Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

145. Դրամք Հայոց Սիսուանայ

Ոչ պակաս քան զչափուց եւ զկշռոց, այլ եւ առաւել եւս հետաքննելի եւ կարեւոր է ծանօթութիւն տեսակաց եւ քանակաց դրամոց, որով վարէին Հայք ’ ի Սիսուան, եւ որով կատարէր համաշխարհական առեւտուր շահաստանին Այասոյ, ’ ի ձեռն բնկաց եւ յոգնախուռն եկաց այլալեզուաց: Ցուցին ապաքէն բանք Բեկոլոդդեայ զանուն հայկական ինչ դրամոյ եւ զհամեմատութիւն ընդ օտարացն, այլ գործ է՝ եւ ոչ դիւրին ` համեմատել զայն եւ զայլս ` ընդ այժմու վարուն դրամոց, այսինքն ընդ տասնորդականացն: Աւանդեսցուք զոր եւ ինչ ազգս դրամոց Սիսուանայ գտանեմք յիշեալ ’ ի գիրս, ’ ի դիւանս, եւ ’ ի մուրհակս վաճառականաց Գենուացւոց Վենետաց, եւ զայնր ժամանակի համեմատութիւնս, որչափ ինչ ’ ի վերայ հասաք հաւանութեամբ կամ կարծեօք, աջողագունից յայսպիսիս թողեալ զճշդելն եւ զպարզել:

Չիք երկբայել զի յառաջ քան զհաստատութիւն առնուլ վտարանդի տէրութեան Ռուբինեանց ` դրամք Բիւզանդացւոց եւ Սառակինոսաց գնային եւ ’ ի Կիլիկիա, որպէս գրեթէ յառհասարակ արեւմտեան Ասիա եւ յԱփրիկէ. եւ ’ ի նոցին տարազ եւ ’ ի չափ վերածան կամ մերձեցան հայկականքն, յորժամ վստահացան ազգայինք մեր նուաճողք Կիլիկիոյ ` յանուն իւրեանց դրամ հատանել եւ ընդունելի առնել: Ոչ է յայտնի տակաւին ` ո՞ նախ ’ ի սոցանէ ձեռնամուխ եղեւ ’ ի վսեմականս յայս գործ, յոր չերեւի նախնեաց իւրեանց համարձակեալ ’ ի Մեծ Հայս, ’ ի հզօրագոյն հարստութեան իւրեանց, կամ թէ ոչ է մեզ ծանուցեալ. զի թէ եւ գտանին Տիգրանայ եւ որդւոյ նորա Արտաւազդայ Արշակունեաց եւ այլոց ոմանց ’ ի նոցին զարմէ թագաւորաց մերոց ` դրամք արծաթիք եւ պղնձիք, այլ ոչ հայ գրով են եւ ոչ Հայոց անուամբ. իսկ Բագրատունեաց ոչ ստուգեցաւ ցարդ դրամ սեփական, բայց միայն պղինձ մի հայագիր այսպիսի վերտառութեամբ. ՏՐ ՈԳՆԷ ԿՈՐԻԿԻ ԿՈՐԱ … Ա … ոչ է յայտ որո՞յ Կորիկեայ, Հայ - Աղուանի՞ց թագաւորի ` եթէ Կուրապալատի ուրուք: — Հաւանութեան է թէ եւ յառաջ քան զթագաւորել Լեւոնի Մեծի ` հատեալ իցէ նախնեաց նորա դրամ ’ ի նորաստաց երկրի իւրեանց. մի ոմն ’ ի յետին պատմչաց կամ գրչաց մերոց, ( զորոյ ոչ յիշեմ զանուն ), ասէ վասն Կոստանդեայ որդւոյ Ռուբինի, եթէ « Թագաւոր կոչեցաւ եւ դահեկանս տպեաց ». այլ ցարդ չերեւեցաւ յայդ անուն դրամ հին. բայց որդւոյ նորին Թորոսի Ա, կամ թոռին ` Թորոսի Բի երեւի պղնձիս այս դրամ, շուրջ գրութեամբ ’ ի բնակողմն ԹՈՐՈՍԻ Է ՌԲ ( այսինքն Ռուբինեան ).

’ ի հակակողմն դրամոյն ` ընդ պէսպէս խորհրդաւոր նշանաց երեւին եւ յունական տառք: Թերեւս հնագոյն քան զայդ իցէ եւ անանունս այս նոյնպէս պղնձի, յորոյ յերկոսին կողմանս բաժանեալ է գրուածն ՇՆՈՐՀԱՒՔՆ ԱՅ ¯ Է. եւ դուռնն պատկերեալ ’ ի նմին ` իցէ՞ արդեօք Անարզաբայն,

զոր անշարժ թողեալ քաջին Թորոսի ` ’ ի պահ թշնամեաց, ինքն ելանէր եւ մտանէր ’ ի քաղաքն, անցս ընդ պարիսպսն պատառելով. կամ թէ բերդին Վահկայ ` զոր Կոստանդնի գողացեալ ` յոստան իւր հաստատեաց: Տեսցուք այլուր եւ զնախընծայ դրամ բարեբաղդին Լեւոնի ` հատեալ յառաջ քան զթագաւորելն. իսկ որ յետ թագաւորութեանն ` գտանին ցարդ, ոսկի, արծաթ եւ պղինձ:

Ոսկի դրամն ` որ սովորաբար Դահեկան կոչի առ մեզ, եւ ռամկօրէն դեկան, եւ ըստ գունոյն ` Կարմիր, նախ երեւեցաւ կամ գտաւ յանուն յիշեալս Լեւոնի, զուտ եւ ընտիր, եւ մեծաքանակ իսկ, որպիսի է պատկերեալն ’ ի Տախտակին Թիւ 1. զի կշռէ 7 գրամ, աւելի քան զնաբոլէոնն ոսկի ( որ է 6, 452 գրամ ), եւ արժէ գէթ 21 ֆրանգ. գոգջիր հաւասար հռոմէական ոսկւոյ (Aureus) ’ ի սկզբան փրկչական թուականին, զի յետոյ ստուարացեալ բարձրացաւ ց ’25 ֆրանգ, մինչեւ ’ ի ժամանակս Վալերիանու կայսեր, ապա սկսաւ նուազել եւ զիջանել մինչեւ ’ ի 15: 60 ֆր., եւ կոչիլ Solidus (aureus), յորմէ ծագեցաւ կոչումն նորոց դրամոց սոլտի եւ սոլ (Soldi, Sol, Sou). առ կայսերօք Բիւզանդիոյ առաւել եւս նուազեալ ` յ ’ ԺԲ դարու արժէր իբր 12 ֆր., եւ կոչէր յանուն մայրաքաղաքին ` Բիզանդ, եւ սփռէր ընդ ամենայն աշխարհ, մինչեւ ’ ի նոյն անուն ( բիզանդ ) կոչել եւ օտարաց, Արաբաց եւ Թուրքաց անգամ ` զիւրեանցն ոսկի. վասն որոյ եւ հարկ լինէր զանազանել զառաջինն ` ազգանուն յաւելուածով ` Բիզանդ Հոռոմոց. կոչէր սա եւ Իպէրպէր, ’Ηπέρπερος, որ ըստ յունին նշանակէ հրով փորձեալ ոսկի, (Hyperperus, Hyperpre, Perperus, Yperperi, եւ այլն ), զոր մերս Սմբատ գունդստապլ յՕրինագիրսն ( Գլ. Ա ) Պեռպեռատ կոչէ. իսկ առաջին անունն գրի Bysantius, Bisanti, Bysant, Besant, եւ այլն: — Որպէս անուանն ` նոյն եւ քանակին հաւասարեցին այլազգիք մահմետականք զոսկին իւրեանց զկոչեցեալն Տինար, دنار. եւ զի արեւմտեայք միով հասարակ անուամբ Սառակինոս (Saraceni) կոչէին զԱրաբս եւ զԹուրքս, զՍէլչուկեանս, զԵգիպտացիս եւ որք յԱսորիս, ’ ի նոյն կոչեցին եւ զդրամ նոցին, յօդելով ընդ յունական կոչմանն ` Բիզանդ-սառակին (Bisantius Sarracinus): Բայց գոյր զանազանութիւն քանակի եւ արժէից սոցին ` ըստ այլ եւ այլ պետութեանց. մեծագոյն էր Դամասկացւոցն ` Էյիւպեան մականուանեալ, կշռելով 4, 54 գրամ եւ արժելով 15 ֆր. ազնուագոյն համարէր եգիպտականն կամ Աղեքսանդրիոյ ` Ֆաթիմեան մակակոչեալ, 4, 10 գրամ, եւ 14 ֆր., ըստ այժմուս. փոքրագոյն էր Ասորւոց երկրի սառակին - բիզանդն, իբր 3, 93 գրամ, եւ արժելով 12 ֆր., եւ կոչէր Սուրի ` յանուն Սուր քաղաքի, որ է Ծուր կամ Տիւրոս ` ըստ նախնեաց. բայց կարծեմ թէ երբեմն մեծագոյն եւս էր ` հաւասար եգիպտականին, կամ թէ յետինս այս եւս կոչէր Սուրի. զի բազմերախտ գունդստապլ մեր Սմբատ ` վկայէ յԱսսիզսն ` զ Դեկանն Անտաքցի ( ոսկի Անտիոքայ ) լինել կէս Կարմիր Սուրի, եւ այժմ ըստ նորագոյն քննութեանց ` ոսկեակն Անտիոքայ ճանաչի 7 ֆրանգաց արժէիւք, որ է ստուգիւ կէս Ֆաթիմեանին:

Երկոցուն մեծաց ազգացս ( Յունաց եւ Սառակինոսաց ), որոց դրամք տիրապետեալ էին արեւելեան աշխարհաց, ’ ի մխիլ այսր արեւմտեայցն Խաչակրաց ` հարկ էր հաւասարել յայսմ մասին ( տեսակի դրամոց ). եւ զի արարին այնպէս ` ընդ այս չիք զարմանալ. այլ զարմանալի եւ անկարծելի իմն այն է ` զի ոչ միայն քանակաւ եւ կշռով ` այլ եւ գրով եւ բանիւ եւ անուամբ ամենեւիմբ նմանեցուցին սառակին բիզանդաց. այսինքն, արաբացի տառիւք դրոշմէին ’ ի դրամս իւրեանց զնոյն արաբացի եւ զիսլամական բանս, դուն ուրեք ընդ աղօտ յաւելեալ նշան ինչ քրիստոնէութեան. սակայն առ ’ ի զանազանել յայլազգեացն ` զիւրեանցն կոչէին ածանցաբար ` ոչ սառակին այլ սառակինեան բիզանդ (Bisantius sarracinatus, Sarracinas, Sarrazinats, Sarcenats, եւ այլն ). յայտ է թէ դիւրութիւն առի եւ տրի յերկրի անդ եւ ’ ի միջի այլազգեացն ` զայս պահանջէր զգուշութիւն կամ խորագիտութիւն. այլ ոչ ողջախոհ երեւէր խղճամտաց, մինչեւ նզովս իջուցանել ’ ի վերայ նոցա ` որոց հատանէինն կամ տային հատանել զդրամսն ` ’ ի Տիւրոս եւ ’ ի Տրիպօլիս, եւ յաւէտ ’ ի Պտղոմայիս, որ է Աքքեայ (Accon կամ Acre), ըստ արեւմտեայց. բայց այս անագան ուրեմն, ’ ի կէս ԺԳ դարու, յորժամ եկեալ Ս. Լուդովիկ թագաւոր Փռանկաց յԱսորիս ` ետ քրիստոնէական բանս եւ նշանս դրոշմել ’ ի դրամսն, պահեալ տակաւին զարաբացի լեզուն. եւ այս սովորութիւն պահեցաւ մինչեւ ’ ի բարձումն ամենայն պետութեանց քրիստոնէից յերկրէն Ասորւոց, յելս կոյս ԺԳ դարու: — Ազնուագոյն եւ յաճախակի վարուն ’ ի սառակինեան բիզանդս քրիստոնէից ` էր Աքքեային, փոքր քան զբուն սառակինս, կշռելով 3, 45 կամ 3, 50 գրամ, եւ արժելով ըստ փոքր ինչ զանազանութեանց գտելոցն արդ ոսկեաց ` 8, 43, կամ 8, 90, եւ հաւանօրէն մինչեւ 9 ֆրանգ. քանզի վկայի ’ ի հին գրուածս ինչ ` երկու բիզանդից նոցին արժել մի լիրայ տուրովնեան ( Փռանկաց ), իսկ լիրայս այս ճանաչի արդ 18 ֆրանգ: — Այսոքիւք կրկնազգի այլ նմանակերպ ` սառակին եւ սառակինեան բիզանդօք կատարէր համօրէն գործառնութիւն տնտեսութեան յարեւմտեան Ասիա ` ցդարս երկու. մինչեւ գլխաւոր գործօնքն ` շահադիտակ եւ աշխոյժ վաճառականք Իտալացիք ` հնարեցին նոր դրամ ոսկի. նախ Գենուացիք ` ’ ի կէս ԺԲ դարու ` զլիրայն ` յանուն իւրեանց կոչելով Januinus, Genuine, ապա Տոսկանացիք կամ Փլորենտիացիք ’ ի կէս ԺԳ դարու ` զընտիր ոսկին իւրեանց Ֆլորին, Fiorino, եւ յետոյ Վենետք յամի 1284 զ Տուկատն ոսկի, Ducato d’oro, զանուանեալն յետոյ Ծեգգին, (Zecchino, Sequin), ընտիր եւ զուտ ոսկւով, զոր եւ անայլայլակ պահեաց մինչեւ իսպառ, եւ գերազանցեալ զայլովքն ` ճոխապէս սփռեցաւ յարեւելս, ուր եւ արդ յետ 600 ամաց ` տակաւին գտանի պահեալ եւ զարդասիրաց զարդ եղեալ, որպէս յայտ է: Կշիռ սորին է 3, 452 գրամ, արժէք ` հասարակօրէն 12 ֆր., հաւասար ֆլորինի. յելս ԺԸ դարու ` ’ ի բարձման Հասարակապետութեանն արժէր 11, 89 ֆր. այժմ յոմանց հաշուի 12, 60, եւ յայլոց մինչեւ 13 ֆր. [1]:

Հարկ համարեցայ յիշեցուցանել զայսոսիկ ընթերցանելեաց ` առ ’ ի քաջ ’ ի վերայ հասանել չափոց եւ նմանութեանց մերայոցս դրամոց ` զորմէ խնդիրս է, եւ զորս նկատեմ ` ճգնեալ Սիսուանեայց հաւասարել նոցայոցն, այսինքն արեւելեան Լատինաց կամ Փռանկաց եւ իտալական պետութեանց, սակայն պահելով գեղեցիկ ազատութեամբ ` սեփական իմն կնիք, եւ ոչ ծառայական հետեւողութիւն: — Զատ ’ ի վերոյգրեալ լեւոնեան ոսկի մեծ դահեկանէ ` երկու եւս փոքրագոյնք մի քան զմիւս ` ծանօթ են ինձ. մին յանուն Կոստանդին թագաւորի ( զոր եւ տեսաք նմանատիպ ’ ի մատենիս յայսմիկ, յէջ 216 ), հատեալ ’ ի կէս ԺԴ դարու, եւ որպէս գուշակի ’ ի կշռոյն, (3, 600 գրամ ) եւ ’ ի մաքրութենէ նիւթոյն, նկրտեալ է ’ ի հաւասարութիւն փլորինի եւ տուկատի, եւ է իսկ այնպէս: Միւսն ` մեծագոյն ` ( Թիւ 2 ) յանուն Լեւոնի ` անշուշտ երկրորդին, որդւոյն Հեթմոյ Ա, որ գտանի արդ ’ ի հաւաքածս Շլումպէրկէրի հմուտ եւ ճոխ դրամաբանի, կշռէ ` ըստ գրութեան նորին ( յԱ հատոր Դիւանագրոց լատին Արեւելից, Archives de l’Orient latin, I. 678) գրամ 4, 80, եւ արժէ իբր 15 ֆր., որով հաւասարէ Էյիւպեան սառակին ոսկւոյ, գուցէ եւ սուղ ինչ եւս առաւելուցու:

