Սիսուան

10. Կենդանիք

Ի քաջաբոյս եւ ’ ի ծաղկաւէտ տափարակս եւ բարձունս Կիլիկիոյ ` են արօտատեղիք յոլովից արդի բնակչաց երկրին, ուր երկար ամսօք դադարեն եւ յածին. զի թէպէտ եւ յամսեան իսկ մարտի դալարանայ դաշտագետինն, այլ յապրիլի սկսանին անդէորդք ելանել յառաջին գահաւանդս լերանցն, ուր եւ կան ցկէս յունիս ամսոյ. ապա ելանեն ’ ի միջին գահաւանդս, յ ’7-800 բարձունս, եւ երբեմն վերագոյն եւս ` յամսեան յուլիսի, մանաւանդ ոչ կաթնտուքն. ունելով հովուացն ընդ ինքեանս շունս հզօրս մեծամեծս, ընդ արջուց իսկ մաքառողս, եւ էշս պարենակիրս: Ի վերջկոյս օգոստոսի սկսանին իջանել ’ ի լերանց, եւ դեգերին մերձ ’ ի սահմանս գիւղորայից ցհոկտեմբեր ամիս. յետ այնր իջեալ դադարեն ’ ի ծովեզերեայս, ուր զի մեղմ է կլիմայն ` կարեն արածել եւ ’ ի ձմերանի։ — Շահ մեծ է անդէորդաց եւ խաշնարածից եւ ’ ի կաթանէ եւ ’ ի կոգւոյ անասնոցն, եւ յասուէ գառանց եւ խոյից, որք բազմաթիւ իսկ են. եւ արդ առաջնորդեն մեզ ըստ կարգի բանիցս ` թողուլ զանգործարան բերս երկրի եւ զանշունչսն, եւ մատչիլ ’ ի տեսութիւն ինչ սուղ ` կենդանականացն գոյից:

Նախածանօթ Րաբունին մեր Թովմաս ` յազգէ պիտանեացն պաճարուց յիշէ « զ Այծեամն եւ Մաքիս վայրի, Վիթ եւ Վռ, Գոմէշ ». այլ եւ Եղն, Պլատան, ըստ միակ օրինակի գրուածոյն, որ ոչ թուի ստուգագիր յամենայնի. այլ յիշեալքն հաւատարմութեամբ են. այսինքն զի ընտրելագոյնքն միայն նշանակին եւ երեւելիք, վկայեալք եւ յայժմուցս. անծանօթն այն Պլատան կամ Պշատան ` որ ընդ եղին եւ ընդ այծեման յիշի՝ գուցէ գորշագոյն այծեամն իցէ. Եուրումճա կոչեցեալ ’ ի տեղացեաց, եւ գտանի ’ ի դաշտս Ատանայ: Թէպէտ եւ ոչ կարիցեմ ստուգիւ հաստատել, այլ հաւանիմ թէ Մաքին վայրի իցէ սեփական կողմանցս կենդանիս այս ` որոյ է պատկերս ( 8 ). զոր եւ քննեալ մեծ կենդանագէտն Պրանտ (Brandt) համարեցաւ միջադասելի ընդ խոյն Ovis Musimon (Mouflon), եւ ընդ խոյն Ovis Tragelaphus (Mouflon à manchettes). եւ կոչեաց Ovis Anatolica. տեղացիք կոչեն Խօչ, որ հասարակ կոչումն է քօշից եւ առինց. որոշիչ ինչ տեսակիս՝ համարեցաւ տափակութիւն ճակատուն քան զերկոցուն այլոց, եւ մերձաւորութիւն եղջերացն ` որոց արմատք գրեա եթէ կիցք են ’ ի գանկին։ — Յաճախագոյն երեւի ’ ի գահս Կիլիկիոյ եւ հզօր լեռնական ազգ Վայրի Քօշից, Capra aegagras, վեց ոտնաչափ երկայնութեամբ, երագավազ եւ յոյժ դժուարորսալի, մեծագլուխ եւ լայնեղջիւր ուղղաբերձ կորածայր. ագին եւ մուրուս նման հասարակ այծից. գոյն մորթոյ եւ ստեւուց ` գորշ կամ թուխ պայծառ։ — Վիթ (Cervus Dama, Daim) ’ ի լերինս եւ Յամոյր, Gazelle, ’ ի դաշտին Կիլիկիոյ առատ են յոյժ [1]. այծեամն ոչ այնչափ յաճախ տեսանի [2] ։ Իսկ զԵղանց Կիլիկիոյ զարմանալի իմն ասէ հին բնախօսն Պլինիոս ( Ը. Ծ ) եթէ ընդ լոյղ անցանեն գնան ընդ բովանդակ տարածութիւն ծովուն ` որ ընդ մէջ ափանց սորին եւ Կիպրոս կղզւոյ, իւրաքանչիւր յեցուցեալ զգլուխ իւր ’ ի գաւակ յառաջագնացին. ’ ի հոտոյ եւ ոչ ’ ի տեսոյ ` գուշակելով զցամաք կղզւոյն:

Ընդ ընտանի անասունս ոչ յիշէ Թովմաս զպախրէս, զի թէպէտ եւ պատուական են եւ սոքա, եւ քաջ կաթնաբեր կովք, այլ մանունք են, ոչ ակնապարարք այլ քմապարարք, վասն բարւոք արօտիցն, զոր ’ ի վերդ յիշեցաք: Իսկ Մաքիքն յիշեալք եւ Խոյք արդարեւ մեծամեծք եւ ընտիրք են յոյժ, գեղմնաբարձք եւ մեծադմակք, զոր ` որպէս եւ յայտ է, մզեալ եւ հալեալ, վարեն ’ ի կերակուր փոխանակ կոգւոյ. յատկապէս զարդիս Գարաման կոչի այս ազգ խոյոց, զանուն երկրին կրելով: Պիտանի է ասր սոցին, յորմէ կտրի ամի ամի մինչեւ 1000 կենդինար, երկու մասամբ սեաւ, եւ մի սպիտակ, հիւսուածն նուրբ է, այլ ոչ զուտ եւ մաքուր, զի ’ ի քաջ զտելն ` նուազի իբր ⁴⁰ / ₀₀, վասն որոյ անփոյթ լինին յայսմ մասին: Զատ յագանելեաց ` զասրն վարեն Թուրքմանք եւ ’ ի հիւսուած կապերտից ` քիլիմ կոչեցելոց եւ հռչակելոց յանուն Գարամանի, վասն նիւթոյն եւ գունագոյն զարդուցն ’ ի բուսական ներկոց. սակս այսոցիկ ’ ի համաշխարհական արուեստահանդիսի Վիեննայ պարգեւ տուաւ Յունի միոյ ` որ տարեալ էր ’ ի ցոյց [3] ։ — Յեղանց ազգէ յիշէ ոմն յԵւրոպէացւոց զ Մշկահոտ եղինս բարձր լերանց Տօրոսի, չորեքոտնաչափ անոստ բարձր եղջերօք ` մանուածոյ ոլորիւք զարմատովքն, նուրբ եւ ընտիր մորթով. եւ թուի համազգի մշկապորտ եղանցն, զոր յիշէ մերս Խորենացի ’ ի հարաւակողմն Մեծ Հայոց: Յայծեմանց ազգէ ծանուցաւ անուանեալն Capra Ibex [4] ։ — Ընդ այծեմանց ’ ի դէպ է իմանալ եւ զընտանին Այծ ստեւագեղ, որ ’ ի հնումն յոյժ հռչակեալ էր, եւ մի ’ ի նշանագոյն եւ շահաբեր ձեռագործաց վաճառուց երկրիս էր, յաւուրս մերոց պայազատաց ` Ցփսի նոցին, յաճախ գնեալ յԻտալացւոց եւ կոչեցեալ ’ ի նոցանէ Zambellotto կամ Ciambellotti: Գործակալ վաճառականաց Փլորենտիոյ ’ ի կէս ԺԴ դարու ծանուցանէ, զի ասրն եւ ցփսին վաճառէին յերկրի անդ մերում րոտլ կշռով, որ կշռէր 15 հօխա տեղւոյն: Վասն պատուականութեան ցփսոյն թուի թէ չտային թոյլ հանել զայծսն յերկրէն, զի ոչ յիշի ’ ի պարգեւագիրս թագաւորաց մերոց առ Իտալացիս, որպէս յիշին այլք յանասնոց [5], իւրաքանչիւր սակիւ հարկի կամ մաքսի ` զոր հատուցանէին վաճառաբարձքն։ — Որպէս առ սոքօք ’ ի միջին դարս ազնուագոյն էր այծեայն Կիլիկիոյ ` նրբութեամբ, ’ ի հնումն ` հռչակեալ էր խստութեամբն կամ թաւութեամբ. այլ թուի յայլմէ ազգէ այծուց հիւսեալ. եւ էր խարազեն, զգենլի ճգնաւորաց. որ եւ յայնց ժամանակաց ցարդ առ Լատինս եւ առ արեւմտեայս ` կիլիկեան կոչի, Cilicium, Cilice. Պլինիոս յիշէ ( Ը. ՀԶ ) միայն զի ’ ի Կիլիկիա կտրէին եւ զստեւ այծուց, այլ չասէ յինչ պէտս։ — Յարքունի գանձ Հայոց սակ Ոչխարի էր չորս քարտէս, որ է փոքրագոյն դրամ կամ փող. Պախրէի ` հինգ դրամ, եւ վասն կաշւոյ նորին վեց քարտէս. այսպէս եւ վասն կաշւոյ Գոմշու, զոր ` իբրեւ ընտիր եւ պիտանի անասուն եցոյց մեզ Թովմաս. որ եւ առ նմին նախակարգէր զ ’ Վռ, ոչ գիտեմ ուրոյն պաճար կամ երէ, թէ ազգ ինչ գոմշոյ, կամ թէ ստոյգ իսկ իցէ գրուածն: Ի լճակս կամ մօրուտս ծովեզերաց Տարսոնի եւ Այասայ ` է տեսանել յաճախ զբազմութիւն գոմշոց մխելոց ’ ի ջուրս: Ընդ պաճարեղինաց ` զորս Թորոս Բ եբեր ընծայ Մանուէլի կայսեր եւ զօրաց նորին, յիշէ պատմիչն « ոչխարս, գոմէշս, պախրէս, կինճս, ձիս, ազնիւս »: Յետինդ պերճ կենդանի. ոչ յիշի առ Թովմայի, թերեւս զի չէր բազմաթիւ. այլ զի եւ ձիք երթային ’ ի վաճառ ` յայտնէ նոյն պարգեւագիր Լեւոնի Բ, միանգամայն եւ ծանրութեամբ հարկին պահանջելոյ, ընդ Ձի եւ ընդ Ջորի մէն չորս խաչանիշ բիզանդ հայկական [6], եւ ընդ Էշ ` հինգ նոր դրամ: Լաւութեան սոցին միանգամայն եւ նուազութեան վկայ է եւ դաշն նորին թագաւորի ընդ սուլտանին Եգիպտացւոց յամի 1288, յորում հարկեցաւ տալ ամ ըստ ամէ 25 երիվար ընտիր մալեալ ( իքտիշ, اكديش ) եւ 25 ընտիր ջորի: Ազնուութեան երիվարաց եւ խնամով դարմանոյ վկայեն եւ կոյտք նոցին. զի 12, 000 ձիոց ասի գումարել Հեթմոյ Ա. ’ ի մարտի. եւ նա ինքն ետ թարգմանել յարաբ լեզուէ զարուեստն պայտարի։ — Ցարդ ’ ի վաճառս երկրին երեւի եւ կաշի գոմշոյ, եւ այլ մորթեղէնք եւ մուշտակք վայրի անասնոց եւ գազանաց. ’ ի հնումն անուանի էին յղկեալքն եւ յարդարեալ մորթք ’ ի Մսիս, եւ կոչէին յայլազգեաց Միսիսիէ [7] ։

