երկու մղոնաւ կամ աւելի յարեւելս Օձագեղջն ` առ ճանապարհաւն. որում մերձ յարեւելից եւ առ երի կապանին ` Գօզլուճա, ( միթէ Ընկուզուտ ?), եւ յելից սորա Չանախճի: — Լեռնաբլուրք Օձից ձգին յարեւելից յարեւմուտս իբրեւ ընդ մղոնս ութ. առ արեւմտեան սպառուածովն յահեկէ (’ ի հարաւոյ ) ճանապարհին, կիսով փարսախաւ յարեւմտից Փօրսուգի ` կայ հին եւ անուանի աւանն թուրքաբնակ Ուլու գըշլա, ولو قشلا ընկուզենեօք հովանաւորեալ, յետին իջեվան ’ ի սահմանի կուսակալութեան Ատանայ, որով եւ բնիկ Կիլիկիոյ, առ աղբերակամբք Դարպասայ. յորմէ եւ անդրէ Առակլի ` վիճակ Իկոնիոն նահանգի, ուստի հաւասար հեռի է աւանս այս ` որչափ ’ ի Չիֆտէխանէ, իբրեւ 12 մղոն, ինն ժամուց ճանապարհ ` ըստ Էտիպայ. որ ասէ երկուս իջեվանատունս լինել անդ եւ մզկիթ մի եւ բնակութիւն բազում. մի ’ ի խանիցն կոչէր յանուն Մէհէմմէտ փաշայի. եւ այս թուի ստորագրեալն ’ ի Նիպուր (Niebuhr) գերմանացի ուղեւորէ իբր 120 ամօք յառաջ (1766). որ եւ ասէ զշինուածն զայն ` երկայն 250', նոյնքան եւս կողմնական մասամբքն, բազում սենեկօք, մթերանոցօք, մզկթաւ, բաղանեօք, եւ 12 կամարակապ ախոռովք. ուր ձմերանի միայն ագանէին ուղեւորք, զի ամարանի բնակիչք անգամ աւանին ` ’ ի հովոցս ելանեն եւ յարօտս, եւ են Թուրքմանք: Յառաջ քան զնա ` ’ ի սկիզբն ԺԸ դարու էանց ընդ այս եւ Փռանկ ուղեւորն Պօղ - Ղուկաս, որ Ouloucouchela գրէ զանունն: Մոլդքէ ` յամի 1838 ( նոյեմբ. ) անցանելով ընդ այս եւ ընդ նեղուցսն ` սքանչանայր ընդ շինուած իջեվանատանս, իբրու ընդարձակագոյն եւ գեղեցկագոյն քան զբնաւս յՕսմանեան տէրութեան [1], յորում մարթ իցէ պատսպարել գունդ մի հեծելոց. եւ թէպէտ ’ ի դարուց հետէ չէր նորոգեալ, այլ տակաւին շէն էր, 100 ՛ երկայն եւ մեծաբաց կամարօքն, բաղանեօքն եւ մզկթաւ. նշանակ երբեմն խուռն եւ յաճախ անցուդարձի վաճառականաց. իսկ այժմ հազիւ թէ զոյգ մի գրաստուց անցանիցէ ` բարձեալ խաղող կամ ածուղ: Ոչ ինչ ընդհատ ’ ի սմանէ ` սքանչացաւ եւ նոր ուղեւորն Տէվիս ընդ վայելուչ շինուած իջեվանատանս, եւ համարէր իտալացի ճարտարապետի գործ, թերեւս գերի անկելոյ ’ ի ձեռս Օսմանեանց. սոքա, որպէս ասի, արդ կարգելոց էին զտեղին ’ ի կայարան շոգեկառաց: Ի պատճառս սովու 1873 ամին նուազեալ է բնակութիւն աւանին, յորում ’ ի 400 տանց մնացին 100. իբրեւ 1000 ոգիք մեռան ’ ի սահմանս նորին, 300 արջառք, 300 ձիք, 20, 000 ոչխարք եւ այծք [2]: — Մերձ յաւանս յայս յելից կուսէ ’ ի վերայ ճանապարհին ` էր տեղին Քեաֆիր-սինտի, ըստ Էտիպայ, որ նշանակէ Պարտութիւն անհաւատից, եւ թուի անդանօր բաղխեալ երբեմն քրիստոնէից ընդ այլազգիս: — Նոյն այր յիշէ դարձեալ առ սոքօք եւ բերդ մի ’ ի գագաթան լերին ` Կէլիք անուանելով, եւ ասէ ` առ աշխարհակալն Մէհէմմէտիւ նուաճեալ յՕսմանեանց յամի 1467-8. յիշեն եւ այլ պատմիչք Օսմանեանց ` ցայն ժամանակս բերդի միոյ ’ ի կապանիս Կիլիկիոյ, եւ այլոց եւս յայն կողմանս ` լինել ’ ի ձեռս Հայոց, յորոց թափեալ Օսմանեանց ’ ի բաց մերժեն զնոսա, զի բաժառութեամբ նեղէին զանցորդս: Իսկ յիշեալս այս ( Կէլիք ) մերձաձայն անուամբ ` ոչ է բուն բերդ Դրանցն Կիլիկիոյ, զի յետոյ յիշէ եւ զայս նոյն Էտիպ, Տուլէք գրէ ولكد, կամ այսպէս ընթեռնուն: Ի նորոց ուղեւորաց ոչ յիշի բերդ յայս սահմանս, այլ փոքր մի հեռագոյն ընդ արեւելս, մերձ վերոյիշեալ Չանախճը գեղջ ` յելից Հր. նորին, եւ կոչի Ալի-հիսար գալէսի. յորոյ հիւսիսոյ կիսով փարսախաւ բացագոյն ’ ի ստորոտ լերին է Գալէ քէօյ ( Բերդագիւղ ):

[1]             Ըստ Մոլդքէի, որ ասէ Es ist dort der grösste und schönste Hann im Osmanischen Reiche. - Moltke, Briefe, 322.

[2]             Տէվիս, 228-9 ։