Այսչափ ինչ վասն քանակի ոսկի դահեկանաց մերոց Սիսուանեայց: Իսկ ձեւ կամ պատկերք եւ գրութիւն, յայտ իսկ է զի ամենեւին օտարք են ’ ի սառակինեան բիզանդաց, եւ մերձաւորք ` այլ ոչ յոյժ ` յունականացն. թուի մանաւանդ Լեւոնի Մեծի հետեւեալ Ալամանաց ` յորոց ընկալաւ զթագն արքայական. քանզի ’ ի դահեկանս սոցին յայնմ ժամանակի երեւին նոյն տիպք առիւծակերպք, գունտ խաչագլուխ եւ գաւազան շուշանեայ ’ ի ձեռս: Զայս տիպ ունին հասարակօրէն եւ արծաթեայ դրամք նորին Լեւոնի ( Թիւ 4. 5. ), յորս սակաւք ոմանք կերպարանեն զնա ’ ի ծունր իջեալ եւ ընդունելով զթագն ’ ի Քրիստոսէ, ( Թիւ 3 ), հատեալք ’ ի սկզբան թագաւորութեանն. այս սովորութիւն եւ ձեւ գտանի եւ ’ ի դրամս այլոց ազգաց մերձաւոր ժամանակաց, որպէս Վենետաց: Հակակողման դրամոյն տիպք են ` երկու առիւծունք կանգունք ` ’ ի միջի ունելով խաչ բարձրաձող, որպէս եւ տեսանի ’ ի յիշեալ դրամքդ. կամ ` առիւծ ’ ի գնացս ` թաթեալ խաչ մի ’ ի թիկանց. եւ այս երեւի յաւէտ ’ ի կնիք նորին Լեւոնի եւ ’ ի դրամս թոռին իւրոյ Բ Լեւոնի ( Թիւ 2. 9 ): — Պատկերի բնակողման դրամոցս այսոցիկ ` թուին ինձ հետեւեալ եւ ընդօրինակեալ Թուրք իշխեցողք սահմանակիցք, տեարք Սարուխանի, Մէնդէշէի եւ Այտընի, ’ ի ԺԴ դարու, թագաւն եւ գահով եւ նշանակօք որ ’ ի ձեռսն, թէպէտ հակակողմն դրամոց նոցին նմանագոյն է Շուշանեայ (Gigliati) դրամոց Նէապօլսեցեաց. մերոցս Հայոց հետեւեալ է եւ Կիպրացին Ենրիկոս Բ ` յետ արձակմանն յարգելանէ նոցին ’ ի Լամբրունէ կամ ’ ի Բարձրբերդէ, յաւուրս թագաւորութեան Օշնի, որում հետեւին եւ յաջորդքն, մինչ յառաջ քան զայն ` ոչ երեւի բնաւ ’ ի դրամս Կիպրացւոց ` այս տիպ հայկական:

Գրուած բնակողման դրամոց Սիսուանայ ` է անուն թագաւորին, որպէս ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ. սակաւք գտանին եւ մեծապանծ յաւելուածով՝ ԱՄԵՆԱՅՆ Հայոց, որպէս Ա Լեւոնի, այլ եւ Երկրորդին, որպիսի են Թիւքն 9. 11: Իսկ ’ ի հակակողմն ` ’ ի հնագոյնսն գրի ԿԱՐՈՂՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ [2], այլ յետ Մեծին Լեւոնի յաճախեալ գրութիւն է ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՍԻՍ կամ Ի ՍԻՍ. դուն ուրեք եւ ՇԻՆԱԾ գրեալ. սակաւ ուրեք եւ այլայլութեամբ փոխանակ շինութեան գրի ՀԱՏԵԱԼ, որպէս յայսմ դրամի,

որոյ նշանաւոր է եւ գրուած բնակողմանն ’ ի սեռական հոլով ` ԼԵՒՈՆԻ ԹԱԳԱՒՈՐԻ ՀԱՅՈՑ: Առաջին բառն գրի երբեմն եւ յուղղականն, ԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆ կամ ԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ Է. միայն ’ ի դրամ Կոստանդնի ( որոյ նորօրինակ է եւ գրուած ոսկի դահեկանին ), գրեալ կայ ԿԱՐՈՂՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՅ ¯ ԹԳՐ ¯. նշանաւոր եւս է նորութիւն տեղւոյ դրամանոցին, ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՏԱՐ ( սոն ) [3]: Նշանաւոր է եւ յաւելուածով գրութիւն ( որպէս եւ պատկեր ) եզական դրամոցս Լեւոնի Բ^ի ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՍԻՍ Ի ՓԱՌՍ ԱՅ ¯: —

Թուական ստոյգ կարծեմ ոչ գտանի բնաւ ’ ի դրամս Սիսուանայ, եւ գտեալքն ԳՃԼԳ թուով ` 333? ոչ միայն ոչ ինչ նշանակեն, այլ կեղծեալ նորաձոյլ դրամք են, որպիսիք գտանին առ մեզ. իսկ եթէ առ այլում գտցին ստուգակերպք ` մնամք հաւաստեաց: Գոյ առ մեզ եւ պղինձ մեծ ոսկէզօծեալ կամ ոսկեթերթ ( Թիւ 13), այլ թուի նորոց ոմանց արարեալ ըստ հաճոյս աչաց [4]:

Արծաթի դրամք Լեւոնի ` պատկերօք նմանք են ոսկւոյն. յաջորդացն ` ոչ նոյնպէս, այլ զանազան, որպէս ցուցանէ Տախտակդ, եւ աւելորդ համարիմ որոշել, ’ ի քանակ եւ յարժէս նոցին ուշ ունելով այժմիկ. բայց ոչ է արժան զանց առնել զՀեթմեան դրամովք, յորոց ոմանք զոյգ ունին զիւր պատկեր եւ զկենակցին ` Զապելի, իբրեւ բնական ժառանգի Լեւոնի Ա, ոմանք զիւրն եւեթ, եւ ոմանք եւս զիւրն ` այլ ’ ի հակակողման արաբացի գրով զանուն սուլտանին Իկոնիոնի, այսպէս

السلطان الاعظم

غيات الدنيا و الدين

كيخسرو بن كيقباد

այսինքն է, Մեծապատիւ սուլտան ապաւէն աշխարհի եւ դենի` Կէյխոսրու որդի Կէյկօպատի. [5] հանդերձ մսլիմական թուականօք 636=641 ամաց, որ են 1240-1245 ամք Փրկչին, յորս ` պայման հաշտութեան էր երկոցուն դրակից պետութեանցն, որք ’ ի յետնում նշանակեալ տարւոջ գժտեալ պատերազմէին ընդ միմեանս, եւ յետ սակաւուց իսպառ խաղաղեցան գերիշխանութեամբ Թաթարաց: Որպէս գտանի յաճախ ’ ի դրամս օտար ազգաց, երեւին եւ յոմանս ’ ի մերայոցս բոլորակ նիշք դրամոյ, որպէս ’ ի Լեւոնեանս յայս: —

