Սիսուան

64. Տիանա գաւառ. — Նիկտէ. Անդաւալիս. Պօռ

Մինչչեւ մխեալ ’ ի գետահովիտս Ջահանայ եւ հեռացեալ ’ ի գահուց Կիլիկիոյ, արժան համարիմ ակն արկանել գամ մի եւ ’ ի թիկունս սոցին ` ըստ հիւսիսոյ արեւմտից, ’ ի Տիանեանն մարզ. որ թէ եւ չէր բնիկ Կիլիկիոյ մասն, այլ հզօր ձեռամբ Լեւոնի յարեցաւ երբեմն ’ ի նոյն. քանզի եւ էր իսկ սահմանորդ հիւսիսային Կիլիկիոյ եւ արեւմտեան հիւսիսային ձորահովտաց Սարոսի, անջրպետեալ Իւչ - գափու լերամբք ` ’ ի կողմանց երկաթահանից Պէրէքէթլի - մատէնի եւ Փաւստինուպօլսոյ. եւ համարէր ’ ի հնումն արեւմտեան հարաւային ծայր Բ Կապպադովկիոյ, միջամուխ լինելով Կիլիկիոյ եւ Լիկայոնիոյ: Յանուն գլխաւոր շինին կոչէր ՏԻԱՆԵԱՆ ԳԱՒԱՌ (Τυανι̃τις, Tyanitis), որ ըստ այժմուս Օսմանեան վարչութեան ` մի է ’ ի գաւառաց Գարամանեան նահանգի, Նիկտէ կոչեցեալ, եւ ըստ արեւմտեան հարաւայնոյ մասին ` անուանի Էրէկլի, որ է վիճակ բնիկ Իկոնիոն ( Ղոնիա ) գաւառի ` նորին Գարաման նահանգի: Այսպէս ’ ի կռան կալով եւ միջամուխ ’ ի մարզս Կիլիկիոյ ` չէր ինչ օտար յօդանալն ’ ի նոյն, որպէս եղեւն առ Լեւոնիւ. այլ զի մեծի սուլտանութեան Իկոնիոնի պատշաճագոյն էր բնական դրիւք երկրին ` ոչ ընդերկարեաց ընդ մերայոցս ձեռամբ. բայց եւ ոչ թափուր մնաց ’ ի Հայութենէ. քանզի եւ Տիանա եպիսկոպոսանիստ թեմ էր կաթողիկոսութեան Հայոց ` յայնժամ: — Արդ գաւառս այս ’ ի թիկունս Ալատաղ լերանց ` անջրպետի ըստ արեւելեան մասին ` Գըրգպունար եւ Իւչ - գափու լերամբք, եւ ’ ի հիւսիսոյ Ատիրմուսան լերամբք, որք պատին զբնիկ Նիկտէ վիճակաւ, արեւմտեան սահմանքն անորոշք են, նոյնպէս եւ մէջ երկրին եւ ընթացք ջրոցն ոչ քաջ ծանօթ. այլ թուի վտակաց ’ ի յիշեալ լերանցդ ժողովել եւ գետ իմն կազմել Գզըլճէ կամ Գզըլ ըրմագ անուամբ, որ ընթանալով ընդ արեւմուտս հարաւոյ ` սուզի յ Ագ-կէօլ լիճ, ընդ մէջ Տիանեայ եւ Առակլեայ:

ՏԻԱՆԱ — ՆԻԿՏԷ

Առաջին տեղի մերձաւոր նախածանօթն մեզ վայրաց ` իբրեւ երկու փարսախաւ ’ ի հիւսիսոյ Պէրէքէթլի - մատէն գեղջ, եւ թերեւս սեփականագոյն Կիլիկիոյ քան Կապպադովկիոյ, յարեւելեան հիւսիսային թիկունս Գըրգպունար լերին ` նշանակի աւերակ բերդն ( Այծից ) Քէչի-գալէսի. յոր ածէ լեռնային անձուկ նրբուղի ’ ի գեղջաւանէ անտի մետաղացն, եւ տանի ընդ Մ. Հս. ’ ի Նիկտէ եւ ընդ Ել. Հս. ’ ի Նէվշէհիր, անցեալ ընդ այլեւայլ գեօղս յելից Նիկտէի. որպիսիք են Լաւսան, Իւչ աղաճ, Պասդանա?, Այթամաս?, Սիմենտրէ, Ուլու աղաճ. եւ ’ ի մտից սոցին մերձագոյն ’ ի Նիկտէ ` Էսկի-կիւմիւշ ’ ի գլուխս Կիւմրիւ-չայ գետակի, որ բղխեալ յԻւչ - գափու լերանց ` իջանէ ընդ հիւսիս, եւ հոլովեալ ջրաղաց մի առ գիւղիւն ` դառնայ ընդ արեւմուտս, անցանէ ընդ Նիկտէ եւ ընդ Պօռ, եւ խաղայ ’ ի Տիանա, եւ անտի յառաջ կոչի Գզըլճէ, կամ խառնի յայս անուն գետակ եւ թափի յԱգ - կէօլ լիճ: Որպէս անուն գեղջդ Էսկի կիւմիւշ ( Հին արծաթի ) յայտ առնէ, էին երբեմն անդ քանք մետաղաց, այժմ լքեալք. երեւին եւ հետք նախնի շինուածոց, որպէս՝ բեկորք կճեայ սեանց: — Ընդ մէջ նախայիշեալ Իւչ - գափու լերանց ’ ի հարաւոյ ` եւ Ատիրմուսանի ’ ի հիւսիսոյ ` կայ գլխաւոր շէն գաւառիս ` Նիկտէ քաղաքաւան. ուր, զի սակաւուց գիտուն ուղեւորաց հանդիպեալ է, հաճոյական եւ կարեւոր նոցին իսկ համարիմ զստորագրութիւն մերոյս Ինճիճեան Հ. Ղուկայ, ’ ի սկզբան դարուս. որ եւ ասէ. « Կառուցեալ կայ ’ ի զուարճալի եւ ’ ի շատաջուր վայրի ` առ Գզըլ - ըրմագաւ, որ ’ ի հնումն կոչէր ըստ ոմանց Դրադէ քաղաք, յիշատակեալ ’ ի Պտղոմեայ. հեռի ’ ի Գօնիայէ չորս օթեւանօք ` յարեւելս հիւսիսոյ նորա, յԷրէկլիէ ` երկու օթեւանօք ’ ի հիւսիսակողմն նորա. պատեալ կայ ամրաշէն քարակերտ պարսպաւ, եւ ’ ի մէջն անդ ունի մեծանիստ բերդ վաղնջական ’ ի վերայ ապառաժի ` որ ’ ի կողմանէ քաղաքին երեւի բարձր յոյժ. ’ ի մէջ բերդիս գոյ եւ այլ ներքնաբերդ բարձրագոյն քան զառաջինն ’ ի չափ երեք կալի, ուր են պահնակք եւ բերդակալ, որք եւ ունին տունս եւ մզկիթ: Բնակիչք քաղաքիս Տաճիկք, Հայք եւ Յոյնք, հանդերձ եկեղեցեօք իւրեանց. մետասան մզկիթք են Տաճկաց ’ ի քաղաքին եւ ’ ի բերդին. յորոց զմին շինեաց Ա Սուլդան Ալայէտտին Սէլճուգեան հանդերձ մեծաշէն մէտրէսէիւ. իսկ զմիւսն շինեաց Սէնգուր պէկին. մի ’ ի մզկթաց կոչի Հասան - չէլէպի ճամիսի: Ունի եւ բաղանիս պայծառակերտս եւ վաճառանոցս. փոքր ինչ հեռի ունի եւ բացատ քաղաքի կամ թաղ ինչ իբր արուարձան ` որ զկնի շինեցաւ: Շուրջանակի զքաղաքաւն լի են այգիք եւ պարտէզք, որոց արմտիք եւ պտուղք բազմատեսակ եւ առատ. հանդէպ իւր ունի վայր ընդարձակ զբօսանաց քաղաքայնոց. յորում ’ ի տեղիս տեղիս են ջուրք հոսանուտք, եւ հովանաւոր սօսիք: Ի շրջակայ բլուրս տեսանին տեղիք գետնափորք, նման ընդերկրեայ գերեզմանաց »: — Այժմեան գիտնոց կարծիք են եթէ Նիկտէ կայցէ ’ ի տեղւոջ հինն Կադինայ կամ Կադիւնայ ( Τὰ Κάδηνα ). զթիւ բնակչացն ոմն յեւրոպացի ուղեւորաց ` յամս 1838-40 գրէր 900 կամ 1000 տուն Թուրքաց, 40 տուն Հայոց եւ 30 Յունաց. ա ' յլ ոմն սակաւուք յառաջ քան զնա ` ընդ բնաւ 5000 ոգիս: — Շուրջ զքաղաքաւն են արուարձանք կամ գեղակք, յորս նշանաւոր է Գայապաշի ( Քարագլուխ ) վասն շիրմացն. եւ ’ ի սոսին գեղեցիկ ճարտարապետութեամբ բազմաքանդակ ութակողմն եւ բրգակատար քարակոփ շիրիմ ` համարեալ Ֆաթմայ խաթունի դստեր սուլտան Ահմէտի Ա, մեռելոյ յուխտագնացութեանն ’ ի Մէքքէ. բայց ազնուութիւն արուեստին եւ նմանութիւն Սէլճուգեան մահարձանաց ` հնագոյն կարծեցուցանէ քան զժամանակ Ահմէտի (1603-1617):

