Սիսուան

138. Ծով Հայոց. Գաւառք

Վերջինս այս բաժին Ծովային Կիլիկիոյ, որ եւ վերջին համօրէն հայկական աշխարհին Սիսուանայ, բովանդակէ զարեւելեան հիւսիսային խորշ եւ զունջ Միջերկրական մեծի ծովուն. ոլորտք նորին յարեւմտից ’ ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից ` են անձուկ ափունք ցամաքի պարսպեալք ’ ի լերանց. յառաջին կողմանէն ` լերինք Մսսայ եւ որք ’ ի նոյն կցորդեալք երկուստեք ` ոչ անանջատք եւ միայարք. ’ ի հիւսիսոյ ` անստոյգ են գնացք լերանցն, եւ սահմանն ընդարձակագոյն ` ընդ մէջ երկրի ձգեալ ընդ կողմն Թլայ. յարեւելից ` մի ըստ միոջէ կանգնին Սեաւ լերինք, Ամանոսեան լերինք եւ Պիերեան լերինք, զորս մարթ է միահամուռ յանուն Ամանոսի կոչել: Մերձաւոր լերինք ոլորտից ծովածոցոյն ` յոլովագոյն մասամբ կրաքարուտ են, պէսպէս զանգուածով, այլայլեալք հրաբղխային ներգործութեամբք, եւ ձեւով յոյժ վայելուչք վկային: Իսկ ’ ի հարաւոյ ` ծովն ինքն սահմանակալ կայ, մուտս բացեալ իբրեւ ընդ մէջ երկուց սեմոց անփակ դրան ` ընդ մէջ նախածանօթ Մեգարսոսեան հրուանդանին եւ ընդ Հռոսիկեան սարի, Rhosicus scopulus, որ յԱրաբացւոց կոչեցաւ Խոզագլուխ, Ռաս-Խանձիր. որք եւ զուգահեռական դիրս ունին, իբրեւ 25 մղոնաւ տարակացք. գրեաթէ նոյնչափ է եւ լայնութիւն Ծոցոյն մինչեւ ’ ի ծագն ` յարեւելեան ափունս. զի ’ ի հարաւոյ արեւմտից ընդ արեւելս հիւսիսի ձգի քսակաձեւ իմն խորշն այն ` իբրեւ 45 մղոն ընդ երկայն: Արեւելեան սահմանահատ լերինքն զատուցանեն զԿիլիկիա եւ զամենայն աշխարհ Փոքուն Ասիոյ ` յաշխարհացն Ասորւոց: — Ըստ նշանակեալ չափուցդ երկայնութեանն եւ լայնութեան ` ահա ոչ կարի ընդարձակ ինչ է ծոցս այս, որպիսիս ունի Միջերկրականն ’ ի միջոցս այլեւայլ կողմանց երից մեծ հատուածոց հին երկրագնտի. այլ թերեւս քան զբնաւս անքոյթ՝ շրջապարիսպ հողմարգել լերամբքն, եւ գեղեցիկ եւս քան զբնաւս ` կապուտագոյն ալեօք, գոգաւոր ձեւովն, եւ յաւէտ դարական յիշատակօք վաղեմի ժամանակաց եւ ազգաց, եւ եւս առաւել ` բաղդավճիռ նոցին պատահարօք. քանզի բազում անգամ յանձկութեան ափանցս այսոցիկ ` կատարեցան եւ կնքեցան նսիհք եւ օրհասք ազանց, եւ հուսկ մարթ է ասել զՀայկազանցս, որպէս տեսցի յառաջիկայդ:

Յետ հազարամեայ անցից եւ փոփոխութեանց ` զարդիս գլխաւոր շինատեղի Արեւելեան ծովափանցս ` ’ ի միջավայրս արեւելեան ափանցն ` է Աղեքսանդրեակ քաղաքիկ, յորոց անուն հասարակօրէն կոչի արդ եւ ծոցն, Golfo di Alessandretta. այլ զառաջինն կոչէր Իսսեան ծոց, ’ Ισσικός κόλπος, յանուն Իսսոս քաղաքի ` որ էր յարեւելից հիւսիսոյ փարսախօք ինչ հեռի յափանց ծովուն. պատմահայրն Երոդոտոս կոչէր Միւրիանդրեան ծոց, յանուն բարգաւաճ քաղաքի միոյ մերձ ’ ի Հռոսոս. իսկ ըստ մեզ ` Ծոց Հայոց. զի առ հարստութեամբ Ռուբինեանց սովորութիւն եղեւ, ( որպէս եւ պատշաճն պահանջէր ), արեւմտեան ազգաց եւ վաճառականաց յաճախելոց անդր ` այսպէս կոչել զայն. նա եւ վաղ իսկ ուրեմն ` գրեաթէ հազար ամաւ յառաջ ` Ամմիանոս Մարկելոս պատմիչ թուի նոյնպէս կոչել զայս ` Ծոց Հայոց, Armenicus Sinus. ուրեմն եւ անդստին ’ ի Դ դարէ ` ցայսվայր սփռեալ էին Հայկազունք. եւ ոչ միայն Ծոցն ` այլ եւ համօրէն միջոց ծովեզերաց ` ուր իշխանութիւն Հայոց Ռուբինեանց տարածէր ` կոչեցաւ ’ ի միջին դարս ` Հայոց Ծով, Mare Armeniæ, եւ ’ ի Փռանկաց Mer d’Herminie, կամ Ծովեզերք Հայոց, Riperia Armeniæ լատինարէն, եւ մինչեւ ցվերջ ԺԵ դարու իսկ ` ’ ի դիւանս եւ առ պատմիչս Վենետաց, Le Marine dell’Armenia. վասն որոյ եւ մեզ գրեաթէ հարկ իսկ էր այսպէս ` Հայոց Ծոց անուանել զգոգս այս Մեծի ծովուն, զորոյ ոլորտս կայ մեզ տեղագրել: Բայց որպէս ’ ի հնումն յանուն բարգաւաճ քաղաքին Իսսոսի եւ ’ ի նորումս ` Աղեքսանդրեդդայ, ’ ի միջին ժամանակս անդ ` յանուն մերոյս Այասայ շահաստանի ` կոչէր յաճախ Ծոց Այասայ, Golfo di Layazzo, եւ յեղմամբ Golfo delle Giazze եւ այս ոչ միայն յԺԳ եւ ’ ի ԺԴ դարս ` յորս բարգաւաճէր քաղաքն այն հարուստ հանգիստ նաւաց, այլ եւ անագան յոյժ ` մինչեւ յամս 1621-3 ՝ գտանեմ նոյնպէս գրեալ յԻտալացւոց ոմանց ուղեւորաց:

Գրեաթէ ’ ի միջավայրս արեւմտեան ափանց ծովածոցիս ` են արդ մուտք կամ թափումն Ջահանայ, որ երբեմն աւելի քան քսան մղոնաւ ընդ արեւմուտս էր, անդր քան զՄեգարսոսեան հրուանդան, եւ երբեմն անդրագոյն եւս. եւ մինչ տակաւին արտաքոյ քան զԾոցս էին մուտքն ` երկու հազար եւ աւելի ամօք յառաջ ` գուշակութիւն իմն ասէին լեալ պատգամաց [1], եթէ « Եկեսցէ ժամանակ ` զի լայնախաղաց յորձանք Պիւռամու ` յառաջեալ հասցեն մինչեւ ցսրբազան ափունս Կիպրոսի ». քանզի հանապազ վարէր զհող եւ զխիճ ’ ի լերանց Կատաոնիոյ եւ Կիլիկիոյ. իսկ զարդիս խոտորեալ այսր յարեւելս ` նոյնպէս աւազակոյտ մեծ ամբարձեալ եւ ընդլայնեալ է զծովափունսն, ծածկելով ` ըստ ոմանց՝ զաւերակս Սեռեպօլիս քաղաքաւանի, զոր համարին յարեւելից հրուանդանին լինել. իբրեւ տասն մղոնաւ չափ տարածանի աւազուտն ընդ Հր. Մ. գետաբերանոյն, որ սուղ ինչ պակաս 500 ՛ լայն է, այլ ծանծաղ եւ ոչ որպէս երբեմն նաւարկելի. նաեւ ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու մինչեւ ’ ի Մամեստիա ` ասի նաւաց գալ ընդ Ջահան. եւ դիտելով զձեւ ծովափանցն ` գուշակի վեց մղոնաւ չափ յառաջեալ աւազոյ կուտակին քան զսկզբնական ծովեզրն: Առ գետաբերանովն ` երամանան հոյլք ջրասէր հաւուց, եւ ’ ի շամբսն կաղաղանան կինճք: Կարծէ Ստրաբոն թէ եւ Կարմալոս գետ ` զայս օրինակ վարելով հող եւ խիճ ` քանդեալ էր զծովափունս առ Մալլոսիւ. բայց զի անմիաբան է նա յասացուածս իւր, եւ այլ հեռագոյն ուրեք նշանակէ զնոյն կամ զնոյնանուն գետ, ընդ երկբայութեամբ մնայ խնդիրն: Չկան եւ այլ նշանաւոր ինչ ջուրք թափեալք յահեկէ Ջահանայ, այն է յարեւելից. այլ վտակ մի յանկեան ծովածոցոյն, թէ եւ այս կողմն ցամաքի ընդարձակագոյն է քան զայլ ոլորտսն. իսկ յարեւելից կուսէ ` յԱմանոսեան լերանց իջանեն գետակքն Տէլի-չայ, որ է Պինարոս նախնեաց, եւ Մէրքէզ ` որ է Կարսոս: — Գլուխ կամ ներքսագոյն գոգ ծովածոցին ’ ի Հս. Ել. ուր վտակն այն թափի եւ ուր համարի եղեալ Իսսոս ` գրեաթէ կայ կշիռ ընդ միջօրէականաւ Ամիսոսի ( Սամսոն ) որ յեզերն Պոնտոսի, եւ գիծ որ ընդ մէջ երկոցուն քաղաքացս ` համարի կարճագոյն բովանդակ Փոքուն Ասիոյ, կամ սեփական կիրճ (isthme) նորին:

Ոլորտք Ծոցոյս Հայոց յիշխանութեան մերոցս յերիս կամ ’ ի չորս գաւառս թուին զատուցեալք. յորոց որոշակի յիշի Ա. Ճկեր ` յարեւելակողմն, բովանդակելով զՊայաս, յոր կցորդել ’ ի դէպ վարկանիմ զ Սեաւ լերինս. արեւմտակողմն պատշաճի կոչիլ ` Բ. Եգիաս, յանուն շահաստանին Այասոյ. իսկ հարաւակողմն Ճկերոյ ` որ է ստորին մասն արեւելեան ոլորտից ` մինչեւ ’ ի սահմանս Անտիոքայ՝ կոչելի է, Գ. Արսուս կամ Հռոսոս, յանուն քաղաքին որ կայ ’ ի Հս. իւրանուն հրուանդանին մեծի: Ըստ Օսմանեան վիճակագրութեան յայլ եւ այլ գաւառս կուսակալութեանն Ատանայի բաշխեալ են մասունք երկրիս. արեւմտակողմն եւ Այաս ` բնիկ Ատանայ գաւառի պատշաճին, միջին մասն եւ Պայաս ` Ազիր գաւառի, հարաւային արեւելեանն ` Պիլան գաւառի: — Իսկ մեք ըստ նախակարգեալ ոճոյ մերոյ ` սկսցուք յարեւմտից ուր դադարեցաք զտեղագրութիւնս ` առ Մալլոսիւ եւ Մեգարսոսիւ, եւ պատեալ բոլորեսցուք զհիւսիսեաւ, յանգ հանել յարեւելս Ծոցոյն Հայոց, մինչեւ ’ ի սահմանս Ասորւոց:

[1]             Փռանկ թարգմանն Ստրաբոնի Կոսըլէն (Gosselin) այսպէս փոխեալ է զհռչակեալ պատգամս այս՝ յիւր լեզու եւ ’ ի չափս.

               Le Pyrame à la côte ajoutant d'âge en âge

               De Chypre quelque jour atteindra le rivage.