83.
Օսմանիէ.
—
Թօփրագ
գալէ
բերդ.
Չարտագ
բերդ.
Պաղչէ,
եւ
այլ
գեօղք
Փոխանակ
գրայիշատակ
բերդիցս
այսոցիկ
`
ծանօթ
են
արդ
’
ի
սոյն
կամ
’
ի
մերձաւոր
կողմանս,
’
ի
գլուխ
Արայ
գետոյ,
որ
է
յարեւելս,
’
ի
ստորոտս
Ամանոսեան
լերանց
երկու
բերդք,
Չարտագ
եւ
Թօփրա
կամ
Թօփրագ
գալէսի:
Առաջինն
արեւելագոյն
է
եւ
հպագոյն
յԱմանոս
լերինս,
’
ի
կատար
մի
բարձրաբերձ
եւ
մայրեւոր,
այլ
հանգամանքն
ինձ
անծանօթ.
առ
որոյ
ստորոտով
կայ
գիւղ
համանուն:
—
Իբր
փարսախաւ
յարեւմտից
բերդիս
է
նորաշէն
աւանն
հաստատեալ
յետ
նուաճման
Սեաւլեռնեայց,
Օսմանիէ,
եւ
ըստ
ոմանց
գրութեան
Ասմանիէ,
բնակչութիւն
Չէրքէզից
եւ
լեռնականացն
Ամանոսի,
որոց
է
եւ
վաճառանոց,
իբր
150
տամբք,
յորս
եւ
հինգ
տունք
Հայոց.
’
ի
միում
’
ի
սոցունց
ագաւ
Տէվիս
անգղիական
երէց
յամի
1875
(28
ապրիլի
):
Վասն
ամայութեան
շրջակայ
սահմանացն
`
յաճախ
երեւին
գազանք,
մանաւանդ
գայլք
’
ի
ձմերան.
եւ
ընձառիւծ
մի
ոչ
յառաջ
քան
զբազում
ամս
պատառեալ
էր
զայր
մի
եւ
մանկունս
չորս:
—
Միւս
բերդն
Թօփրագ
(
Հողաբերդ
)
հարուստ
մի
ընդ
արեւմուտս
կայ
առ
գետեզերբն,
’
ի
վերայ
կոնաձեւ
բարձրաւանդակի
`
իբրեւ
80
Չ.
բարձու,
շինեալ
սեւագոյն
պասալդեան
հրաբղխեայ
քարամբք,
որպիսի
թուի
եւ
բնութիւն
բլրակին.
’
ի
բարձանց
պարսպացն
նշմարի
ընդ
հիւսիս
դաշտ
ընդարձակածաւալ,
գրեաթէ
մինչեւ
’
ի
հսկայս
Տօրոսի,
յաջմէ
եւ
յահեկէ
`
լերինք
Մսսայ
եւ
Ամանոս.
եւ
ընդ
Մ.
հիւսիսոյ
`
պարիսպքն
Անաւարզայ
եւ
Սսոյ:
Ոչ
է
իսպառ
աւերեալ
բերդն,
կրկին
ունելով
պարիսպս,
ներքինն
յոյժ
ամրակառոյց,
եւ
ակառն
մի
կամ
ներքին
կլայ
մեծակամար
ներքնայարկօք
եւ
շուրջանակի
փոքրիկ
խորանաձեւ
սենեկօք.
ջրամբար
’
ի
միջի
բակին,
ամբարանոցք
եւ
ախոռք
’
ի
ստորեւ:
Բլուրն
համակ
մացառապատ
է
եւ
օձուտ.
առ
ստորոտովն
մնան
աւերակք
հին
աւանի,
յորում
կանգուն
կայ
միայն
մնիրայ
մզկթին
շինելոյ
սեաւ
խանձրաքարամբք,
եւ
բեկորք
սեանց,
յորս
եւ
վերնախարիսխ
մի
կորնթեան
’
ի
սպիտակ
կճոյ:
Հաւանօրէն
մի
է
բերդս
այս
’
ի
յիշեցելոցն
’
ի
պարգեւագրին
Հեթմոյ:
—
Ընդ
մէջ
սորա
`
’
ի
հարաւոյ,
եւ
Օձաբերդին
’
ի
հիւսիսոյ,
առ
եզերբ
Ջահանայ
կայ
Ճամիլի
գեօղ,
այսպէս
կոչեցեալ
վասն
բարձր
մնիրային
որ
’
ի
հարուստ
հեռաստանէ
երեւի,
եւ
ասի
կառուցեալ
’
ի
գեղջկացն
եւ
գտեալ
շնորհս
ազատութեան
’
ի
տասանորդաց:
Մերձագոյն
եւս
’
ի
Հողաբերդն
է
Ազիզլի
գիւղ,
յորմէ
ոչ
հեռի
հին
գերեզմանք
լատին
թուանշանօք:
Սակաւուք
հեռի
’
ի
հիւսիսոյ
արեւմտից
Օսմանիէի
`
գետակ
մի
Եալպուզ
կոչեցեալ
`
իջեալ
’
ի
թիկանց
Ամանոսեանց
թափի
’
ի
Ջահան,
հանդէպ
Պուտրուն
եւ
Համադիէ
բերդից.
