Սիսուան

65. Տիանա քաղաք

Գլխաւոր շինից գաւառիս ’ ի հնումն էր ՏԻԱՆԱ (Τὰ Τυάνα, Tyana) քաղաք. ’ ի հողաբլրի կառուցեալ եւ սա, եւ իբր ձեռակերտ Շամիրամայ համբաւեալ, կամ թէ ոչ նորա ` այլոյ թագաւորի Ասորեստանեայց. եւ ճանաչի ցարդ ’ ի մնացորդաց հին շինուածոցն քայքայելոց, յերի Գիլիսէ-հիսար գեօղաւանի, երիւք եւեթ մղոնօք ’ ի Մ. հարաւոյ Պօռի, նման նմին ’ ի բարգաւաճ եւ բարեբոյս սահմանի, առ նովին Գզըլճէ գետակաւ: Հանգոյն Անտաւալի մի յիջեվանաց էր եւ սա արքունի պողոտային, որ ’ ի Սարդիկեայ Լիւդիոյ տանէր յանցս Կիլիկիոյ եւ ’ ի մայրաքաղաքն Տարսոն. ընդ այն էանց Կրսերն Կիւրոս, որպէս նշանակէ հետեւող նորին Քսենոփոն, Դանա կոչելով զքաղաքն, Δάνα, ընդ այն անցին եւ Մեծն Աղեքսանդր եւ հռոմէական բանակք. ոմանք ’ ի նախնի հեղինակաց գրեն եւ Թոանա, Thoana [1], որպէս թէ շինեալ ’ ի Թոասայ թագաւորէ Տաւրոսի կամ Թրակաց. մականուանեցաւ երբեմն եւ Եւսեբիա տաւրոսական, իբրեւ սրբազան իմն քաղաք, վասն մեծի մեհենի միոյ Արամազդայ ` առ սրբազան աղբերաւ, որ փարսախաւ հեռի ’ ի Հս. Ել. քաղաքին բղխէ ’ ի լճակէ կամ յաւազանէ ուստեք, 100 ՛ ունելով երկայնութեան եւ 50 լայնութեան. հանապազ պղպջալով ջուրցն եւ ոչ երբէք զեղանելով արտաքս, շուրջ պատեալ մեծամեծ հատորօք դրուագեալ վիմաց, յորոց շատք վարեալ են ’ ի կազմութիւն փողրակի ’ ի պէտս ջրաղացից. բայց եւ ագուգայ մի մեծ կրաքարեայ գործեալ էր Հռովմայեցւոց առ ’ ի բերել զջուրն ’ ի քաղաք անդր, եօթն մղոնաւ ’ ի բացուստ ` ’ ի Հս. Ել. որոյ ցարդ կանգուն կան յիսնիւ չափ կամարք. մեծագոյնք եւ բարձրագոյնք ` մերձագոյն ’ ի քաղաքն, ցածագոյնքն ` առ բլրին ` ուր բղխէ աղբիւր անհատահոս ` թափեալ յաւազան 40 կամ 50 Չ. երկայն. Գըզլար կէօլ կոչի այժմ լճակս այս: Սակաւուք հեռի յարեւմտակողմն ’ ի ստորոտս բլրոց ` կայ այլ աղբիւր բղխեալ ’ ի խոռոչէ քարաժեռի ’ ի բոլորակ խորւոջ ` իբր 30' տրամագծաւ, եւ անցեալ ջրոյն ընդ երկրաւ ընդ 40 կամ 50', ելանէ արտաքս եւ գործէ մեծագոյն եւս ջրժողով լճաձեւ, որոյ եւ եզերք ` մասամբ ձեռագործ յարդարեալ են, որպէս թուի ’ ի պէտս ոռոգման ագարակաց: — Ոչ սակաւ նշխարք հին շինուածոց են յաւանին եւ շուրջ զնովաւ, կճէից եւ այլ ընտիր քարանց, հիմունք տաճարաց եւ սիւնք սրբատաշք, յորոց զմին միայն դորացի ոճով եօթն Չ. բարձր ` կանգուն եգիտ ճարտարն Դեսիէ. եւ յետ նորա եկեալ Հէմիլդըն անգղիացի յամի 1837 (4 օգոստ. ), ետես եւ զգործարանս բորակի ` զոր յիշէր մերս Ինճիճեան ` երեսուն ամօք յառաջ, եւ ասէին արդ ամի ամի 40, 000 հօխայ գործել: — Հարաւակողմն աւանին ճախճախուտ է եւ խոնաւ, բազում առուաց եւ աղբերաց սեաւ եւ սկախառն ջրովք ողողելով զվայրն: Երկու մղոնաւ հեռի ’ ի շինէն են եւ այլ եւս դառնահամ աղբերք, եւ մերձ ’ ի նոյնս ` լճակ կամ ոփ մի ’ ի դիւր վայրի 40 ՛ տրամագծաւ, դառն եւ պղտոր ջրով, պղպջակուտ եւ ցայտուկ, մանաւանդ ’ ի կենդրոնին, ուր եւ ոտնաչափ բարձրութեամբ ’ ի վեր պուղի սիւն ջրոյ ըստուար ոտնաչափ եւ կէս, ուժգին շառաչմամբ, այլ ոչ բնաւ զեղանի արտաքս, եւ ոչ առու արձակէ. ջուրն ծծըմբահոտ է եւ ցուրտ: Սա համարի համբաւեալն ` ’ ի նախնեաց եւ սրբազանեալն Ասմաբէոն աղբիւր (Asmabeon), առ որոյ եզերբ կանգնեալ էր մեհեանն Արամազդայ: Դոյզն ինչ հեռի յաղբերէս ` ամբառնայ ’ ի դաշտին բլրակ մի գաճաքարեայ եւ ալապաստրեայ երակօք, նշանակ հանքային աղբերաց. յոր սակս եւ թուի գործեալ առ նմին գեղեցիկ կճեայ բագին մի եւ խորշ լայն ’ ի վերայն: Են եւ յայլ մերձաւոր բլուրս քարափոր այրք ` երբեմն գերեզմանք, եւ առ քրիստոնէիւք փոխեալք ’ ի մատրունս, յորս բազում խորշք են եւ դարանք: — Յառաջին դարս ` Տիանա թեմ մի էր մեծի եպիսկոպոսապետին Կեսարիոյ, այլ ’ ի կէս Դ դարու յերկուս բաժանեալ աշխարհին ` Տիանա առանձինն արքեպիսկոպոսանիստ կարգեցաւ Բ Կապպադովկիոյ. ընդ որ տհաճէր եւ գանգատէր յոյժ Մեծն Բարսեղ, եւ բազում վէճք եղեն ընդ երկոսին նահանգսն վասն թեմիցն բաժանման: — Հռչակեցաւ յոյժ քաղաքս վասն ’ ի նմին ծննդեանն եւ քարոզութեան եւ ստապատիր հրաշից ` Ապոլոնիոսի խաբեբայի յԱ դարու, զոր հեթանոսք կամէին հակառակ կանգնել Տեառն մերոյ Յիսուսի, եւ Փիլոստրատ ոմն գրեաց յերկար զվարս նորա եւ զառասպելս. զորս թողեալ առասպելասիրաց ` հաճոյասցին մեզ մի անգամ եւս բանք Ս. Լամբրոնացւոյն ` երկամաւ յառաջ քան զմահն (1196) գրեալք ` զԼեւոնէ Մեծէ, ’ ի յիշելն զնորոգ շինութիւն Լուլուայ ամրոցին, եթէ « ընդարձակեաց նովաւ զՀայաստանեայս ` թագաւորի Լեւոնի ձեռն, եւ նովաւ կարողացաւ Բ Կապադովկիոյ, յորում մայրաքաղաք Տիանայ. արտահանեալ զնորաշէն ամուրն ’ ի փառս Քրիստոսի եւ ’ ի զօրութիւն քրիստոնէից »: Թէ յառաջ թէ յետոյ հաստատեցաւ ’ ի նմին եպիսկոպոսական աթոռն Հայոց ` ոչ գիտեմ հաւաստեաւ, բայց զի էր ’ ի սկզբան ԺԴ դարու Ներսէս եպիսկոպոս Տիանեայ, եւ յետոյ յամի 1341 Գրիգոր եպիսկոպոս ’ ի ժողովին Սսոյ ` առ Մխիթարաւ կաթողիկոսիւ:

Նման ինչ Տիանեայն աւերակաց կարծելի է եւ երիւք մղոնօք չափ յելից հարաւոյ նորին ’ ի գեղջն Գարաճա­էօրէն, զի նշանակէ անունն Սեւ աւերակս. այլ որպիսի՞ս՝ ոչ գիտեմ: — Եւ ’ ի սորա ելից հարաւոյ եւ յարեւմտեան ստորոտս Գըրգ-պունար լերին ` կայ գեօղն Պօղազ, որոյ անուն յայտ առնէ զանձուկ փողն, այսինքն զնրբուղի ճանապարհն ` որ ընդ մէջ Տիանեայ եւ Կիլիկեան մտից:

Միջոցն Տիանեայ եւ Առակլեայ ’ ի հիւսիսային ստորոտս Պուլղար լերանց ` սակաւածանօթ է. ’ ի թիկունս նոցին ` յայնկոյս վաղ տեղագրեալ կողմանց արեւմտեան հովտաց Սարոսի, իբր չորիւք մղոնօք հեռի յՈւլու - գըշլայէ ` ’ ի հիւսիսոյ կուսէ նշանակի հանգրուան մի ’ ի լեռնամիջի, Ալան-չիֆտլիկ անուն, յորմէ նոյնքան հեռի ընդ արեւելս ` Քէօթէ? (Köthey) գեօղ. ընդ արեւմուտս ` երեք մղոնաւ յԱլանայ ` Շիզ քէօյ? եւ ’ ի սմանէ նոյնչափ եւս ընդ արեւմուտս ` Չայան գեօղաւան ’ ի վերայ ճանապարհին որ ընդ Առակլի եւ Տիանա, որ եւ սահմանագլուխ համարի առաջնոյն, անջրպետ ունելով զթեւս Պուլղար լերանց ’ ի հարաւոյ ’ ի հիւսիս յառաջելոց, յորոց յահեկէ ջուրքն հոսեն ընդ հիւսիս արեւմտից յԱռակլի, եւ ’ ի ձորակս նոցին են արդ յիշեալ տեղիքդ, եւ որ ’ ի հիւսիսոյ Չայանայ փարսախաւ հեռի Թէքքէ հանգրուան: Ի Չայան ` ուղեւոր ոմն եւրոպացի յամի 1833 համարէր 200 տունս եւ 1000 բնակիչս. յետ 40 ամաց համարէին 2000 ոգիք, յորոց կէս կորեաւ ’ ի սովու կարէ ձմերայնոյ 1873-4 ամին, հանդերձ 10, 000 ոչխարովք եւ արջառօք նոցին, եւ մշակութիւն նուազեաց. բայց հովիտքն եւ բլուրք ` հռչակին յոյժ ծաղկազգեստ լինել եւ խնկահոտ ’ ի գարնայնի [2]:

[1]             Թերեւս չիցէ անդէպ կարծել զառաջինն Անահտայ նուիրեալ քաղաքն, ըստ անուանն որպէս կոչի առ Լատինս դիցուհին այն, Diana, եւ յաջմէն ընթեռնլով զնշանագիրսն՝ Անաիտ լսի։

[2]             Տէվիս, 233 ։