Ամենայն արծաթեայք Սիսուանեայց, զորս Դրամ կոչեմք եւ բնադրամ համարիմք, գրեաթէ հաւասարք են մեծութեամբ. լաւագոյն պահեալքն կշռեն 2, 900 դրամ, եւ ըստ այսմ կշռոյ զուգին 0, 60 ֆրանգի. բայց յետնոց թագաւորացն ` ’ ի ԺԴ դարու, նուազեալք են յարծաթոյ եւ յոռիք, եւ մարթ է կոչել զոմանս արծաթապղինձս (Billon): — Եւ քանզի յաճախագոյն այս ազգ դրամովք, կամ կրկնակօք նոցին կատարէին առեւտուրք եւ դաշինք ` յ ’ ԺԳ դարու, կարեւոր յոյժ է գիտել զչափ եւ զարժէս նոցին: Արդ առ այս մեծ եւ ցանկալի փաստ ընծայէ ’ ի կէս այնր դարու ` նոյն ինքն Հեթում արքայ, փռանկերէն պայմանագրովն ` յամի 1252, որով խոստանայր ’ ի հարսնացուցանելն զդուստր իւր Ֆիմէ ’ ի Յուլիան տէր Սիդոնի, տալ պաշտատականս նմին 25, 000 Բիզանդս սառակինեանս կշռով Աքքեայի. XXV. m. Besans Sarrazinas au pois d’Acre [6]. Տեսաք ’ ի վեր անդր զի բիզանդն այն Պտղոմայիդայ կշռէր 3, 300 գրամ եւ արժէր իբր 9 ֆր. արդ ’ ի յիշելն զայս բիզանդ ` Հեթում յիշէ եւ զիւրն զհայկականն, միանգամայն եւ ծանուցանէ լինել փոքր եւ չորիր մասն առաջնոյն. Quatre Besans de nos Staurat por un Besans Sarrazinas, al pois d’Acre. ահա ծանուցաւ ընդ չափոյն եւ մակդիր հայկական բիզանդիս ` Ստաւրադ, այսինքն է Խաչանիշ. եւ տեսանեմք իսկ զնշանդ պէսպէս ձեւով ’ ի դրամս Հայոց, որպէս եւ երեւի՝ ըստ արժանաւոյն ` գրեաթէ յամենայն դրամս քրիստոնէից ժամանակին, մանաւանդ Խաչակրացն. եւ հանգոյն սոցայոցն ` կոչի եւ մերս (’ ի հայցական հոլով ) Բիզանդ-Սառակինեան-Հայոց, Bisantios Sarracinales Armenie, եւ Bissancios Stauratos: Ի հայերէն պարգեւագրի Լեւոնի Բ առ Գենուացիս ( յամի 1288), փոխանակ անուան բիզանդի ` դնի նշան | էջ 382- ից, զոր հին լատին թարգմանութիւնն փոխեալ է ’ ի Bissancios Stauratos: Այլ ոչ նշանակի կարեւոր եւս գիտելին, նիւթ բիզանդին. որ, ըստ ծանուցեալ համեմատութեանն ( ընդ Աքքեայի բիզանդին ) հարկ է թէ արժէր 2, 25 ֆր., կամ սուղ աւելի եւ պակաս, եւ մարթ էր լինել արծաթի դրամ մի մեծ. բայց զի ոչ գտանին յայնմ ժամանակի այնքան մեծ արծաթիք, եւ զի ամենայն բիզանդք ` ոսկեղէնք էին, ( նաեւ Կիպրոսի բիզանդն ` որ յատկաբար Սպիտակ կոչէր, Byzanti albi, Besant Blanc, սուղ ինչ աւելի քան զհինգերորդ մասն նիւթոյն ոսկի ունելով ` ընդ ոսկեղէնս համարի ’ ի քաջ քննողաց ) [7], ապա ’ ի դէպ է թէ եւ հայկականն Խաչանիշ բիզանդ ` ոսկի էր փոքրիկ, կամ հանգոյն Կիպրացւոյն զուգեալ ընդ յոլով արծաթոյ. այլ ցարդ ոչ յայտնեցաւ այսպիսի դրամ հայկական ` ոչ ոսկի եւ ոչ արծաթի. եւ չեն զարմանք, զի եւ հին արծաթի դրամք ( դրամքէ ) Խաչակրաց ` որոց աներկբայ է վարումն յայն ժամանակս ` չերեւեցան ցարդ: Սակայն բանք Հեթմոյ թագաւորի եւ ստէպ յիշատակք բիզանդին Հայոց ’ ի հաշիւս եւ ’ ի գինս, քաջ յայտ առնեն զի էր այն իրական եւ ոչ լոկ անուանական դրամ. եւ թերեւս այս կարմիր դրամք էին որ գտան հարիւրաւոր հազարօք ’ ի թաքուն գանձս Հեթմոյ ` յառման Սսոյ յԵգիպտացւոց, յամի 1266, ( տես յէջ 215 ): — Հանգոյն կիպրացի բիզանդին եւ խաչանիշն Հայոց թուի բաժանեալ ’ ի 22 կերատս. մուրհակ մի Գենուացւոց կնքեալ յԱյաս յամի 1279 ( նոյեմբ. 27) նշանակէ զգումարն 680 բիզանդ եւ 21 կերատ. Bissantios sexingentos octuaginta, charatos viginti unum Sarracinales de Armenia [8]. — Կիսաչափ խաչանիշ բիզանդին թուի ինձ մեծ արծաթի դրամն ` ( Թիւ 11 ), յանուն Լեւոնի ( Բ ), եւ արժել 1, 13 ֆր. պատկերեալս ’ ի Տախտակին ըստ բաւականի բարւոք պահեալ, ծակ իսկ գոլով ` կշռէ 5 գրամ, որ է կշիռ ֆրանգի միոյ. հարկ է թէ անթերի պահեալ արծաթին այն արժէր առաւել քան զֆրանգ, թէպէտ եւ չէր զուտ որպէս զսա, սուղ ինչ աւելի քան զայն արժէր եւ կիպրացի փողն (sol):

Յետ ոսկի դահեկանին եւ խաչանիշ սառակինեան բիզանդին Հայոց, եւ յաճախեալ ապա առաւել քան զայնոսիկ ` ’ ի հաշիւս եւ ’ ի վարման, եւ Նոր Դրամն Հայոց, որ եւ թուի կէս նախայիշելոյն ` չափովն եւ կշռովն իսկ, որպէս եւ տեսանի ’ ի Տախտակիդ ( 4. 5. 6. 9 եւ այլն ). եւ ըստ այդոցիկ ` արժել իբրեւ 0, 57 ֆրանգի: Յանուանէն յայտնի յետոյ հնարեալ, եւ այնու ` պատշաճի Հին կոչել զնախորդն, որ թէ վերոյգրեալն իցէ ( Թիւ 11 ), հարկ է կոչիլ Երկդրամեան. բայց զի եւ հնագոյն արծաթիք ` Հեթմոյ Ա եւ Լեւոնի Ա գրեաթէ համաչափք են յետնոցն, ոչ կարեմ հաւաստել ե՞րբ եղեւ զանազանութիւն եւ սկիզբն Նոր կոչելոյ դրամոյն, զորոյ անուն գտանեմ նախ ` դարձեալ առ մերումս Սմբատայ գունդստապլի ’ ի թարգմանութեան Ասսիզաց, յերրորդ քառորդի ԺԳ դարու: Նիւթական քանակաւն ` լաւագոյն պահեալ արծաթի դրամք Լեւոնի Ա եւ Հեթմոյ ( ընդ Զապելի եւ ընդ սուլտանին ) ՝ կշռեն 2, 900 գրամ. իսկ ըստ այն ժամու արժէից ` Սմբատ ընծայէ կարեւոր փաստ համեմատութեան, զի ասէ. « Երեսուն եւ վեց սօլ, որ է Նոր դրամ քառասուն եւ չորս », յայտ առնելով նորոյս մերոյ դրամոյ լինել ⁹ /₁₁ սօլի. այլ գործ է հաւաստել զ սօլն զոր իմանայր Սմբատ, կիպրացի՞ն էր արդեօք, եթէ փռանկն տուրովնեան, որ ըստ այնր ժամանակի եւ այժմուս ` թուի համեմատել 0, 90 ֆրանգի [9]: — Ի մուրհակս ինչ Գենուացւոց կնքեալս ’ ի Ֆամակոսդա Կիպրոսի յամս 1299 եւ 1300, ցուցանի Նոր դրամոյ Հայոց լինել սուղ ինչ աւելի քան զքառորդ բիզանդի նոցին. քանզի 100 նոր դրամք Հայոց ` զուգակշռին 27 բիզանդից Կիպրոսի, եւ 6157 դրամք ընդ 1708 բիզանդից, յորմէ գուշակի եւ ազնուութիւն արծաթոյն Հայոց յայնմ ժամանակի քան զկիպրացւոյն. որոց ` եթէ ըստ վերոյգրելոցս բիզանդն էր 2, 40 կամ 2, 37 ֆր., ( ըստ Մաս - Լադրեայ ), ապա եւ մերս Նոր դրամ զոյգ քառորդի նոցին ` 0, 60, սուղ աւելի կամ պակաս: — Բայց ոչ միշտ զոյգ եւ հաւասար այսոցիկ վկային համեմատութիւնքն, այլ ըստ փոփոխել եւ յառաջել ժամանակաց եւ տեղեաց, երբեմն եւ խառնրդոց դրամոցն, այլ եւ այլ չափք ընծային. զոր օրինակ, հնագոյն մուրհակք Գենուացւոց ( յամի 1274) զբիզանդն սառակինեան հաւասարեն ` սուղ ինչ պակաս ` 8 Նոր դրամոց. Computato quolibet Bissancio in Daremos octo Novos, minus denariis quatuor. աստ Նոր դրամն ` մեծ եւ նոյն երեւի ընդ այնմ՝ զոր երկդրամեան համարեցաք, քանզի եթէ սառակինեան բիզանդն 9 ֆր. էր, որպէս ցուցաք կանխաւ, եւ մերձաւորաբար համեմատի 8 Նոր դրամոց, ապա մէն դրամ արժէ 1, 12 եւ մասնիկ ինչ ֆրանգի, որչափ էր ըստ մեզ ` կէսն հայկական բիզանդի: Ի նմին ամի ` իւրեանց սեփական արծաթով համեմատեալ ` ասեն Գենուացիք ` ’ ի մուրհակի ուրեմն, զ ’117 Նոր դրամ =200 փող (soldi), կամ 10 լիրայ: Յետ սակաւ ամաց, այն է 1279 ( մարտի 10), 702 Նոր դրամք Հայոց վկային զուգահաւասարք 78 ասորի սառակինեան բիզանդաց, որ է ասել 1 բիզանդ = 9 Նոր դրամ. նոյն բան հաստատի եւ այլով մուրհակաւ ’ ի նմին ամի, որ զ ’12, 000 Նոր դրամ զուգէ ընդ 1, 333 սառակին բիզանդաց եւ 8 կերատի, որ եւ դարձեալ ցուցանէ զբիզանդն այն զոյգ կշիռ 9 դրամ Նոր. եւ ըստ այսոցիկ ` արժէ սա 1 ֆրանգ բոլոր: Այլ ընդ հուպ միւս այլ մուրհակ լոկ յետ ամսոց ինչ կնքեալ (10 մայիսի, 1279), փոխանակ ինունց ` 10 Նոր դրամ հաշուէ զբիզանդն. նոյնպէս հաշուէ եւ յետ քսան ամաց Վենետկեցի ոմն, որ գնեալ էր յԱյաս բամբակ եւ կոճապղպեղ 11, 024 Նոր դրամոց, եւ զուգէ ընդ 1, 102 սառակին բիզանդաց, որոց մէն լինի համահաւասար 10 Նոր դրամ, եւ սա ` ըստ այսոցիկ ` 0, 90 ֆր. մինչ յառաջ քան զայս, այլ յետ 1279 ամին, այն է յամի 1284, պետութիւնն Վենետկոյ ` ոչ թէ միայն նուազ քան զ 10 Նոր դրամ համարէր զբիզանդն, այլ եւ քան զինն, այսինքն տակաւին յարգէր զՆոր դրամ եւ ¹ /₈ բիզանդի համարէր. զի ’ ի գրուածի միում յայնմ ամի ` զ 600 Նոր դրամ զուգահաւասարէ 75 սառակին բիզանդաց, (600: 75=8), որ է ասել ըստ վերոյգրելոցս Նոր դրամ = 1, 12 ֆրանգ: Յետ ամաց հնգից (1289) նոյն պետութիւն Վենետկոյ ` զիւր սեփական փողս 35 (soldi) կշռէ ընդ 10 Նոր դրամոց, ըստ որում մէն մի սոցին արժէ 1, 05 ֆրանգ [10]: Յետ այնորիկ նոյն պետութիւն Վենետկոյ զոյգ հաշուէ զբիզանդն ` 10 դրամ Հայ եւ 32 փող իւրեանց, որով դրամն նոր հաւասարի 0, 95 կամ 0, 96 հ. ֆրանգի. եւ յետ ամաց ինչ զ ’12 Նոր դրամ = 32 փող, որով զիջանէ եւ եւս Նոր դրամն ’ ի 0, 80 ֆրանգի. ապա յամի 1316 վճռէ Ծերակոյտն [11] համարել զ ’12 Նոր դրամ = 30 փող. եւ այսու առաւել եւս նուաստացեալ եւ զիջեալ գտանի ’ ի 0, 75 ֆրանգի. եւ այսպէս աստիճանեալ ’ ի վայրէջս ` ըստ քաղաքական տագնապի տէրութեան Հայոց ` յասպատակաց Եգիպտոսի եւ աւերման շահաստանին Այասոյ, հուսկ երեւի Դրամն նոր ցածուցեալ գրեաթէ ’ ի կէս առաջին վարկին, այսինքն իբր ’ ի 0, 57 ֆրանգի: — Նկատէ ընթերցողն ’ ի յիշատակսդ յայդոսիկ, ’ ի վերջին մուրհակս եւ ’ ի վճիռս, զի յիշեալն ’ ի նոսին բիզանդ ` ոչ է Հայոցն ` խաչանիշն, այլ ասորին կամ սառակինեանն: Հուսկ յիշատակ մերոյս բիզանդի ` գտանեմ առ մերայինս ’ ի պարգեւագրին Լեւոնի Բ^ի, յամի 1288, իսկ առ օտարս ` յամի 1279. յորում ամի նախ առաջին յերեւան գայ (’ ի ծանօթ ինձ գրուածս ) [12] վերջին միակ վարուն դրամ Հայոց, որ է

Թագուորին. Կրսերս այս պայազատ հարստութեան սեղանոց Այասոյ եւ իշխող հրապարակի նորին ` ոչ լսի ’ ի հայ գիր նախնեաց մերոց, այլ ’ ի թարգմանութիւնս պարգեւագրաց յետին թագաւորաց մերոց, յորս ուղղագոյն գրուածն է Tacorin, այլ յաճախ ’ ի մուրհակս եւ առ Բեկոլոդդեայ ` Taccolini, ծանօթ եւ Արաբացւոց Էլ-Թագֆուրիէ գրութեամբ التاقفوريه, իբրու հանգոյն րէալ (Real) սպանիականին ` արքայական ( դրամ ) նշանակելով. այսու անուամբ դրամոյ ` սուլտանն Եգիպտոսի պահանջէր յ ’ Բ Լեւոնէ յամին 1285 հարկ տարեկան 500, 000, ըստ Մագրիզի պատմչի, որոյ թարգմանիչն փռանկ ( Գադրըմէր ) հաւասար համարի 700, 000 ֆրանգաց. այս համեմատութիւն ’ ի դէպ գայ վարկի Նոր դրամոյ ըստ Վենետաց եւ Գենուացւոց ’ ի նմին ամի, որ է 1, 05 ֆրանգ. բայց Թագուորին աներկբայապէս փոքր էր քան զՆոր դրամ ` ընդ որում յիշի ’ ի մուրհակս. եւ ’ ի միում ` ( յամի 1307) գտանի համեմատեալ եւս, 100 թագուորին = 77 Նոր դրամ, որ է ասել ` Թագուորինն սուղ ինչ աւելի է քան զերիր մասն Նոր դրամոյ. որպէս զի եթէ Նոր դրամն արժէր յայնժամ 0, 80 ֆր., Թագուորինն արժելոց էր 0, 62: Հաւասար այսմիկ ցուցանէ վաւերական համեմատութիւն վենետկեան դրամոյ ` յամի 1333, յորում վճռեաց Ծերակոյտն ( յ ’13 մայիսի ). զ ’13 Թագուորին հաշուել 12 կրոս [13]. եւ զի դրամս այս սոցա ` ¹ /₁₈ էր ոսկւոյ տուկատին, ( որ էրն 12 ֆր. ), եւ ըստ այսմ 0, 66 հ. ֆրանգի. արդ ֆրանգք 12x66=792: 13=60¹ /_12. ուրեմն Թագուորինն ցուցանի արժել սուղ ինչ պակաս 0, 61 հր. որչափ տեսաք վերագոյնդ լինել զքառորդն հայկական Խաչանիշ բիզանդի, եւ երեւի շփոթել ընդ Նոր դրամոյ. նա զի պնդէ Բեկոլոդդի զԹագուորինն լինել դրամ մի փոքրիկ ( յիւր ժամանակս, իբր յամի 1340), եւ ասէ լինել ¹ /₁₀ մասն Հոռոմոց բիզանդին [14]: Նոյն վաճառագիր ` ընծայէ եւ այլ համեմատութիւն. մարկ մի Հայոց, ասէ, ունէր 8 ունկի արծաթոյ զտոյ ’ ի լտեր միում, յորմէ տայր փողերանոցն Թագուորինս 91. իսկ առ մարկս այլեւայլ օտար ազգաց ` տայր 109 եւ մինչեւ 114 Թագուորինս, որ է իբր հնգիր մասամբ աւելի քան զՀայոցն. եւ զի սովորաբար 59 կամ 60 ֆրանգ համարի մարկ մի արծաթոյ ժամանակին, համեմատեալ զնուազութիւն թուոյ Թագուորինաց հայկական մարկին ` մէն ’ ի սոցանէ գտանի իբր 0, 53 ֆրանգի: Չէ հեռի ’ ի հաշուէս եւ պատմական համեմատութիւն դրամոյս ` յամին 1323. յորում ` սուլտանն Եգիպտոսի յետ աւերման Այասոյ ` արկ ’ ի վերայ Հայոց հարկ 1, 200, 000 դրամ. եւ գիտեմք զի վարուն դրամ ժամանակին էր Թագուորինն. արդ զայս գումար ` արեւմտեայք եւ Յովհաննէս ԻԲ Քահանայապետ ’ ի թուղթսն ` վերածեն ’ ի 50, 000 ֆլորին ոսկի, որ զի 12 ֆր. արժէր, ապա եւ մէն մի ’ ի նոցանէ 24 Թագուորին, եւ 24x50, 000=1, 200, 000. ապա Թագուորինն լինի կէս ֆրանգի: Պարզագոյն եւս հաստատէ զայս ` վաւերական գիր եւ պատուէր Դքսին Վենետկոյ ` յամի 1333 ( յունիս 17) առ դեսպան իւր, զոր առաքէր առ Լեւոն Դ ’ ի Հայս, հանդերձ այլովքն ` խնդրել ’ ի սմանէ զի առ նուազութեան արծաթոյ ` հաճեսցի ընդունել զտուկատն ոսկի ` փոխանակ 24 Թագուորինաց [15]. եւ ահա դարձեալ կէս ֆրանգի գտանի Թագուորինն. քանզի ցուցաք բազում անգամ ` 12 ֆր. լինել զտուկատն:

Այս Թագուորին դրամք են հաւանօրէն արծաթիքն գտեալք յանուն վերջին թագաւորաց Սիսուանայ, տարածութեամբ եւ կշռով եւ խառնրդով նուազք եւ յոռիք. գտանին եւ առաջնոցն մերոց թագաւորաց նովին չափով տարածութեան դրամք, այլ թանձունք են եւ զտագոյնք: — Գտանի փոքրագոյն եւս դրամ արծաթի, որպիսի է Թիւն 8, Հեթմոյ եւ Զապելի, ընտիր ձեւով եւ խառնրդով, եւ թուի կէս բնադրամոյ, կամ ¹ /₈ Խաչանիշ բիզանդին, խաչանիշ եւ ինքն գոլով ’ ի թաթս առիւծուն. կշռէ 1, 50 գրամ. եւ արժէ իբր 0, 30 ֆր. որով համեմատի վենետկեան փողոյ ( սոլտոյ ) տուկատին: — Առ ’ ի բովանդակել զծանօթութիւնս զայս Թագուորին դրամոյ ` յիշեցից, զի ’ ի նմին մուրհակի 1279 ամին ` յորում նախ առաջին յիշէր անուն սորին, ’ ի միում նուագի զուգաբար առադրի Դրամ-թագուորին, Habuit a me… Daremos quindecim Tacorinos: — Յիշեսցի դարձեալ Բեկոլոդդեայն, որ հաւասար համարի զԹագուորին եւ զասարն կամ զսպիտակ [16] (aspre) ստակն Դավրիժու, զոր եւ ասէ լինել 1/6 բիզանդի այնր մայրաքաղաքի Ատրպատական աշխարհի: — Քանզի այսու փոքր արծաթի դրամով ` Թագուորինաւ ` կատարէր առ եւ տուր Այասոյ ` ’ ի յետին ժամանակս, մարթ է գուշակել ` քանի՜ անբաւ կոյտք էին այնր ’ ի հրապարակի անդ [17]:

Պղնձի դրամք Սիսուանայ գտանին մեծք եւ փոքունք. մեծագոյնքն ` տարածութեամբ հաւասար են այժմեան տասնորդական երկփողոց (pièce de deux sous), այլ նրբագոյնք. լաւագոյն գտեալն առ մեզ ` կշռէ 6, 600 գրամ, իսկ երկփողն տասնորդական ` է 7, 700 ։ Արեւմտեայք ` Կերատ կոչեն եւ զիւրեանցն եւ զՀայոցս պղնձի դրամ, այլ մեր բնիկքն անուանեն Քարտէզ. գտանին եւ սա յիշեալ ’ ի Սմբատայ յԱսսիզսն, հանդերձ համեմատութեամբ. « Քարտէզ ԺԸ, ասէ, որ է սօլ մէկ ու կէս ». ուրեմն սօլն 12 քարտէզ էր, որոց մէն ` դենար. Denier, կոչէր առ Փռանկս, եւ արժէր 0, 05 կամ 0, 04⁴ /₅ ֆրանգի։ Յ '12 մասունս բաժանէր եւ Հայոցս Նոր դրամ: Կտակող ոմն գենուացի յԱյաս, յամի 1279, ասէ ունել 1618 դրամս եւ 10¹ /₂ Դենարս Նորս [18], որ են Քարտէզք Հայոց. իսկ ըստ Արաբացւոց ` Խարուպ եւ ’ ի յոգնականն Խարէրիպ կոչէր կերատն յոյն, յորմէ եւ Ceratonia լատինական, նշանակելով զկուտ եղջերենւոյ, վասն որոյ եւ Siliqua կոչէր առ Լատինս. զարաբացի անունն ` արեւմտեայք յեղին ’ ի Charublos կամ Karubius: Այսպէս արժան է ընթեռնուլ եւ զգրեալն համառօտիւ Chros` ’ ի մուրհակի միում Գենուացւոց, յամի 1271, յորում ասի կողոպտեալ նոցա ’ ի Կոռիկոս 22, 797 բիզանդս եւ 7 Chros. այսպէս եւ ’ ի հայերէն պարգեւագրին Լեւոնի Բ ( յամին 1288) Քր. գրեալ է Քարտէզն, զոր լատին թարգմանն մերթ ’ ի Karubius փոխեալ է եւ մերթ սխալ ` ’ ի Դրամ: — Ի 10 դենար բաժանէր Թագուորին դրամ, ըստ Բեկոլոդդեայ. եւ այսու եւս հաստատի լինել սորա ⁵ /₆ Նոր դրամոյ՝ որոյ դենարք էին 12: Ի համարելն զսոսա համեմատաբար ` զմին իբր 0, 60 եւ զմիւսն 0, 50 ֆրանգի, ’ ի դէպ է եւ զՔարտէզն համարել ` ըստ վերոյ նշանակելոյն 0, 05 ( հինգ հարիւրորդ ֆրանգի ), որով ` եւ զնախ ցուցեալ պղինձն մեծ ( Թիւ 12), իբր կրկնակ Քարտէզ. իսկ ’ ի համարելն զդրամն իբրեւ կէս Բիզանդի ` հարկ է եւ զՔարտէզն համարել 0, 10 հր։ — Են եւ փոքր պղնձիք ` քառորդք Քարտիզի, որք կոչին առ մեզ Փող եւ յոգնաբար ` Փողեր, ըստ որում եւ Դանկն Արաբաց ` կոտորէր ’ ի 4 Րուպ կամ Րապա. այսպիսի է Թիւն 14. պղնձեակ Սմբատայ [19]:

Իբրեւ համառօտութիւն ցայս վայր ասացելոցս ` առաւել կամ նուազ հաւանութեամբ, կարգեմ զցուցակս քանակութեան, զկշռոյ եւ զարժէից յիշեցելոցն դրամոց հայկականաց, եւ զօտարաց ոմանց համեմատելոց ընդ նոսին, փափագելով գիւտի նորոց դրամոց Սիսուանեայց եւ ստուգագոյն եւս քննութեանց եւ համեմատութեանց:

ԴՐԱՄՔ		ԿՇԻՌ Գրամ	ԱՐԺԷՔ Ֆրանգ
Ոսկի. -	Դահեկան Լեւոնի Ա	7	21
	»»»»»»»»»»» Լեւոնի Բ	4, 80	15
	»»»»»»»»»»» Կոստանդնի Բ	3, 60	12
	Բիզանդ - սառակին Աղեքսանդրիոյ	4, 10	14
	»»»»»»»»»»» Էյիւպեան, ( Դա մաս կո սի )	4, 54	15
	»»»»»»»»»» Սուրի, ( Ասորւոց ) …	3, 93	13
	»»»»»»»»»» Սառակինեան, ( Աքքեայի )	3, 30	9
	»»»»»»»»»» Սպիտակ Կիպրոսի …	3, 870	4, 80
	Սառակինեան Խաչանիշ Հայոց	-	2, 25
Արծաթի. -	Փող մեծ կամ Կրոս Կիպրոսի.	6	2, 37 կամ 2, 40
	Հին Դրամ, Երկդրամեան Հայոց.	4, 65	1, 13	Արծաթ զուտ ’ ի սմին գտանի աւելի քան զ ’0, 70 ֆրանգի։
	Նոր Դրամ, միջին հաշուով ցամն 1316	2, 90	0, 85	Ի լաւագոյն պահեալ դրամքս արծաթ զուտ գտանի 0, 42 ֆրանգի եւ աւելի։
	»»»»»»»»»» յետ 1316 ամի …	-	0, 75
	»»»»»»»»»» յետոյ եւս …	-	0, 57 կամ 0, 60
	Թագուորին, նախ …………	2, 48	0, 62	Տէ Սիմոնի գիտնական գենուացի համարի ’ ի թագ ուորինն արծաթ զուտ՝ 1, 65 գրամ։
	»»»»»»»»»» յետոյ ……………	-	0, 49 կամ 0, 50
	Կիսադրամ Հեթմոյ եւ Զապելի …	1, 56	0, 30	Ի դրամիկս յայս արծաթ զուտ գտաւ 0, 21 ֆրանգի։
	Դրաքմէ ( Դրամ ) Խաչակրաց …	2, 60	-
	»»»»»»»»»» փոքր …	1, 20	-
Պղնձի. -	Քարտէզ կամ Դենար, մեծ …	6, 70	0, 10
	»»»»»»»»»» փոքր …	-	0, 04 ⁹ /₁₀
	Փող, փողեր ………	-	0, 01 ¹ /₄

[1] Գրիչ եւ տպագրիչ մեր յելս ԺԷ դարու՝ Ղուկաս Վանանդեցի՝ Ծքին կոչէ, եւ «1600 դինար է » ասէ. ըստ հին կշռոց ոսկիս այս համարէր 68 52/67 գարեհատ (grain), եւ էր ¹ /₆₇ ոսկի մարկի. այսինքն 67 ոսկի տուկատք կշռէին մարկ մի ոսկւոյ. իսկ մարկն բաժանէր յ ’8 ունկի = 24 դենար = 1151 կերատ = 4608 գարեհատ։ Յիշի Տուկատն ’ ի հայ գրութեան գրեաթէ ’ ի նոյն ամս երեւմանն։

[2] Յատուկ դրամաբանութեան՝ եւ ոչ առաջարկութեան գործոյս անկ համարիմ՝ ճառել զձեւոյ եւ զթուոյ տառից, զուղիղ եւ սղալ, թերի եւ անթերի գրութեանց, յորս յոյժ զանազանին դրամք, եւ միակ բառն Աստուծոյ յայլեւայլ դրամս նոյն Ա Լեւոնի գտանի գրեալ ութ կամ տասն օրինակաւ, եւ այս ըստ առաւել կամ նուազ ճարտարութեան եւ վարժութեան արուեստաւորաց, որք՝ ոչ երկբայիմ թէ բնիկ Հայք էին, եւ ոչ Վենետք կամ օտարք, որպէս թուեցաւ ոմանց. այլ եւ դոքա յետինքդ ’ ի փողերանոցն Սսոյ տային դրոշմել դրամս՝ յիւրեանց պէտս, ’ ի հայրենեաց կամ այլուստ բերելով զոսկի եւ զարծաթ, եւ վասն այսորիկ հատուցանէին սակ ’ ի գանձ արքունի. իսկ եթէ ոչ հատանէին դրամ՝ ազատ մնայր ’ ի բաժէ ոսկի նոցին եւ արծաթ։

[3] Թէպէտ եւ արտաքոյ դրամական տեսութեանց, այլ ոչ եւ ծանօթութեան Սիսուանեան Հայոց իցէ նկատումն նորաձեւութեանց Կոստանդնի, որք տան գուշակել քաղաքական իմն պատճառս, տակաւին ոչ յայտնեալս ստուգապէս. այլ սպանումն նախորդին իւրոյ ( Կի Լիւզինեան † 17 նոյեմբ. 1344), այլ եւ Կոստանդնի յօտար զարմէ լինելն, վասն որոյ եւ մեծ բռնաւոր կոչիլ ’ ի Տարտելէ, կարծիս տան կամակից լինելոյ դաւաճանաց Լիւզինեանին, եւ ’ ի նոցունց ընդունել զթագն ’ ի Տարսոն, եւ յետոյ ուրեմն նուաճել զՍիս։

[4] Ի կարգի բանիցս նշանակին յատկութիւնք միոյ միոյ ’ ի դրամոց որ ’ ի Տախտակիդ, յորում ընդ պատկերի նոցին տեսցի եւ որակ նիւթոցն, ( Ո. ոսկի, Ա. արծաթ, Պ. պղինձ ), եւ ձեւ տառիցն, հանդերձ փակագրովք կամ զուգեալ տառիւք, եւ թերութեամբ նոցին, որպիսիք էին գտեալքդ առ մեզ. այլ կարգեմք եւ աստ միահամուռ զընթերցուածս նոցին ըստ երկոցուն եւս դիմաց, ’ ի դիւրութիւն թերավարժից.

1. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏ ՈՒ ԾՈ էջ 380- ից

2. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏՈՒԾ

3. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏ

4. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏ Ր ՒԾՈՅ

5. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒ …… ՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏ …

6. ԿԱՐՈՂՈԹԻՒՆՆ ԱՅ Է ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒ ՈՐ ՀԱՅՈՑ

7. ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒ ՈՐ ՀԱՅՈՑ ( արաբերէն գրուած, տես յէջ 382)

8. ԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆ ԱՅ Է ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱ æ Ր Ր ՀԱՅՈՑ

9. ԼԵՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈ ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ Ի ՍԻՍ

10. ՍՄԲԱՏ ԹԱԳԱՒ ՈՐ ՀԱՅՈ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏՈՒԾ

11. ԼԵՒՈՎՆ ԹԳՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ

12. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՒՈ ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔ ՍԻՍԻՍ

13. ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈ ՀԱՅՒՈ ՇԵՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔ ՍԻՍԻՍ

14. ՍՄԲԱՏ ԹԱԳԱՒ ՈՐ ՀԱ ՇԻՆԵՂ ՔԱՂԱՔ Խ

15. ԱՒՇԻՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅ ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔ ՍԻՍ

16. ԿԻ ԹԱԳԱՒ ՈՐ ՀԱՅՈ ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔ ՍԻՍ

17. ԿՈՍՏԱՆ ԹԱԳԱՒ Գ ՇԻՆԵ Ի ՔԱՂԱ Գ Ն Ի Ս

[5] « Էլ Սուլդան էլ ազիմ Ղիյաթ էտտիւնեա վէ էտտին Քէյ Խօսրու պէն Քիյքօպատ » ։

[6] Սմին նման գրեն եւ արեւմտեայք ’ ի մուրհակս իւրեանց. Besans bien prisés au dreit pois d'Acre. եւ ’ ի լատինն՝ Ad rectum pondus Accon.