յորոյ
ափունս
խայտային
թռչունք,
հանդերձ
քաղցրաձայն
սոխակաւն,
յանցանելն
ընդ
այն
Տէվիսի
’
ի
վերջ
կոյս
ամսեանն
ապրիլի:
Ընդ
մէջ
գետակիս
`
յարեւելից
`
եւ
մեծի
պարուն
Ամանոսի,
ընդ
փոքր
լեռնագօտի
մի
են
անցք
կամ
նեղուցք
Տէվրիշլի
կամ
Տէրվիշ
պէլի
կոչեցեալ,
ոչ
սակաւ
դժուարակոխք.
յանձկագոյն
միջոցին
կառուցեալ
կայ,
զարդիս
կիսաւեր,
բերդ
մի
Քէօփէկ
գալէսի
(
Շնաբերդ
)
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց.
նրբուղին
տանի
ընդ
հիւսիս
’
ի
միւս
եւս
կապան
Պիլլէլի-պէլի
կոչեցեալ,
յոր
անուն
եւ
լեառն
մի.
անդր
քան
զայն
ընդարձակի
հովիտն.
եւ
է
’
ի
նմին
’
ի
սահմանակցութեան
Մարաշու
գեօղ
մի
Պաղչէ
անուն
`
բնակեալ
`
ըստ
Տէվիսայ,
’
ի
150
բողոքական
Հայոց
եւ
’
ի
սակաւ
մսլիմաց:
Սահմանք
գեղջն
`
որ
կառուցեալ
է
’
ի
կիցս
երկուց
ձորակաց
Եալպուզ
գետոյ
`
ահեղագեղք
են
պէսպէս
կերպարանօք
գունագոյն
ապառաժ
վիմաց
եւ
ծառոց։
Տէվիս
Անգղիացի
երէց
որ
յամի
1875
յՕսմանիէ
աւանէ
երթայր
’
ի
Մարաշ,
անցանելով
ընդ
Տէվրիշլի
եւ
Պիլլէլի
կապանս
լերանց,
յոյժ
ուղղորդս
եւ
վախուտս
նկարագրէ
զքարաբլուրս
ճանապարհին,
յորոց
եթէ
քար
մի
զերծանիցի
`
ուղղակի
իջանէ
’
ի
գետ
անդր
(
Եալպուզ
)
հարիւրաւոր
ոտնաչափ
’
ի
վայր:
Մեծասքանչ
եւ
գեղեցիկ
են
տեսարանք
կրճից
Կեավուր
տաղ
լերանց,.
եւ
համակ
մայրեւորք,
մանաւանդ
խորաձոր
գետոյն
`
սօսեօք
եւ
արքակաղնեօք
եւ
այլովք
ծառովք.
գեղեցիկ
է
եւ
գետն
յստակ
եւ
ականակիտ
ջրով,
ուրեք
ուղխօրէն
խոխոջալով,
այլուր
փրփրացեալ
’
ի
կոշկոռս
կարմիր
կամ
կանաչ
կճեայ
քարանց,
մերթ
շրջան
առեալ
զմեծամեծ
կոճեղբք
հնացեալ
ծառոց,
եւ
մերթ
պարզեալ
որպէս
ճահիճ
մի
խաղաղ,
աստի
եւ
անտի
ընդունելով
վտակս
մանունս:
Երեւին
մերձ
ընդ
մերձ
հիւղք
մենաւորք
դոյզն
ինչ
ագարակօք
’
ի
բարձունս
անմատոյցս
’
ի
գետափանց
կուսէ.
երջանիկս
համարի
Տէվիս
զբնակիչսն
`
քան
զհամավիճակս
նոցին
յԵւրոպէ.
զի
թէպէտեւ
աղքատք
`
այլ
եւ
սակաւապէտք,
միանգամայն
եւ
պարզամիտք,
պարկեշտք
եւ
կրօնասէրք:
Ժամս
չորս
գնալով
նորա
ընդ
կածանս
`
եհաս
յանջրպետ
գետոյն
եւ
օժանդակի
միոյ
նորուն,
3500
՛
բարձր,
եւ
անտի
ընդ
արեւելս
խոտորեալ
`
’
ի
Գզըլ-աղաճօտուսու?
լեռնագեօղ
Հայոց,
ագաւ
(29
ապրիլի
)
առ
գլխաւորի
նորին,
որ
էր
Թորոս
Չագըրեան.
երիտասարդ
երեսունեւհինգամեայ,
մեծատուն
եւ
բարեբարոյ
(
արդ
†),
որոյ
կալուածք
եւ
ագարակք
էին
’
ի
Հովտու
անուանեալ
տեղւոջ.
եւ
ցաւէր
նմա
զի
այնպիսի
ճարտար
այր
`
ոչ
էր
վարեալ
’
ի
կարեւոր
գործ
տեսչութեան:
Յիշէ
եւ
վարժապետ
եւ
աշակերտս,
յորոց
յայտ
է
զի
գոյր
եւ
դպրոց.
եւ
զկճեայ
սպիտակ
խոյակս
սեանց
յԱնազարբայ
բերեալս
’
ի
պէտս
կառուցման
եկեղեցւոյ:
Աստի
եւ
անդր
ընդ
հիւսիս
`
սահմանք
են
Մարաշոյ,
յերկրին
Ջահանայ: