Սիսուան

105. Հայկական յիշատակք. Եկեղեցիք. Եպիսկոպոսք

Որպէս ’ ի վերդ նշանակեցաւ, ’ ի յետին քառորդի ԺԲ դարու անկաւ Տարսոն հաստատապէս ընդ բարձրացեալ ձեռամբ Ռուբինեանց, եւ եկաց իբրեւ ամս երկերիւր. առաջին յիշատակք քաղաքին յայսմ հայկական պարագայի ` եկեղեցականք են քան քաղաքականք. առաջնոցն եպիսկոպոսաց ` որ ’ ի վերջին քառորդէ Ժ դարու մինչեւ ցելս ԺԲ ^ին կացին, ոչ հասին մեզ ոչ անուանք ինչ եւ ոչ գործք. բայց զի արդէն բազմաթիւ էին Հայք կողմանցն ` վասն այնորիկ կարգեցաւ անդ արքեպիսկոպոս ’ ի Խաչկայ կաթողիկոսէ. իսկ յայսմ նորոգ ժամանակիս, առաջին ` Գրիգոր Ապիրատ կարգեցաւ տեսուչ Տարսոնի ` յազգակցէ իւրմէ ’ ի Գրիգորէ Տղայոյ, յամբառնալ իւրում ’ ի գահ կաթողիկոսական. այլ, որպէս երեւի ` յետ սակաւ ամաց փոխեալ Ապիրատայ ’ ի թեմ Կապպադովկիոյ, Տարսոնի եկեղեցւոյ փեսայացաւ երկրորդն Պօղոս ` Ներսէս Լամբրունեցի, զորոյ զհանդէս տեսաք ’ ի տեղագրի հայրենի նորուն դղեկի. յետ նորա յերկուս որոշեցան աթոռս ` Տարսոն եւ Լամբրուն: Առ Ներսիսիւ եւ Լեւոնիւ ` երկոքումբք գերապանծ գլխովք եկեղեցական եւ թագաւորական գահուց Հայաստանեայց, թերեւս մեծ եղեն փառք Տարսոնի ` քան բնաւ երբէք. յառաջ քան զգահակալել Լեւոնի ` եկեալ էր ’ ի Տարսոն եւ ինքն քահանայապետն Հայոց ` ձեռնադրողն Լամբրունեցւոյն, ուր եւ ընկալաւ ( յամսեան հոկտեմբերի 1185 ամի ) զթուղթ Լուսիոսի Պապի եւ զգիրս կարգաց Հռովմայ եկեղեցւոյն, եւ զընծայսն ` միթր եւ պալիուն, ’ ի ձեռանէ նուիրակի իւրոյ Գրիգորի եպիսկոպոսի Փիլիպպուպօլսոյ, առաքելոյ առ նոյն ծայրագոյն քահանայապետ. եւ ետ Ներսիսի թարգմանել ’ ի լատինէ զթուղթն եւ զգիրսն ` ’ ի մերս բարբառ: Յետ ամաց հնգից ’ ի խաղալ դիմել յայս կոյս Փրետրիկեայ Ա կայսեր, դարձեալ եկն այսր կաթողիկոսն հանդիպել նմա, առաքեալ յառաջագոյն զյաջողակն յամենայնի զՆերսէս. այլ ’ ի հանդիպել դժխեմ արկածից մահու կայսերն ’ ի Սելեւկիա ` դարձաւ սա տրտմութեամբ յաթոռ իւր, եւ վանատուր եղեւ միոյ յեկելոցն ընդ կայսեր, արքեպիսկոպոսի « Մուստէր քաղաքի, որ ունէր իւր դաս ձիավարի զկնի ` հազար հեծեալ ». յորմէ եւ ընկալեալ զլատին կանոն թագաւորօրհնէից, թարգմանեաց, եւ նովիմբ յետոյ օրհնեցաւ Լեւոն, առընթեր կալով եւ թարգմանչին, որով եւ առաջին թագաւորանիստ քաղաք Հայոց մարթ է ասել զՏարսոն: Տաճարն մեծ ` յորում կատարեցաւ մեծն այն հանդէս ` յայտ է յանուանէն Ս. Սոփիա, կառուցեալ ’ ի Յունաց, եւ ըստ սովորութեան ` նուիրեալ Աստուածայնոյ իմաստութեան, այլ կոչէր եւ Ս. Պետրոս, թերեւս յաւելեալ ’ ի նմին իսկ ’ ի Լեւոնէ, վասն նշանի առաքելապետին զոր ընկալաւն ’ ի նորին յաջորդէ: Վիլտեպրանտ որ յետ երկոտասան ամաց օծման Լեւոնի եկն այսր, ’ ի միջոց կամ ’ ի կենդրոն քաղաքին ասէ զկաթողիկէն Տարսոնի, յոյժ վայելչազարդ եւ պաղպաջուն կճէիւք. եւ թէ ’ ի ծայր եկեղեցւոյն անդրի մի էր, եւ ’ ի նմին ` հրեշտակային ձեռօք նկարեալ պատկերն այն Տիրամօր ` որ զԹէոփիլոս զգաստացոյց. եւ զարմանասքանչ իմն տնտեսութեամբ ` ’ ի մեծամեծ վտանգս երկրին ` արտասուս բղխէր, վասն այսորիկ եւ մեծապէս պատիւր յամենեցուն [1]: Զայս եկեղեցի շնորհեալ էր Լեւոն ` արքեպիսկոպոսին Լատինաց ` ’ ի ժամանակի թագընկալութեանն, յետոյ ’ ի բաց էառ: Արտաքոյ եկեղեցւոյն ` յանկեան միում, ասէ նոյն Վիլտէպրանտ, կայ շիրիմ դստեր Մահմէտի, մեծարեալ յոյժ ’ ի հաւատացելոց նորին. հաւանօրէն միոյ ’ ի զարմէ ամիրապետացն էր բնակելոց ’ ի Տարսոն: Բազմամարդ ասէ զքաղաքն եւ պարսպապատ, այլ հնացեալ եւ խարխարեալ. բայց ունէր եւ բերդ շէն եւ ամուր, ուր Ս. Թէոդորոս նահատակեցաւ, վասն որոյ եւ եկեղեցի է անդ յանուն նորին Ս. Թէոդորոսի: Ի քաղաքի աստ ընկալաւ Լեւոն զյիշատակող բանիցս յամի 1211, ընդ նմին եւ զդեսպան դքսին Աւստրիոյ, եւ բնակեցոյց յերկրի իւրում եօթնեակս ութեւտասն: — Ի մայր եկեղեցւոջ Տարսոնի ’ ի Ս. Սոփիա եղեն եւ մեծահանդէս թագաւորօրհնէք երկուց վեհագոյն յաջորդաց Լեւոնի, փեսայացելոյն իւրոյ եւ թոռին, այսինքն Հեթմոյ Ա, եւ Լեւոնի Բ, որպէս նշանակեն արքունի պատմիչքն. յիշելով վասն առաջնոյն, զի յամի 1226 « Ժողովեցան Կոստանդին կաթողիկոս եւ եպիսկոպոսք եւ իշխանք ’ ի Տարսուս եւ դրին թագաւոր … զպատանին Հեթում … եւ եղեւ ուրախութիւն Հայոց. եւ եդին մեծ սէր ընդ Հռոմայ պապն եւ ընդ Ալամանաց օնբրունն » [2] (empereur): Վասն երկրորդին, զի « Ի Թու. ՉԻ, յամսեանն յունուարի վեցն (1271) օծին թագաւոր Հայոց զԼեւոն որդի թագաւորին Հեթմոյ, ’ ի մայրաքաղաքն Տարսոն, ’ ի սուրբն Սոփի. եւ յամենայն ազգաց քրիստոնէից անդ հաւաքեալ կային, առ ’ ի տեսանել զարժանի տեսանելոյ ուրախութիւնն. որ եւ բազմաց մեծութիւն շնորհեցաւ յօրն յայն, եւ բազումք ’ ի կապանաց բանտից ազատեցան » [3]: Ի յաջորդաց սոցին յիշի եւ օծումն Օշնի ’ ի Տարսոն, յամի 1308. թուի թէ եւ այլք ոմանք. բայց գլխաւորացն աստանօր կատարելով զմեծագոյն զայս հանդէս քաղաքական ` յայտ լինի Տարսոնի յարամնալն ’ ի պատուի եւ ’ ի բարգաւաճանս մայրաքաղաքութեան, եւ դիւրամատոյց եւս գոլով եկաց ’ ի ծովէ եւ ’ ի ցամաքէ ` քան զՍիս, յինքն հաւաքել զկոչնականս եւ զհիւրս ’ ի պայծառութիւն տօնից, յորս սրբափայլէր հարսն Քրիստոսի ` եւ անուանակիրն նորին Իմաստութեանն Հօր ` Ս. Սոփիա: Իսկ յետ բարձման թագաւորութեանն Հայոց ` թուի իմն եւ ինքնին բարձեալ կամ ծածկեալ. զի ոչ եւս յայտնի յիշատակ նորին եւ տեղի. այլ կարծի լինել ’ ի տեղւոջ ` յոր Րամազանեանք կանգնեցին զմեծ մզկիթն ` Ուլու ճամի: — Ի վերոյգրեալ վկայութեանցդ յայտնեցաւ Տարսոնի բազմամարդութիւնն, տեւեալ ’ ի ժամանակէ անտի տիրապետութեան Բիւզանդացւոց, որ է ասել, թէ եւ ’ ի նուաճել Հայոց ` մեծ մասն բազմութեան բնակչացն ` Յոյնք էին, որպէս վկայէ եւ Լամբրունեցին. որք ` եւ յետ մահուան Մեծին Լեւոնի հրապուրեալ միաբանեցան ընդ անհաւանսն վարչութեան Պայլին Հայոց Կոստանդնի, գլուխ ինքեանց ունելով զմեծ իշխան Պարոն Վահրամ, եւ գումարեալ հինգ հազար արանց կամէին յանկարծոյն ’ ի վերայ հասանել Պայլին. այլ սորա իրազգաց լեալ կանխեաց, պատահեցաւ ապստամբացն ’ ի սահմանս Ատանայ քաղաքի, եհար եւ փախստական տարաւ մինչեւ ’ ի Տարսոն. որոց անկեալ անդր՝ « եւ փակեալ զդրունսն ելին ’ ի պարիսպն ` եւ պատերազմէին ընդ վանիչսն իւրեանց. իսկ այր ոմն ’ ի քաղաքէն Վասիլ անուն բանատու եղեալ առ Պայլն, եւ նա խոստացաւ նմա զինչ եւ կամեսցի. եւ ’ ի գիշերի բացեալ զդրունսն ՝ եմուտ Պայլն եւ զօրք իւր ’ ի քաղաքն, եւ յաւարի առին զինչս Յունացն. իսկ իշխանքն այն փախեան ’ ի քաղաքէն եւ ելին ’ ի Կլայն, որ էր գեղեցիկ եւ անըմբռնելի ամրութեամբ: Իսկ իմաստունն Կոստանդին Պայլն Հայոց ` առանց մարտի եւ զնոսա հաւանեցոյց բանիւք եւ ընդ ձեռամբ էած, եւ եդ ’ ի բանտի. էր ’ ի նոցանէ որ ազատեցան, եւ էր որ անդ վախճանեցան » [4]: — Ի հաստատել թագաւորութեանն Հեթմոյ, յամի 1228 ձեռն էարկ նորոգել զպարիսպս Տարսոնի, յոր ոչ ժամանեաց Լեւոն, զբաղեալ յայլ շինուածս. սեւորակ վէմ մի արձանին ` բարի բաղդիւ պրծեալ եւ ուրեք ուրեք մաշեալ, զարդիս ագուցեալ յորմն եկեղեցւոյ Ս. Աստուածածնի ` վկայէ մեզ զայս. եւ է վէմն 0, 75 Չ. ընդ երկայնն, 0, 55 ’ ի բարձրութիւն. երկայնութիւն տառիցն 08 ¹ / ₂ կամ 9 հարիւրորդ. եւ այս է արձանագիրն.

 

 

— Պարսպացդ զուգակից համարի եւ սրակամար վայելուչ դուռն Տէմիր-գափու: Ամրութիւն նորաշէն պարսպացն փորձեցաւ յետ սակաւուց, երկիցս պաշարեալ ’ ի սուլտանէն Իկոնիոնի (1245-6). յերկրորդում նուագին ` երկերիւր վաթսուն հազար ! մարդ ասէ Գունդստապլն զթիւ հրոսուն, որք աւուրս բազումս « բոլոր պատեցին զՏարսուս. թագաւորահայրն եւ ես Սմբատ Գունդստապլս ` մտաք ’ ի Տարսուս. եւ եթէ զամէն նեղութիւն բաբնաց ու զկռիւ գրեալ էաք ` նա կարի շատ էր լեալ. հայնց որ ’ ի ջրմըտին դեհն ու ’ ի ջրելին ` աղէկ նետընկեց մի փլուցին զպարիսպն. շատք մեռան յերկուց կողմանց, բայց ’ ի դրացէն ` հարիւրապատիկ. զի ունէաք ընդ ներքս աղէկ Ֆռանկի չարխաւորք: Եւ ապա եկն դեսպան ’ ի Թաթարէն ` որ թողէին ելանել. նա չէաք ’ ի լսել, վասն զի զքաղաքն առած ? ունէին »: Ի նմին ժամանակի մեռանի սուլտանն Խիյաթէտտին, զոր ոչ գիտէին մերայինք ` մինչ ամիրայք նորա խնդրեցին ’ ի թագաւորէն Հայոց զՊռականա բերդ. եւ ընկալեալ ` ’ ի բաց դարձան. եւ « որչափ ’ ի վերայ մեր կացին, ասէ պատմիչն, կաթ մի անձրեւ չեկաւ. երբ որ սէրն եղաւ ` նա ’ ի քսան օր գիշեր եւ ցորեկ ` չկտրեցաւ, եւ եղեւ ամեն աշխարհ մէկ ծով. յայնժամն որ ելան ` հարիւր հազար մարդ աւելի ոտով [5] ՝ սպանին, եւ ջրախեղդ սատակեցան. շատ պիղծ էաք այրել իւրեանց [6] ՝ թէ չէաք երդուեալ »: — Յետ մահուան Հեթմոյ ` յաւերածու արշաւանին 1276 ամին, Եգիպտացիք ` ընդ այլսն

« Եւ ըզՏարսոն զմեծն աւերեալ

Զերեւելին եւ հռչակեալ,

Զսուրբ Սոփիա տաճարն այրեալ,

Եւ զքաղաքն աւար առեալ » [7].

յայտ է զի նորոգեալ վերականգնեցաւ քաղաքն, անշուշտ եւ Սուրբն Սոփիա, թէ եւ ոչ հաւասար առաջին փառացն. եւ յայլում չար պատեհի ` թուի կրկին աւերեալ եւ անյայտեալ ` ըստ վերոյգրելոցս: — Յելս ԺԳ դարու եւ ’ ի սկիզբն ԺԴ ^ին ՝ Ալինախ արգանդակից եղբայր Օշնի թագաւորի ` տէր էր Տարսոնի, յորժամ օծաւն սա անդ թագաւոր Հայոց (1308). որ եւ յետ մահուան առաջին կնոջն ` ( Բ Զապել դշխոյի, 1310-11), « ուղարկեաց ( յամի 1316) եւ եբեր Օշին թագաւոր զեղբօր դուստրն Ըռէ Ըռուպերդին (Re Ruberto թագաւորի Սիկիլիոյ ), եւ պսակեցաւ ’ ի Տարսուս ». այլ ’ ի միւսում ամին, 1317, ողբալի մահուամբ զրաւեցաւ ’ ի կենաց սիրելին այն ( Ալինախ ) եղբայր թագաւորին. « զի պատճառ մահուան նորա այս է. լոգացեալ եղեւ ’ ի գետն Տարսոնի, եւ էր ընդ նմա ’ ի լողկանալն ` տաճիկ ձի մի, եւ եհար զնա ոտամբն ’ ի գլուխն. եւ այն եղեւ պատճառ մահուան նորա … եւ կայ հանգուցեալ ’ ի Դրազարկն » [8]. որ սուգ մեծ հասոյց Օշնի. զի ոչ միայն խեղեփ իւր էր, այլ եւ միայն մնացեալ ’ ի բազմաթիւ եղբարցն: Ի միջոց ժամանակի մահուան երկոցուն երկուորեկացն, այն է յամի 1318, « Ելաւ Խարամանն շատ հեծելով եւ գերեաց զսահմանսն Տարսոնի » [9]. այլ հարաւ ’ ի դարձին ’ ի կողմանս Պոմպէուպօլսոյ: Յետ մահուան Օշնի ` համանուն նորին Օշին ` տէրն Կոռիկոսի ` Պայլ կարգեալ ’ ի նմանէ դեռաբուսիկ որդւոյն ` Դ Լեւոնի, ընդ մեծի մասին Կիլիկիոյ ունէր եւ զՏարսոն ընդ իւրով իշխանութեամբ, մինչեւ դաւեալ սպանաւ հրամանաւ նորին Լեւոնի զարգացելոյ (1329): — Յետ նորա երեւի ոստիկան կարգեալ Տարսոնի ` մեծ իշխանն եւ ապա թագաւորահայրն ` Պաղտին մարաջախտ, զի արար շինութիւնս ’ ի քաղաքին վտանգելոյ ’ ի ստէպ յարձակմանց Եգիպտացւոց: — Առ յետին թագաւորօք Սիսուանայ ` աղօտանայ ընդ այլսն եւ Տարսոն. այլ տակաւին յամի 1344 Կլեմէս Զ պապ խոստանայ թղթով ( յ ’8 սեպտ. ) առ Գուիտոն թագաւոր ` խնամ տանել եկեղեցւոյն Տարսոնի, որպէս խնդրեալ էր նորա ’ ի ձեռն դեսպանի իւրոյ Փրանկիսկոսի Պիզացւոյ, եւ գրէ վասն այնր եւս առ նուիրակ իւր ` պատրիարքն Կ. Պօլսի: Յաջորդ նորա Կոստանդին թագաւոր ` որդին Պաղտինի ` անբաւական գտեալ ’ ի պահել զդաշտակողմն երկրին, ելիք կամ վաճառեաց զՏարսոն ` Եգիպտացւոց. յորոց յիշի ոստիկան կարգեալ Քոմարի ոմն, եւ յետ նորա յամի 1363` Մանճագ-Եուսուֆ [10]: Ոչ գիտեմ վասն լատին եպիսկոպոսի՞ քաղաքին իցէ եւ խոստումն Պապին, եթէ վասն եկեղեցւոյն Հայոց, որոյ գոգջիր ’ ի նմին ամի յիշի եպիսկոպոս Վարդան անուն. իսկ նախորդք նորին արքեպիսկոպոսունք ` ծանօթք ’ ի գիրս ` են, յամս,

972-90. Ա. Ա. կարգեալ ’ ի Խաչկայ Ա. կաթողիկոսէ.

1173. Գրիգոր Ապիրատ ( կաթողիկոսն ).

1175-1198. Ներսէս Լամբրունեցի.

1198. Ստեփաննոս.

? Ներսէս.

1230?-50. Գրիգոր.

1307-16. Յովհաննէս.

†1320. Ստեփաննոս.

1324. Բարսեղ.

1342. Վարդան.

1365-70. Ա. Ա. առ Ուրբանոսիւ Ե.

1373. Ա. Ա. Դեսպան թագուհւոյն Հայոց ’ ի Վենետիկ

1393. Ա. Ա. Ի Կիպրոս.

 

Ի յետին ժամանակս ծանօթք ինձ

 

1767-74. Յակոբ-Մեսրոպ Սրապեան.

1837. Յովհաննէս.

 

— Իսկ Լատինաց արքեպիսկոպոսունք ծանօթք ` են

1110. Ռոճեր.

1116. Ստեփաննոս.

1190. Ալպերտ.

1215. Պօղոս.

1279. Յովհաննէս.

1327. Դանիէլ ’ ի Թերտոնայ.

13… Անտոն, վախճանեալ նախ քան զամն 1358.

1358-1366. Պոնտիոս.

1366. Յովհան Pongherii.

Եկեղեցիք յիշեալք ’ ի նախնեաց ’ ի Տարսոն, զատ ’ ի վերոյիշեցելոց Ս. Սոփիայ եւ Ս. Թէոդորոսէ, են Գ. Ս. Աստուածածին որ եւ Ս. Պօղոս, զի աւանդի շինեալ ’ ի Պօղոսէ առաքելոյ յանուն Ամենասրբուհւոյն. նորա ասեն տնկեալ եւ զծառն եղջերենի որ ’ ի գերեզմանս Հայոց, մերձ յեկեղեցին, երկգրկաչափ շրջապատութեամբ փորոգեալ բնոյն, այլ ոչ աւելի քան երկդարեան հնութիւն համարին նմա բուսաբանք, ըստ Լանկլուայ: Եկեղեցին ունի ցոյցս հնութեան, երկայնաձեւ կիսաբոլոր բեմիւ, երկուս կողմնական դրունս ունելով արդ, զի աւագ դուռնն խցեալ է. կամարայարկն հին կործանեալ, որպէս ասի ` բռնութեամբ ձեռին, փայտեղինաւ ծածկեալ է ’ ի վերայ վեցից սեանց, որոց խոյակքն հինք են. լուսամուտքն նեղք են յոյժ ’ ի կողմնական որմունսն եւ ’ ի ձեղուանն, վասն որոյ եւ մթին. ’ ի ներքին որմունսն են քուաքատակք կիտուածեալք. յարտաքինսն ` ագուցեալ են խաչաձանք եւ տապանավէմք, եւ նախայիշեալ արձանն շինութեան պարսպաց քաղաքին. ’ ի ներքին որմանն եւս է Խաչարձանն դամբանական Ստեփանոսի ուրումն [11], յամի 1262, գրութեամբ որպէս տեսանի յէջ 271: —

 

 

Ի վերոյ դրանն ագուցեալ է վէմ արձանի չափական բանիւ յեզերսն, 1316 թուականաւ, եւ վահանանշանաւ, ( թիւ 84), զոր ընդօրինակեմ ’ ի դիւրութիւն ընթերցման.

Որ վասն անչափ սիրոյ քոյին

Բանդ ի կուսէ առեր մարմին,

Աղաչանաւք Աստուածածնին,

Թող ըզյանցանսըն զԱլիծին.

Որ եւ հանգեաւ ի մեծ թուին

ՉԿ ( եօթըն հարիւր վաթսուն ) հընգին.

Յորժամ գայցես յաշխարհ կրկին

Յարո զսա փառաւք քոյին. Ամէն:

Հանգոյն Զապելի ` յաճախեալ էր եւ Ալիծ անուն առ պայազատութեամբ մերայոցս ’ ի Սիսուան. ծանօթք մեզ յայն ժամանակս են, Ալիծ ` քոյր Կոստանդեայ թագաւորի ( որդւոյ Պաղտինի ), ծնեալ չորիւք ամօք նախ քան զթուական արձանիդ, ( յ ’7 փեպրուարի, 1312), եւ չէ նմա ճահ մաղթանք թողութեան մեղաց. եւ Ալիծ ` Սենէսջալէս Կիպրոսի, դուստր Հեթմոյ տեառն Լամբրունի, որ եւ յիշի ’ ի կղզւոջ անդ յամի 1312:

 

 

Ա՛յլ արձան սեաւ վիմի 0, 82 Չ. երկայն, 0, 55 լայն, ագուցեալ է ’ ի սեղան բեմին, կարեւոր յիշատակաւ 1319 ամի. զոր եւ փափագէի ուրոյն յանդիման առնել ` համաձեւ եւ համաչափ տառիւք իսկականին [12].

Կամաւք անմահ բարերարին

Որ է պատճառ հանուրց գոյին:

Սուրբ եւ հզաւր արքայն Աւշին

Տերամբ թագվոր Հայոց զարմին:

Կանգնեաց զամրոցս այս ահագին

Նոցունց որ աստ ապաստանին:

Ըզհիմնադիր այս ամրոցին

Զթագազարմըն Կոստընդին:

Որ նա տիրէ մեծ դղեակին

Որ ԴԵՂԸՆՔԱՐ անուն կոչին.

Աւարտեցաւ ջանաւք սորին

ՉԿԸ ^ին: ( եաւթըն հարիւր վաթսուն ութին ).

Արդ որ ի սա ապաստանին.

Եւ կամ մարմնոյ աչաւք նային:

Տալ փոխարէն զՏէր ողորմին `

Լինել ժառանգ Ադին դրախտին: Ամէն:

Նշանաւոր քան զանձինս յարձանագրիդ ` ’ ի ճահ տեղագրութեանս ` է անուն բերդին Դեղնքար, յորմէ փոխադրեալ է այսր վէմն արձանական, որպէս Հեթմոյն ` ’ ի պարսպաց քաղաքին. եւ համարելի է ոչ հեռի ’ ի Տարսոնէ լինել նմին: Բերդս այս վկայի երբեմն ’ ի մեծէ սասանութենէ (1269 ամին ) կործանեալ ընդ այլոց բազմաց. ապա կանխէ շինութիւնն քան զայս թուական, եւ անտի յառաջ չիք այլ Կոստանդին թագազարմն, բայց եթէ ինքն մեծ թագաւորահայրն եւ Պայլն Հայոց Կոստանդին. բայց արձանդ զՕշին եւ զԿոստանդին ասելով զմին կանգնող եւ զմիւս հիմնադիր, եւ յամի 1319 աւարտեալ, թուեցուցանէ յայնմ ամի ` ( որ է նախընթաց մահուան նորին Օշնի թագաւորի ), իւրով հրամանաւ վերականգնեալ զբերդն յայլմէ Կոստանդէ, թերեւս յորդւոյն Հեթմոյ Ջամբռլայի տեառն Նղրոյ, զի ժամանակակից էր: Ընդ ամրոցս եւ աւանս ` զորս ’ ի գերութեան Բ Ճոսլնի ` յամի 1151, կալաւ Նուրէտտին, յիշէ Ապուլֆարաճ եւ զ Դակնաքար, զոր համարիմ նոյն ընդ Դեղնքար բերդիս [13]: — Պատկեր խորանի եկեղեցւոյն ( Ս. Աստուածածնի ) է նկարէն Տիրամայր Աստուածորդւովն ’ ի գրկի, արծաթեղէն թագիւք եւ շրջանակաւ, նուիրեալ ’ ի ժողովրդենէն, որպէս գրեալ է ’ ի ստորեւն.

Շինեցաւ արծաթեայ շրջանակս արդեամբ ժողովրդոց Տարսոն քաղաքի. թուին Ո …

թուի զատ յայսմ գրուածոյ ` միւս եւս զեզերբք շրջանակին փորագրեալ բարձրաքանդակ տառիւք, այսպէս.

Զարծաթապատ սեղանոյ պատկերքս արդեամբք ժողովրդե … ի դուռն Տարսոնի Սուրբ Աստուածածնի եկեղեցւոյն. ի թվին Ո … [14]

Զայս մեծ եկեղեցի ` Յովհաննէս Տարտէլ պատմիչ յետին Լեւոնի ` կոչէ Nôtre Dame de la Coulomgne, ( Աստուածածին Սեան ), եւ ’ ի նմին թաղեալ ասէ զԿի թագաւոր եւ զեղբայր նորին Պեմունդ. որք զառաջինն ’ ի մատրան միում յԱտանա հանգուցեալ էին, եւ փոխադրեցան այսր ` հրամանաւ յաջորդի նորին Կոստանդնի Գ: Շուրջ զեկեղեցեաւն են գերեզմանք Հայոց եւ այլոց քրիստոնէից: — Զատ ’ ի վերոյգրեալ արձանաց եւ քանդակաց ` գտանին եւ այլք ագուցեալք յորմունս մեծի եկեղեցւոյս Հայոց, որպիսի են եւ վահանանիշքս այսոքիկ. 

 

 

Դ. Եկեղեցին էր Ս. Պօղոս, այժմ փոխեալ ’ ի մզկիթ, որ կոչի Գիլիսէ-ճամի. եւ է քառակուսի օրոցաձեւ երդեօք, յերիս դասս բաժանեալ կամարակապ սեամբք. ’ ի ծայր երկոցուն կողմնական եւ անձկագոյն դասուց ` են կիսաբոլոր տեղիք ` որպէս աւանդատունք, դրամբք զատուցեալք, եւ խորշք ինչ խցեալք ’ ի նոսին. երեք դրունք են ’ ի կողմանսն, եւ մի մեծ յառաջոյ, յորոյ վերայ ’ ի ներքուստ յարկ աղօթից ( կանանց ). յաջմէ դրանն կանգնեալ է մնիրայն. ’ ի վերայ դրանց աւանդատանցն են երկտող գրուածք զիրարեալ դժուարընթեռնլի տառիւք. աջակողմեան դրանն է այս բան.

Այս դուռն տեառն է արդարոց

Եւ բնակարան է երկնայնոց.

Պահեա զԱւշին արքայ Հայոց

Լեր քաւիչ ( իւր ) ամեն գործոց:

Ձախակողմեանն ` առաւել եւս կնճռեալ խառնութեամբ տառից եւ սուղ ինչ եղծմամբ ` անլոյծ մնաց. այն զի եւ ոչ էր լուսագրեալ առ ստոյգ քննութիւն: — Գոյ եւ ա ' յլ արձանագիր ’ ի սեաւ վիմի առ ձախակողմեան դրամբն, այսպիսի ինչ.

Հեթում թագաւոր զտաճարս շինեցի որոյ անուն ( Ս. ) Պաւղոս կոչի … տաճար յիշման Աստուծոյ:

Յանուն Ս. առաքելոյն Պօղոսի կոչի եւ ջրհոր մի, արդ ’ ի բակի գունցին Ամերիկացւոց, յոր իջեալ ` գտին ’ ի յատակին փոքրիկ քարայր եւ վէմ սեաւ ագուցեալ ’ ի նմին յունարէն եղծեալ արձանագրաւ, յորում ընթերցաւ անուն Պօղոսի, Παυλου. գտաւ առ երի ընդ գետնաւ քարեղէն աւազան մկրտութեան, նշանակ հին եկեղեցւոյ [15]: — Ե. եկեղեցի Ս. Ստեփանոս. յիշի յաւետարանի գրելոյ [16] յամի 1215: — Զ. Ս. Առաքեալք, զորոյ շինողն յառաջին քառորդի ԺԴ դարու ` յայտնէ յիշատակարան մի, ճառելով զ Պաղտին մարաջախտէ. « Տես զզանազան գործս սորա. զի ’ ի մեծ եւ ’ ի նշանաւոր քաղաքն Տարսոն, յորում էր կայանք բնակութեան իւրոյ, ետ շինել ’ ի սմա տուն եւ տաճար ` յանուն սուրբ եւ երանելի Առաքելոցն հաստատելով. եւ էր շինուած տաճարին ամենայն իրօք գեղեցիկ ձեւով դրութեամբ, բարձրութեամբն, խորանաւն, դրամբքն, եւ կամարայարմար շինուածովն զարմանալի. այնպէս պայծառ ` զի վայելողացն է ’ ի մխիթարութիւն, եւ կամացն Աստուծոյ ` հեշտութեան: Որով եւ ’ ի նոյն տաճարս սահմանեաց քահանայս ’ ի սպասաւորութիւն, զի անխափան միշտ յաղօթս լինելով, եւ զփրկագործ խորհուրդն Քրիստոսի վասն փրկութեան մատուցանելով. այսպէս եւ զանազան բազմերանգ հանդերձ. եւ պէսպէս մասամբք սեղանոյն եւ քահանայից պատրաստելով եւ յօրինելով. նմանապէս եւ զգիրքս սուրբ աստուածային կտակարանաց եւ պատգամաց ժողովելով եւ հաւաքելով զկենսալուր աւետարանն Քրիստոսի, եւ զայլսն համանգամայն առ ’ ի պէտս եկեղեցւոյն եւ յընթերցումն տօնից տէրունականաց »: Խիթամ թէ ’ ի մզկիթ փոխեալ իցէ եւ այս չքնաղ եկեղեցի: — Է. Ս. Յովհաննես Մկրտիչ: — Ը. Ս. Սարգիս. այսոքիկ յիշին յարծաթագիր յիշատակի ` որ ’ ի կողս աւետարանի հնոյ ` պահելոյ յեկեղեցւոջ Ս. Աստուածածնի. սա միայն կայ արդ ’ ի պաշտաման Հայոց: — Այս Սուրբ Աստուածածնի եկեղեցիս է ` յորում հնչէր յիսուսախօս բարբառ երկրորդ տարսոնեան փողոյն ` Սրբոյ Լամբրունեցւոյն. յորում՝ եւ ըստ իւրոց բանից, տեսանէր խուռն դիմել քան զմերայինս ` զօտարազգիս, « հաւատով երկրպագողս, եւ ձեռսն լի ընծայիւք եւ լապտերովք եւ խնկովք եւ ձիթօք. որ Աստուծով ` ասեմ, ’ ի նոցանէ ընծայաբերութենէն ` զոր տան եւ նուիրեն Սրբուհւոյ Աստուածածնին Պատկերին, առլնու Տարսոնի եկեղեցւոյն եւ վանիցս մեր օր ըստ օրէ պէտքն, ’ ի մոմեղինէ եւ ’ ի խնկէ. եւ ունին այսմ ընթացակից եւ հաւատս եւ ջերմեռանդն գութ առ Աստուած եւ յեկեղեցւոյ պայծառութիւն »: Առ դրան այսր եկեղեցւոյ կանգնեաց նա սեղան ողորմած սրտին, եւ ասէր. « Ի Տարսոնի եկեղեցին ` սահմանեալ եմք յուրբաթի եւ ’ ի չորեքշաբաթի ` երկերիւր եւ երեքհարիւր աղքատաց հաց եւ բակլայ բաշխել. եւ թէ տայ եւս Աստուած եւ ձեր ( Լեւոնի Ա ) բարի կամքն ` եւս աճեցուցանեմք »: Բաղդ եզական համարելի է զպահեստ տաճարիս յետ եօթնհարիւր ամաց այսպիսւոյ յիշատակի եւ այնքան անցից եւ արկածից, տակաւին ’ ի ձեռս համազգեացս. այլ մեծագոյն բաղդ է ` արժանաւորս այնպիսւոյ պաշտողի ունել պաշտօնայս: Ի վերջին ամս գրեաթէ բոլորովիմբ նորոգեցաւ եկեղեցին ` վայելուչ ճարտարապետութեամբ Թալասցի Աւետեաց:

Մահմէտականաց մզկիթք ’ ի Տարսոն ` են հինգ կամ վեց. մին ` Գիլիսէ ճամի ` նախայիշեալ եկեղեցին Ս. Պօղոսի. միւս ` Ուլու ճամի շինեալ յամի 1385 ՝ ’ ի Րամազանեանն Էօմէրէ, հոյակապ եւ վայելչազարդ, թէ եւ ոչ քաջ բարեձեւ, չորիւք աշտարակօք կամ մնիրայիւք յանկիւնսն. որոյ վանատուն կամ բակ իմն է կամարակապ որձաքար սեամբք պղնձեայ ոսկէզօծ խոյակօք եւ խարսխօք. ներքին տաճարին են քառակուսի սիւնք ` բարձողք յարկին. ընդ մէջ երկոցուն ` կայ գաւիթ քուայատակ. մնիրայն մեծ ` անջատ ամբառնայ յաջմէ կողմանէ: Ի միում յայլոց մզկթաց համարի գոլ գերեզման Դանիելի մարգարէի, վասն որոյ կոչի Մէհքէմ հազրէթի Տանիէլ: Են մահմէտականաց եւ այլ այսպիսի սրբազան գերեզմանք եւ ուխտատեղիք. որպէս մին ’ ի գերեզմանատան Պէօյիւք-սինի անուանելոյ, ուր եւ քրիստոնեայք երթան յուխտ, համարելով Ս. Պետրոսի ուրումն եպիսկոպոսի հանգստարան. եւ ուխտատեղին կամ Թէքեէ` Հասանայ, կացելոյ յելս ԺԲ դարու ըստ աւանդութեան նոցա. որոյ արձան յիշատակի քուֆագիր ’ ի սպիտակ կճի ` պահէր ’ ի տան գունցին Անգղիոյ: — Չիք այլ ինչ շինուած նշանաւոր ’ ի Տարսոն, ’ ի շուկայս, ’ ի կարաւանատունս կամ ’ ի բաղանիս. ’ ի յետինսն ` մին կարի հին երեւի, վասն որոյ եւ Էսկի համամ կոչի: — Ոչ ճանաչին տեղիք բնակութեան եւ եկեղեցիք Լատինաց ` հաստատեալք ’ ի նուաճման քաղաքին յառաջին Խաչակրաց, եւ շնորհեալք ’ ի Լեւոնէ, որ յամս 1201 եւ 1215 պարգեւեաց Գենուացւոց բովանդակ փողոց մի ’ ի Տարսոն, շինել եկեղեցի եւ փուռն եւ բաղանիս եւ պարտէզս [17]. յորմէ յայտ է թէ վաճառականք նոցա յաճախէին յայնժամ եւ ’ ի Տարսոն, պահի ’ ի դիւանս նոցին (’ ի Գենուա ) զատ յայլոց բազմաց ` մուրհակ մի վաւերացեալ յամի 1279 ’ ի 14 նոյեմբերի յԱյաս, յորում Վասիլ ոմն խոստովանի ընկալեալ ’ ի Մանուելէ Լերգարեայ Գենուացւոյ ` դիպակս 300 սառակին բիւզանդաց արժէիւք, առ ’ ի վաճառել ’ ի Տարսոն:

Չիք երկբայել զի հանգոյն դոցին յաճախէին այսր եւ այլ տոհմք իտալականք, Վենետկեցիք, Պիզացիք, եւ այլն. որոց գլխաւոր կացուրդ էր յԱյաս. այլ զի սա յառաջ քան զայլ քաղաքս իսպառ կապտեցաւ եւ աւերեցաւ յԵգիպտացւոց, ’ ի դէպ է թէ ուղեւորք արեւմտեայք ’ ի Կիլիկիա ` յաւէտ ’ ի Տարսոն գային: Ի նոր դարս ` մի յառաջնոց եկաց է Պերդրանտոն փռանկ, յամի 1432, որ բարեբեր եգիտ զսահմանս քաղաքին, եւ բազում հին շինուածս տակաւին կանգունս ’ ի նմին. շէն եւ զբերդն ` կրկին եւ ուրեք երեքկին պարսպօք եւ փոսով: Զնոյն յիշէ եւ Պարպարոյ վենետկեցի յամի 1471-2, յորում ժամանակի եղբայր Շահսուարի իշխէր ` ’ ի Տարսոն [18]. երկուստեք բերդն անմատոյց գործեալ էր հնգետասան գրկաչափ բարձրութեամբ. տաշածոյ վիմօք. յառաջնոյ կողմանէն կայր քառակուսի հարթ գետին սանդղօք ելանելի, բաւական ’ ի կայան հազար ոգւոյ. յիշէ եւ զկամարակապ քարեղէն կամուրջն: — Պօղ - Ղուկաս որ յամի 1704 ուղեւորէր ’ ի կողմանքս, ասէ, յարեւելից կուսէ անցեալ ընդ քարաշէն կամուրջ գետոյն ( զոր Merikafa? կոչէ ), եւ ընդ դուռն մեծ (30 ՛ բարձր եւ 20 մատնաչափ թանձր երկաթապատ ) մտեալ յաւերակս հին քաղաքին Տարսոնի, զորոյ շրջապատ համարի իբր չորս փարսախաւ. եկեղեցին Յունաց իբրեւ հիւղ մի էր, Հայոցն բարեշէն, ’ ի Պօղոսէ առաքելոյ հիմնարկեալ ` ըստ աւանդութեան. եւ համարի ’ ի սասանութենէ երկրի կործանեալ զքաղաքն: — Քիննայր անգղիացի յամի 1813 յայց ելեալ ` նման իմն վերնոյն ` քառորդ լոկ հնոյն Տարսոնի համարեցաւ զայժմեան, եւ զմասն եկեղեցւոյն Հայոց ` կարի հին: Թիւ բնակչաց քաղաքին ` ըստ սմա ` ’ ի ձմերանի առաւելու ց ’30, 000, յորս 200 տունք Հայոց, եւ 100 Յունաց. բայց յաւուրս նուաճման Կիլիկիոյ յԻպրահիմայ որդւոյ կուսակալին Եգիպտոսի, յամս 1832-9, միայն 4000 բնակիչք համարէին քաղաքին, զատ ’ ի զօրականէն: Չիհաչէֆ յամի 1853 գրէր 1700 տունս ’ ի Տարսոն, յորս 200 Արաբաց, 80 Յունաց, 50 Հայոց: — Աւելորդ համարիմ յիշել եւ զտեսութիւնս ուղեւորաց ’ ի յետին քառասուն ամքս, յորս մարթ է գլխաւոր եւ մանրապատում գրել զԼանկլուայն, այլ ոչ քաջ ստուգապատում: — Ըստ յետին տեսութեանց ` յաւէտ նուազեալ համարի Տարսոն ’ ի վաճառական բարգաւաճանս, որով եւ յայլում ամենայնի. զի Մերսին որ նաւահանգիստ նորին համարի ` առանձինն իմն ձեւանայ շահաստան. իսկ ըստ քաղաքական տեսչութեան ` Ատանա գրաւէ զամենայն առաւելութին. թէպէտ եւ իցեն տակաւին երթեւեկք վաճառուց, որպէս եւ մեծամեծ վաճառանոցք, իջեվանք, եւ այլն: Միայն անզեղջն բնութիւն, թէ եւ անհամբոյր ’ ի բնակութիւն ամարանի, առատապէս հատուցանէ զբերս երկրի, մանաւանդ զցորենոյ եւ զբամբակի, զառաջնոյն հասարակօրէն 10-20 ընդ միոյ, եւ ’ ի խոնաւ եղանակս ձմերանի ` 30 ընդ միոյ:

 

 

[1]             In fine sui (ecclesiæ) habens quamdam statuam, cui imago Dominæ nostræ angelicis manibus est dipincta, quæ in maxima ab hominibus illius terræ habetur veneratione: sicut enim multi et omnes videre consueverunt; hæc imago dum aliquod grave periculum illi terræ imminet, coram omnibus et magna quantitate solet lacrymari. Hæc est illa quæ dicitur quæ Theophilum reformavit. — Willebrand. Թէոփիլոսդ յիշեալ՝ աւանդապահ էր եկեղեցւոյն Ատանայ, եւ առ երկեղածութեան ոչ կամեցաւ ընդունել զձեռնադրութիւն եպիսկոպոսութեան. այլ յորժամ ընտրեալն փոխանակ նորա եբարձ ’ ի նմանէ եւ զաւանդապահութիւնն, դիւական խաբէութեամբ յուրաստ եկաց եւ ’ ի հաւատոցն, եւ անկաւ ’ ի հնարս դիւթականս. բայց յետ սակաւուց ’ ի միտս եղեալ՝ ուխտիւք թախանձեաց զՏիրամայրն՝ առաջի պատկերին, եւ ընկալաւ ոչ միայն թողութիւն յանցանացն, այլ եւ զդժնեայ թուղթ դաշանցն՝ զոր տուեալ էր սատանայի՝ յուրացութեանն, եւ խոստովանեալ առաջի եկեղեցւոյն՝ ’ ի հուր էարկ, եւ ապաշխարութեամբ կնքեալ զկեանսն ( յամի 538), պատուի ’ ի Յունաց ընդ Սուրբս, ’ ի 4 փեպրուարի ամսեան։

[2]             Սմբատ պատմիչ։

[3]             Պատմիչն Կիլիկիոյ։

[4]             Պատմիչն Կիլիկիոյ։

[5]             Այսինքն աւելի քան 100, 000 հետեւակ զօրք։

[6]             Կարէաք, ասէ, բազում վնաս առնել նոցա, եթէ, եւ այլն։

[7]             Վահրամ Րաբուն։

[8]             Շարայարող Ժամանակագրութեան Սամուելի Անեցւոյ։

[9]             Շարայարող պատմութեան Սմբատայ Գունդստապլի։

[10]           Ապիւլ ­ Մէհասէն, ըստ Տիւլորիէի։

[11]           Ձեւ տառից արձանիս ոչ է ըստ նախագաղափարին. երկբայելի է եւ ընթերցուած բառիցն բարեխաւսութիւն, մեհեկանի, զոր Լանկլուա ընթերցեալ է, կամ տուեալ ընթեռնուլ … նոյնպէս եւ ստորին տողն, որ յօրագրի ուրեք ( Սիոն, Գ, 234) գրի ԵՂԲԱՐ ԻՒՐ ՓՈԽՆԿԱ, իսկ ’ ի Լանկլուայն երեւի ընթերցեալ՝ ՍԻՐԵԼԻ ՃՇՄԱՐԻՏ ԲԱՐԵԿԱՄ։

[12]           Որպէս ճշգրտիւ թղթազանգուած տպաւորութեամբ ’ ի վերայ վիմին՝ հանեալ է զհաւասարն Հ. Ստեփանոս Վ. Եազըճեան։

[13]           Արաբացի պատմիչք ոչ յիշեն զայս անուն, այլ հանդերձ այլովք զ Մարաշ եւ զՆէհր­ալ­ճուզ ( Ընկուզեաց գետ ). անծանօթ է եւ յետին տեղիս, բայց զի մինչեւ ’ ի սա եւ ’ ի Մարաշ դասեն զտեղիսն, եւ Ընկուզեկ լեառն ընդ մէջ Մարաշոյ եւ Զեթունի կարծի, մարթ էր յայն սահմանս համարել զԴեղնքար, որ է յԵլ. Հս. գաւառիս։

[14]           Այս գրուած է ըստ հրատարակելոյն ’ ի Լանկլուայէ։

[15]           Տէվիս, Davis, 141 ։

[16]           Տեղի գրչութեան աւետարանին է Սողրոյ վանք՝ ըստ ընդօրինակողին, այլ կարծեմ թէ իցէ Սաղրու վանքն՝ տեղի ուսման Ս. Ներսիսի Լամբրունեցւոյ, որ յիշեցաւ յէջ 115 ։

[17]           Dono… vicum unum in civitate Tarsensi, habendum et possidendum juro perpetuo et libere et quiete, et unam ecclesiam et terram ad faciendum et hedificandum in ea balneum et furnum et at plantandum in ea jardinum. — Cartul. 127.

[18]           In esso è un castello scarpato da due lati, di una scarpa alta passi 15, la quale è di pietre tutte lavorate a scarpello; davanti è un luogo piano, quadro et eminente, al qual si va per il castello con una scala, et è tanto lungo e largo, che terrebbe suso 1000 huomini. La terra è posta su un monticello non moltoalto. — Jos. Barbaro, presso Ramusio, II, 100.