Յաւելու Հ. Ինճիճեան եւ վասն հարաւակողման Նիկտէի. « Իւչ գափուլու, դաշտավայր բարձրանիստ ձգեալ ’ ի մէջ փեղկից երից լերանց, յորմէ կոչեցաւ ’ ի Տաճկաց Իւչ - գափուլու, այս է Եռդռնաւոր, հեռի ’ ի Նիկտէէ երեք ժամաւ, յետկոյս լերանցն ` որք մերձ են ’ ի Չիֆտէ խանն. լի են ’ ի սմա ծաղիկք բազմերանգք, սիւմպիւլ, կակաչ, այսինքն լալէ, եւ այլ ծաղիկք: Թիւրքմանք իբր ’ ի բազումս յայս վայր ելանեն յամարայնի, եւ կազմեն պանիր ընտիր յոյժ եդեալ ’ ի տիկս »: — Մարթ է յաւելուլ եւ մեզ ’ ի շնորհս դաշտավայրիս ` զնախնեաց յիշատակ՝ վասն քաջ ձիաբոյծ կողմանցս. քանզի հիւսիսային արեւելեան մասին սորա պատշաճին ասացեալքն ’ ի հին հռոմէական ճանապարհագրաց ` վասն ուրումն Պամպալոսի (Pampalus) կամ Պալմատիոսի, ( ըստ այլոց Պամպիտոս կամ Պամպատ ), առն մեծատան, որոյ էին ջոկք երիվարաց սուրհանդակաց յ Անդաւալիս կամ Անդաւիլիս գեղջ օթեվանի [1], որովք պարծէր ճոխագոյն լինել քան զկայսր Վալերիանոս ` ժամանակակից իւր: Գեղակն այն (Andabalis, Andavilis) զոր ճանապարհագիրն ասէ 16 մղոն հռոմէական ( որ է 12 ըստ մեզ ) հեռի գոլ ’ ի Տիանեայ, կայ յԵլ. Հս. Նիկտէի, եւ կոչի Հին Անտաւալ, Էսկի Անտաւալ, քանզի է եւ Նոր Անտաւալ մերձագոյն ’ ի քաղաքն, ’ ի ստորոտս լերանց. չիք նշանակ հնութեան եւ յառաջնումն, բայց կիսաւեր եկեղեցի մի յանուն Ս. Կոստանդիանոսի: — Ի շրջավայրս եւ ’ ի լեռնոտին են եւ այլ գեօղք, որպէս Այիոս Նիգոլա ( Ս. Նիկողոս ), Եըլանլը Բանայիա ( Օձից Ս. Աստուածածին ), որ եւ Ֆիրմասուն կամ Ֆռէնկ տէրէսի. թերեւս առ յիշատակէ ինչ Խաչակրաց այսպէս կոչեցեալ: Են եւ յարեւմտակողմն քաղաքին յունաբնակ գեօղք. իսկ ’ ի հիւսիսոյ ` Քիրտունուս? (Keirdunus). յարեւմտից հիւսիսոյ ` մեծ եւ հայանունն գեօղ Առաւան, որ եւ Հին կոչելով որպէս Անտաւալ ` տայ գուշակել եւ զՆոր. է եւ ’ ի նմա եկեղեցի յանուն Ս. Թէոդոսի բնակիչքն Յոյնք են: — Սակաւուք հեռի յԱռաւանայ են եւ Ֆէրտէք վայելուչ գեօղ Յունաց, ’ ի 1318 Չ. բարձու, ուր նստի այժմ եպիսկոպոսն Տիանեայ, եւ Բրդանոց? կամ Որդունուց (Burdunuz, Ordunuz). յորոց հիւսիսոյ ` Լիմուսուն, Ատիրմուսուն ` ’ ի ստորոտս համանուն լերին. եւ յելից սոցա Տիլմուսուն, Տինէկի ` յունաբնակ գեղեցիկ գեօղ. Կէրմէյէն, Վալիսա, Մատալա, Կիւլլիւճէ [2]:

Երկրորդ շէն մեծ ’ ի գաւառիս ` իբր հինգ մղոնաւ յարեւմտից հարաւոյ Նիկտէի ` է Պօռ կամ Պուռ քաղաքաւան վայելչանիստ ` ’ ի միջի այգեաց եւ պարտիզաց, որք բարգաւաճ եւս էին յառաջ քան զասպատակ Չափան օղլու Թուրքմանի ` յառաջին քառորդի դարուս. յետ որոյ բնակիչք մերձակայ բարձրադիր գեղջ միոյ ` զջուր քաղաքաւանին դարձուցեալ յիւրեանց կողմն, նուազեցուցին զսորայս բուսաբերութիւն: ’ Ի բազում կողմանս թաղիցն եւ գերեզմանոցին երեւին բեկորք կճեայ սեանց, անշուշտ ’ ի Տիանեայ բերեալք, յորոց ’ ի միումն մահարձանս այս.

† ΜΝΙΜΗ ΤΩ ΦΙ

ΛΟΧΡΙCΤΩ CΤΡΑΤ

ΙΩΤΩ ΘΕΟΔΩ ΡΟΥ

ΟΥΟΚCΤΟΙΙΝΑCΙΙΑ

ΝΕCΙΙΙΟΙΙΙCΙ

Յիշատակ քրիստոսասիրի զինաւորի Թէոդորի…. շինեաց.

վերջընթեր բառն ` որ թուի անուն կանգնողի մահարձանին, եւ ոչ հելլենացի ` այլ օտար, անհասկանալի մնայ: — Բնակիչք Պօռի են Թուրքք, որոց են եւ մզկիթք, եւ Յոյնք. սոքա Պորոս կոչեն զտեղին (Πόρος). ունին եկեղեցի եւ դպրոց: Ի սկզբան դարուս էին աստ գործարանք վառօդի եւ հարիւրիւ չափ անկանք լոսելոյ, իսկ զարդիս յիշին կտաւագործքն եւ ներկարարք: — Ի սահմանս Պօռի եւ Նիկտէի բազում հողաբլուրք են ’ ի դաշտին, Շամիրամայ հրամանաւ կուտեալք, ըստ աւանդութեան ռամկաց: — Գեօղք ’ ի սահմանս Պօռի են, Սազալա ’ ի հիւսիսակողմն ` ընդ մէջ Պօռի եւ Նիկտէի, Օգճուլար, Քիսլենէ?, եւ այլն:

[1]             Mansio Andavilis: ibi est villa Pampali, unde veniunt equi curules. - Այսպէս ասէ Երուսաղեմեանն ճանապարհագիր։

[2]             Քննութեան բանասիրաց յանձն լիցի պատճառ եւ իմաստ մուսուն վերջայանգի, որով յօդեալ են ոչ սակաւ անուանք գիւղից կողմանցս այսոցիկ։