Սիսուան

136. Սոլի - Պոմպէուպօլիս

Ի հիւսիսոյ հանուրց ձորակաց վիճակիս Վարշագայ, եւ ’ ի հարաւոյ Կիւզէլ - տէրէ գետահովտի՝ առ որով Մերսին է, ձգի ձորակն Մէզէտլի կոչեցեալ յայժմուս, իջեալ ’ ի ստորոտից բարձրաբերձ Թմբուկ ( Տիւմպէլէկ ) լերանց. ’ ի հնումն կոչէր Լիպարիս, զնոր անունն առնու ’ ի Մէզէտլի գեղջէ, որ մերձ ’ ի գետաբերան նորին. ’ ի վերոյ քան զայն ` յաջմէն ( յարեւմտից ) ՝ նշանակի Շէվլիկ ( Շուըլկի? ) գիւղ. յահեկէն՝ Գարա-հաճիլի. եւ եւս վերագոյն առ աղբերակամբքն ` Արդիլ, Գարաճա, եւ այլն: Զանխուլ են վայրքս, որպէս եւ այլոց ձորակաց վիճակիս. բայց ’ ի հնումն հռչակաւոր տեղիք էին ’ ի ծովեզերին. յորոց մին յարեւելից գետաբերանոյն ` մերձ ’ ի Մերսին եւ յԱնքիալէ, Զեփիւռիոն կոչեցեալ քաղաքաւան. ուր զուգէին, ըստ Պլինիոսի [1], զլաւագոյն կապար - արծաթն ` մոլուբդենա (molubdæna) կոչեցեալ, ’ ի պէտս սպեղանեաց վիրաց: — Միւսն հռչակագոյն եւս ` յաջմէ գետաբերանոյն յերի Մէզէտլեայ, էր Սոլի կամ Սոլէ քաղաք. Σόλος կամ Σώλοι, Soli, Soloï, Solopolis, յիշատակեալ յաւուրց Կիւրոսի Կրսերոյ. համարին ոմանք այսպէս կոչեցեալ ’ ի պատիւ Սոլոնի ` ’ ի բարեկամէ նորին Փիլոկիւպրոս թագաւորէ:

Բարգաւաճեալ էր յոյժ վաճառաշահութեամբ եւ ճոխութեամբ ’ ի գաղթականէն Յունաց. յորոց՝ Արգիացիք եւ Հռոդացիք համարին կանգնողք նորին. որք զի ոչ ուղիղ խօսէին զյոյն լեզուն ` սովորութիւն եղեւ զամենայն ծեքաբանութիւն կամ ծռաբանութիւն ` սոլիական կոչել (solécisme): ԶՊարսից կողմն կալեալ էին քաղաքացիքն առ Դարեհիւ վերջնով, վասն այնորիկ Աղեքսանդր արկ տուգանս ’ ի վերայ նոցա երկերիւր տաղանդ, որ եւ նշանակէ զմեծ փարթամութիւն նոցին. եւ ինքն յետ Իսսեան մարտին եկեալ այսր ` մատոյց զոհս Եսկուլապեայ, եւ կարգեաց խաղս թատերականս եւ կրթականս: Թէ եւ բարբառ Սոլեայ ոչ համարէր յստակ առ հինս, այլ ընծայեաց քաջ մատենագիրս, որովք մարթ էր պարծել քաղաքին. որպիսիք են փիլիսոփայքն Կլէարքոս ճեմական, աշակերտ Արիստոտելի, գրիչ վարուց նշանաւոր արանց, այլ գրուածն կորուսեալ է. — Կրանտոր, աշակերտ Քսենոփոնի, ակադեմեան իմաստասէր, գրիչ Մխիթարութեան վշտաց, յորմէ ոչ սակաւ օգտեցաւ Կիկերոն. — Խրիւսիպպոս ստոյիկեան, աշակերտ Կլէանտեայ եւ հակառակորդ Եպիկուրոսի, ասի գրեալ գիրս կամ ճառս աւելի քան 300, յորս գտանէին եւ հակասութիւնք եւ անհեդեդ եւ դրութիւնք. երեքին եւս կացին յԳ դարու նախ քան զթուական Փրկչին: Ի Սոլեայ էին եւ երկոքին Փիլեմոն կատակերգուք, հայր եւ որդի, առաջինն ` ասի ’ ի զառամեալ հասակի ` սաստկապէս ծիծաղելով մեռեալ: Անուանի քան զսոսա եղեւ Արատոս, ’ ի նմին Գ դարու, հռչակեալ յոյժ վասն քերդուածոյն Աստղաբաշխութեան կամ Նշանաց երկնից, զոր Կիկերոն եւ Գերմանիկոս եւ այլք ոմանք դրուատելով՝ յեղին ’ ի լատին լեզու եւ ’ ի չափս. սորա գերեզման համարի լինել ’ ի բլրակի յարեւելեան հիւսիսային կողմն քաղաքին: —