[7] Ըստ փորձողաց խառնուրդ Կիպրացի սպիտակ բիզանդին էր

3¹ /₄ ոսկի

4¹ /₄ պղինձ

14 արծաթ

22 կերատ

Կոմսն Մաս Լադրի հմուտ հեղինակ Պատմութեան Կիպրոսի՝ համարէր զբիզանդն Կիպրոսի արծաթի, եւ արժել 2: 37 ֆր., բայց Շլումպէրկեր եւ Լամբրոս դրամագէտ Աթենայ՝ պնդեն լինել կրկին աւելի, եւ արժել 4: 80 ֆր. ։ Ձեւովն գոգած է (schyate), որպէս զբիւզանդական ոսկիս. ’ ի կէս ԺԴ դարու արժէր 3³ /₄ մասն վենետկեան ոսկւոյ. յամի 1410 ՝ իբր ¹ /₆ նորին, իսկ յամի 1489 ՝ յորում Վենետք գրաւեցին զԿիպրոս՝ ¹ /₈ մասն միայն։

[8] Ա՛յլ մուրհակ նոցին՝ համարի զբիզանդն Հայոց՝ 10 փող (soldi) իւրեանց ( Գենուացւոց ) որոց մէն կշռէր 2, 92 գրամ, արժէր իբր 0, 62 ֆրանգի. եւ էր ¹ /₂₀ մասն լիրայի նոցին, եւ սա արժէր յայնժամ 12, 45 ֆր. բայց այս համեմատութիւն՝ այլ ինչ ոսկի բիզանդ Հայոց ընծայէ, հաւասար կիսոյ ոսկւոյ լիրայի նոցին եւ ֆլորինի եւ տուկատի, որ յոյժ երկբայական է եւ զգուշաւոր քննութեան։

[9] Ժամանակակից, պաշտօնակից եւ ոգէկից իսկ մերոյ Գունդստապլիս՝ Գունդստապլն Փռանկաց՝ հռչակեալն Ժոէնվիլ, գրէր զբիզանդն սառակինեան 10 սօլ. եւ զի էր այն կէս տուրովնեան լիրայի (18 ֆր. ), որ բաժանէր ’ ի 20 սօլ, ապա մէն սոցին լինի 0, 90 ֆր. ։

[10] Քանզի յայնմ ժամանակի որպէս եւ յետոյ՝ փողն այն արծաթի վենետկեան (soldo), համարէր 1 /₄₀ ոսկի տուկատին, զոր ասացաք ըստ այժմուս արժել 12 ֆր. ապա եւ փողն՝ 0, 30 ֆր. արդ 30x35=1050: 10=1, 05 ։ Իսկ պատճէն վճռի Վենետկոյ Հասարակապետութեան յ ’18 օգոստոսի, է այսպէս. «Debeat ….. habere in Venetiis solidos 35 de uno Bisancio Saracinato, ad Deremos decem pro Bisantio uno». — Deliber. del Maggior Consiglio, Zanetta, f. ° 329.

[11] Պատճէն վճռոյ Ծերակուտին. «Super facto mercatorum Armenie ita deffinitum fuit, quod solvebant Comuni de X Deremis pro quolibet Bizancio ad rationem de Soldis 32 pro Bisancios; sic solventur de 12 Deremis pro Bisancio ad dictam rationem de Soldis XXXII pro Bizancio». — Senato Misti, IV, 184.

[12] Ի միում մուրհակի գրելոյ յԱյաս ’ ի 12 փեպր. 1279, երեքին եւս դրամք Հայոց՝ վարունք ’ ի ժամանակի իւրեանց՝ միանգամայն յիշին, Բիզանդ խաչանիշ, Նոր դրամ, եւ Թագուորին, որպէս անցեալ, ներկայ եւ ապառնի շահաստանի նոցուն. այլ, աւա՛ղ է զի ոչ նշանակի եւ համեմատութիւն նոցին ընդ իրերաց։

[13] Քանզի եւ դրամոց այլոց տեղեաց՝ որոց վաճառակցութիւն էր ընդ Հայոց, համեմատութիւն առնէ վճիռ Ծերակուտին, ոչ աւելորդ համարեսցի՝ հրատարակել զվաւերականն զայն. Cum sepissime questiones veniant inter patronos galearum et navium et mercatores, de restis nabulorum, et occasione mensarum; vadat Pars, quod si dictis patronis restaret aliquid habere de naulis in Constantinopoli, aut occasîone mensarum, debeant recipere in solutionem Yperpera I. pro Grossis XIII + նշան էջ 384- ից Et similiter in Tana et per totam Gazariam debeant recipere Asperos XV pro grossos XII. Et similiter recipiant in Trapesunde Asperos cavalarios XIII pro grossis XII. — Et hec scribantur Rectoribus nostris ad quod spectant, ut jus tribuant habentibus, si questio coram eos moverent.

Capta. Et simili modo observetur in Cypro et Hermenia de nabulis et mensa, quod accipi debeant in Cypro pro grossis XII Bisancios albos II + et in Hermenia pro grossis XII Taculinos XIII. — Senato Misti, XV, f. ° 66.

[14] Թուի եւ զբիզանդս այս Հոռոմոց՝ նուազեալ յայնմ ժամանակի եւ հաւասարեալ 7 ֆրանգի, սուղ աւելի կամ պակաս։

[15] Committetur etiam dicto Ambaxatori, quod procuret obtinere, suo posse, quod Ducata auri recipientur pro Taculinis XXIII pro quolibet. — Senato Misti, XVI, 14-15.

[16] Սովորական հաշուէդրամ ժամանակին էր Սպիտակս այս կամ ստակ (Aspre), այլ զանազանեալ ըստ տեղեաց. Դանայ ( Ազախու ) ասարն 0, 39 հր. ֆրանգի էր, ըստ Չիպրարիոյ, Տրապիզոնին՝ որ եւ Գաւալլի կոչի՝ 0, 42 հր. ֆր., Դավրիժոյն մեծագոյն երեւի քան զայսոսիկ. ըստ վենետկեան վճռոյն ( ծան. 1 ) մեծագոյն է եւ Տրապիզոնին։

[17] Վաճառական ոմն վենետկեցի (Servo-Dei, Աստուծոյ ծառայ անուն ), յամի 1330, ’ ի ցուցակի պահանջից իւրոց ’ ի Հայոց, յիշէ ’ ի հինգ պարկս զգումար 46, 601 Թագուորինաց, զատ յայլոց դրամոց։

[18] Confiteor me habere in pecunia numerata Daremos mille sexcentos decem et octo, et Denarios decem et dimidum novos de Armenie.

[19] Մխիթար Գոշ՝ որ գրէր ամօք ինչ յառաջ քան զիշխանանալն Մեծին Լեւոնի, ’ ի Դատաստանագիրսն ( Գլ. ՃԴ. ՄԾ. ) հաշուէ ’ ի Դահեկան ( ոսկի ) = 6 Դանգ = 24 Թասու = 72 Գարի. այսինքն Դահեկանն կամ Դեկան՝ բաժանէր ’ ի 6 Դանգ, Դանգն ’ ի 4 Թասու, Թասուն յ ’3 Գարի։ Յօրինակս ինչ գրոցն՝ փոխանակ Դանկի գրի Քարտէզ։ Ա՛յլ գրիչք յետ նորա՝ փոխանակ Դահեկանի զ Դրամն ( արծաթի ) ասեն 6 Դանկ։ Առ զբօսանս ինչ յաւելից զանուանս դրամոց որով վարէին ’ ի Մեծ Հայս՝ ’ ի կէս ԺԴ դարու, յորում գրէ ոմն ’ ի մերազնեայց անդ, Փող, Դրամ, Ապաղի, Ղազանի ( յանուն Ղանից թաթարաց ), Կարմիր եւ Առաֆատի ? նոյն յիշէ եւ զ Դահեկան, եւ ասէ արժել 10 փող։ Ի յետնոցս՝ Ղազանի համարեալ էր ¹ /₁₄ յունական ոսկւոյ ( իպերպերի ). զորմէ նշանակէ ոմն ’ ի ժամանակագրաց մերոց, եթէ յամի 1299, « Ի Հոռոմք հանին նոր դրամ յանուն Խազանին, եւ սուլտանին դրամն խափանեցաւ » ։ Իսկ Բեկոլոդդի յիշէ զոսկին Casanini, եւ ցուցանէ սուղ ինչ պակաս քան զտուկատն ( որ էր 28 կերատ, իսկ միւսն 23¹ /₈ ) ։