Ի ժամանակի Միհրդատեան պատերազմաց ` արշակունի աշխարհակալ մեր Տիգրան ` նիզակակից աներոյն եւ վրէժխնդիր Հռովմայեցւոց ` ’ ի հուր եւ ’ ի սուր դատելով եւ զկողմանս զայսոսիկ Կիլիկիոյ ` յաւեր դարձոյց եւ զՍոլի. այլ յետ ոչ բազում ամաց եկեալ Պոմպէի ընդդէմ նորա եւ Պոնտացւոյն, գրաւեաց եւ ետ վերականգնել զքաղաքն, յիւր անուն կոչելով Պոմպէուպօլիս, Πομπηϊούπολις, Pompejopolis. ամրացոյց պարսպօք եւ մարտկոցօք, եւ պէսպէս շինուածովք վայելչացուցեալ ` շինեաց եւ գեղեցիկ նաւահանգիստ ձուաձեւ, իբրեւ 460 Չ. ընդ երկայնն, 220 ընդ լայն, առաւել կամ պակաս, եւ աւելի քան երկու Չ. բարձր եւ 15 Չ. թանձր շրջապատ ամբարտակօք, յորում ` յարեւելեան կողմանն ` փորեալ է ուրեք գուբ ջրոյ. եւ իբրեւ 90 Չ. հեռի ’ ի գլխոյ կիսաբոլորին ` ’ ի միջի ծովուն ` ամբարձեալ կայ խարիսխ կամ պատուանդան ` ոչ գիտեմ որոյ արդեօք անդրւոյ, դի՞ց յաղթութեան եթէ Պոմպէի:

Բնակեցոյց սա ’ ի քաղաքին զոմանս ’ ի նուաճելոց յելուզակացն եւ յայլոց, որով յառաջին շնորհսն բարձրացաւ տեղին, եղեալ յետոյ եւ եպիսկոպոսանիստ ընդ Սելեւկիոյ նահանգաւ: Ոչ սակաւ դրամք գտանին քաղաքիս, ինքնիշխանականք եւ կայսերականք, յորս յաճախագոյն են տիպք դից Պալլասայ եւ Անահտայ, այլ եւ Բահաղու, որ յայտ առնէ զսեմական ծագումն, եւս ` արեգական, ողկուզոյ խաղողոյ, Պոմպէի վերականգնողին, եւ այլն, որպիսիս է նշմարել եւ ’ ի պատկերեալքս աստանօր, յորս նշանաւոր է նորագիւտ մեծ պղնձեայն ( Թիւ 161 ), կրելով զանուն քաղաքին ’ ի մահիկ լուսնի [2]:

Մեծ սասանութիւն երկրի ` յամի 525` իսպառ ամայացոյց զքաղաքն, կամ ոչ եւս վերադարձոյց յառաջին վայելչութիւնն, որոյ նշանք քաջ իսկ ակներեւ կան մինչեւ ցօրս այս. եւ գլխաւոր այնոցիկ է երկկարգեան երկայն շար ` իբր 15 Չ. զուգահեռական ` երկերիւր սեանց, ’ ի կեդրոնէ շրջանակի նաւահանգստին ձգեալ ’ ի քաղաքամէջն ` ընդ Հս. Ել. ընդ երկայնութիւն պողոտայի 450 չափուց, մինչեւ ցաւագ դուռն քաղաքին, յորմէ եւ անդր ձգի պողոտայ սալայատակ մինչեւ ’ ի կամուրջ մի կործանեալ. աւելի քան քառասուն ’ ի սեանցն տակաւին կանգուն կան ` յարեւելեան կարգին, արեւմտեայքն գրեաթէ ’ ի սպառ տապաստ դնին. 5 ¹ / ₂ Չ. բարձրութեան է սեանցն, եւ իբր 0, 95 տրամագիծն. մէն ’ ի չորից հատորոց վիմաց զուգեալ. կէսք ’ ի սեանցն կորնթացի ոճով են, այլք խառն, եւ խոյակքն պէսպէս քանդակս ունին ` տերեւոց, պատկերաց, եւ յաղթութեան կերպարանաց, եւ ուրեք ուրեք անուանս հռոմէական կայսերաց. թուի երբեմն եւ կամարակապ լինել սեանցն, գէթ այսպիսի ինչ կայր ’ ի հարաւային ծայր արեւմտեան սիւնաշարին [3]: —

Յարեւելակողմն քաղաքին ’ ի բլուր մի յեցեալ է Թատրն կամ Ամփիթատր, որոյ հիմունք միայն սպիտակ վիմօք ` եւ սակաւ ինչ յաստիճանացն երեւին արդ, եւ մաշեալ քանդակպատկեր Աստղկան: — Ողջագոյն մնան պարիսպքն շրջապատք զբոլոր քաղաքաւն, քառակուսի աշտարակօք, աւելի քան զերեսուն. իսկ արտաքոյ քաղաքին ոչ սակաւ շիրիմք եւ գերեզմանք եւ այլոց ինչ շինուածոց մնացորդք, յորոց գուշակի բազմամարդ եւ կարի շէն լինել Պոմպէուպօլսոյ, թէ շատ ոչ ընդարձակ: Մի ’ ի շիրմացն կրաքարեայ ` չափաւոր արուեստիւ ` հանեալ ’ ի տեղւոջէն բերաւ ’ ի Տարսոն. եւ ’ ի վերնագիր յոյն բառէն գուշակի քրիստոնէի ուրումն Դիոնիսիոսի եօթանասնամենի եւ կնոջն՝ Ամմիայ Ամմիանեան †44 ամաց: Նշմարին ’ ի քաղաքամիջին տեղիք բաղանեաց, ջրամբարաց, ագուգայից եւ եկեղեցեաց. մի ’ ի յետնոցս ’ ի միջավայր քաղաքին է քառակուսի երկայն: — Ի տափարակի որ ընդ մէջ ծովափանցն եւ լեռնոտանց ` ճարակին հօտք անդէոց, զի անբնակք են մերձակայ սահմանքն ցՄէզէտլի. ’ ի միջոցին կան հողաբլուրք ` որպէս թուի ձեռագործք, եւ ’ ի վերայ լեռնաբլրոցն ` բերդորայք: — Առ մերայինս ` յիշի Պոմպէուպօլիս ռամկաբար ծեքեալ ` Բամբօլսոն, ’ ի վերջին ժամանակս պայազատութեանն, յամի 1318, յորում Խարամանք արշաւեալ ’ ի Տարսոն՝ եւ դարձեալ դադարեալ էին « Ի Բամբօլսոնի կանդարայն. նա Գունդն Կոռիկոսոյ Պարոն Օշին ` երեքհարիւր մարդով հասաւ նոցա, եւ կոտորեաց զնոսա ` Աստուծով. եւ դարձաւ ուրախութեամբ »: Կանդարայդ ` կամուրջն է, որիշ ’ ի սիւնաշարէն մեծէ: Վարուն թուի նաւահանգիստ Պոմպէուպօլսի յայնմ ժամանակի. զի յիտալական ծովեզերեայ տեղացուցի միում միջին դարուց ` Porto Bombilico գրի, թէ եւ անդր քան զԼամաս: Ի սահմանս Պոմպէուպօլսի, ըստ Երիցուն Պլինիոսի, էին կպրաջուր աղբերք. զնոյն վկայեաց եւ գիւղապետ մի կողմանցն ’ ի սկիզբն դարուս ` առ Պոֆորդ, եւ ասէր լինել վեց ժամուք ’ ի Հս. Ել. Մերսինայ. զոր եւ ’ ի ժամանակի եգիպտական մարտից ստուգեալ Իպրահիմայ ` ’ ի գործ էած: Տեղի կպրաղբերցն Պիխարտի? (Bikhardy) գրի առ Պոֆորդի: — Մերձ ’ ի ծովեզրն կայ աղբիւր քաղցրահամ: — Սահման նաւահանգստին եւ ծովեզրն Պոմպէուպօլսոյ ` Հախմուն կոչի ’ ի տեղացեաց, որք եւ աւանդեն անուն լինել Հրէի շինողի տեղւոյն: — Ի սահմանս Պոմպէուպօլսի գտեալ հետաքնին բուսաբանին նոր տեսակ Ճլելեկի ` կոչեաց յանուն տեղւոյն, Silene Pompejopolitana, եւ զատ յայլոց բուսոց նշանակեաց եւ զՏերեփուկ խաժագոյն (Centaurea glauca), եւ * Առիւծագի կորակեղեւ (Orobanche camptolobis):

[1]             Est et molubdena … vena argenti plumbique communis …Laudatissima quæ in Zephyrio fiat. — Plin., Historia Natur XXXIV. 53.

[2]             Դրամս այս պահի ’ ի կայսերական թանգարանին Վիեննայ, հրատարակեալ ’ ի Քէննէրայ (Fred. Kenner) եւ ’ ի Պուդքովսքեայ։

[3]             Ուղեւորք ճանապարհագիրք գրեաթէ մերձաժամանակք ( Պոֆորդ, Պարքըր, Լանկլուա, Չիհաչէֆ, Բեդերման, Տէվիս ), զկանգուն մնացեալ սիւնսն թուեն անմիաբանաբար, 40, 41, 42, 43, 45. որ ոչինչ առաւելութիւն կամ նուազութիւն բերէ հնութեանցս, այլ նշանակեցի ’ ի ցոյց վրիպանաց եւ ականաւոր եւ զգուշաւոր գրչաց, եւ այլ եւ այլ տեսութեան իւրաքանչիւրոց։