Յազգէ անտի գազանաց կամ երէոց վայրենեաց ` մերս հեղինակ ( Թովմաս ) յիշէ միայն զ Արջ եւ զ Ինձ. զերկոսին եւս յիշեն եւ արդիքս [8], ընդ որս եւ զ Ընձառիւծ կամ զ Յովազ [9]. յորոց մորթոյ կազմին համետք եւ թամբք երիվարաց ազնուականաց ’ ի Կ. Պօլիս իսկ. Չիզնէյ համարի թէ գտցի եւ Առիւծ յԱմանոսեան լերինս [10]. յաճախագոյն եւս գտանին Լուսամն սեւականջ, Բորեան, Աղուէս մեծ եւ փոքր, գորշագոյն եւ սեաւ, Շնագայլ ( շագալ ) շատ. զայս իբրեւ նորանշան ինչ յիշէր Պըլոն Փռանկ ուղեւոր, ’ ի ԺԶ դարու [11]. Վարազ, Կատու վայրի, Ոզնի եւ այլ նմանիք. ընդ որս յիշելի են եւ մեծամեծ եւ հուժկու շունք հովուաց, եւ բարակք ` խարտեաշք:

Իսկ երէ որսական առատ է յոյժ. յորոց մերս ` յիշեաց միայն զ Եղն, զ Վիթ եւ զանծանօթն Պշատան կամ Պլատան, որ թուի ազգակից սոցին. զի եւ նոր բնախօս վայրուցն երկատեսակ ասէ վիթս, եւ նորատեսակ եղջերու մի ` ’ ի պուրակս Պիւռամոսի: Երամովին շրջին վիթք եւ եղինք ’ ի դաշտավայրին ’ ի միջի եղջերենեաց եւ թփոց, եւ ընծայեն դիւրապատրաստ որս ’ ի խորտիկս: Յիշի ’ ի պատմութեան երթալ Թորոսի Բ ընդ եղբօր իւրոյ Մլեհի « յորս երէոց ընդ Մսիս եւ ընդ Ատանայ ’ ի մէջ »:

Բազմահոյլ եւս են թեւաւորքն կենդանիք. յորոց մերս Թովմաս յիշէ. « Սալամ, Կաքաւ կարմիրոտն եւ Տուռէճ, Արօս եւ Արագիլ, Բազէ եւ Լոր». այլ եւ զ Սիրամարգ իսկ. յետինս ոչ յիշի արդ, իսկ առաջինքն ` է որ յանուանէ, եւ է որ խառն վկային առատ յոյժ լինել, մանաւանդ Արօսն (Outarde) ’ ի դաշտավայրի, եւ ազգ մի նմանի այլ փոքր ` բիւրաւոր բազմութեամբ երեւի երբեմն ամպատեսակ վերացեալ յօդս. նման նոցին եւ Տուռէճն եւ Սալամբ (Francolin), եւ Լոր ` ամենայն ուրեք երեւին. եւ ’ ի մայրիս պարարտահամ Աքլորն վայրի (Tetraogallus). ծանօթ է եւ Փասիան [12] յայժմուս, թերեւս նոյն ընդ Սիրամարգի մերոյ հեղինակիս, եթէ ոչ գտցի այն ուրոյն: Իսկ ’ ի մանունց ` Տատրակք կամ Հաւփալք այնքան առատ են, զի մարթի, ասէ Պարքըր, հարիւրիւ չափ ըմբռնել ’ ի միում աւուր. Սարեկք եւ այլ մանր թռչունք ` ճնճղկաց ազգայինք: Յորսոյ հաւուց եւ կաքաւուց ` յոր պարապէրն ` յաջողեաց Ռուբենի, ըստ աւանդութեան պատմչաց, գալ տիրանալ Բարձրբերդի, եւ սկիզբն առնել նորոյ տէրութեանն Հայոց։ — Ըստ ցամաքայնոցն առատ են եւ ջրասէր հաւք: Ի վայրենի հաւուց ծանօթ են Բու, Արծուի, Անգղ հասարակ եւ եգիպտական սեւաթեւ անգղն (Perinopterus), եւ լերկապարանոց անգղն մեծ քան զգառնորսակն (Lammergeyer) Ալպեայց [13]. Ագռաւք, Կաչաղակք եւ Շնորորք, ազգ ազգ Բազայից, յորս եւ ընտիր որսականն, զոր վարեն ճոխք երկրին ` յորս հաւուց եւ մանր երէոց: Յիշեսցուք աստանօր եւ զաւանդեալսն ’ ի հեթանոս պատմչաց ` Սելեւկիական հաւս մարախասպանս. զի ասեն, ’ ի Սելեւկիա տաճար մի էր Սարպեդոնեանն Ապոլոնի (Apolle Sarpedonium). ուր գումարէին հաւքդ պիտանիք ’ ի ջնջել զապականիչսն անդոց. այլ արդ ընդ դիցն անհետացեալ թուի եւ ազգ թռչնոցդ. զի ’ ի լինել երբեմն հարուածոյ մարախի, յետ բարձման թագաւորութեանն Հայոց, թագաւորն Կիպրոսի առաքեաց միանձունս Հայս բերել ’ ի Ս. Յակոբայ վանաց լերին Մասեաց ` զջուրն մարախահալած։ — Ծանօթ են եւ Ջրշունք, եւ Կրիայք նոցին բնակակիցք. այլ ոչ շատ առատ համարին երկեկիցքդ կենդանիք։ — Ի սողնոց ` Օձ եւ մանաւանդ սեաւն ` զոր Ասպիս կոչեն ` երեւի շատ ’ ի դաշտակողմանն։ — Ի գետս, որպէս ’ ի Սարոս եւ ’ ի Կիւդնոս առատ են ձկունք, ազգակիցք ` այլ ոչ համատեսակք ձկանց Որոնդէս գետոյ Ասորւոց. բայց ’ ի Կիւդնոս միայն կարմրախայտ գտանի ’ ի սահմանս 3000' բարձրութեան, եւ առատ յոյժ։ — Զարմանալի իմն առատութիւն կամ բերս ձկան պատմէ Վիլլեպրանտ ’ ի սահմանս Անաւարզայ, ’ ի սաստկաբուղխ աղբեր գետոյ միոյ ` զեօթն օր, երեք յառաջ եւ երեք զկնի Ծաղկազարդին, զոր ժողովեալ ապխտեն բեռն բեռն. եւ համարին նշանայայտ զատկի Հայոց եւ Լատինաց, թէ ո ' ր իցէ ուղիղ, եւ մերոյս ոճոյ հաւանեցան, ասէ, թագաւորն եւ Հայք, ութ աւուրբք յառաջ քան զտօնն. եւ թէ Յովհաննու Մկրտչի ասեն զայս հրաշագործեալ:

Բազմազգի թուին եւ մանունքն կենդանիք, Միջատք եւ թիթռունք, այլ չեն քաջ հետախուզեալ եւ հաւաքեալ. ’ ի գարնայնի գտանին յոլովութեամբ, յամարանի նուազեն. այլ եւ ’ ի փոքր ինչ հաւաքմանն ` գտան ոչ սակաւ նորատեսակք, իբրեւ քսանեւհինգ ’ ի հարիւրոց, զոր ժողովեաց Քոչի յաղբերակունս ձորոց եւ ’ ի լերինս. յորս նշանաւոր մեզ թուին ’ ի կիսաթեւիցն ազգէ ` երկու նոր տեսակք Ճպռանց, որք յամսեան օգոստոսի լնուն զօդս ծանօթ թեւաբախիկ աղաղակաւն. եւ թիթեռնս այս թեւափետուր ( 10 ). որոյ վերին թեւք դեղնագոյնք են, պայծառ եւ ողորկ նիշս ունելով սեւակս. նոյնագոյն են եւ փետրանմանքն: Զայս յափունս միջակողման ծովեզերաց Կիլիկիոյ ` ընդ մէջ Մեգարսոսի եւ Այասայ ` տեսեալ բազմաթիւ, ձեւագրեաց Պոֆորդ ծովապետ Անգղիացի. եւ համարեցաւ լինել զկոչեցեալն ’ ի բնախօսից Panorpa Coa, որպէս թէ նախ ’ ի Կով կղզւոջ գտեալ:

[1]             Չիհաչէֆ, Բ, 760-761 ։

[2]             Պարքըր, 346 ։

[3]             Տէվիս, 151 ։

[4]             Պարքըր, 380 ։

[5]             Ի Պարգեւագրի Լեւոնի Բ առ Գենուացիս, յամի 1288 ։

[6]             Ի Հայ բնագրին փոխանակ անուան դրամոյն դնի . Θ. կամ ՝՝ նշան. լատին թարգմանութիւնն ասէ Bissancios Stauratos, IIII. — Զհայկական դրամոցս յետոյ ուրեմն տացի ծանօթութիւն։

[7]             Ապուլֆէտա։

[8]             Չիհաչէֆ, Բ, 612 ։

[9]             Պարքըր, 376 ։ ­ Չիհաչէֆ, Բ, 613 ։

[10]           Չիհաչէֆ, Բ, 603 ։

[11]           Il y a une manière de petits loups par la Cilicie, et aussi generalement par toute Asie, qui emporte tout ce qu'il peut trouver des hardes de ceux qui dorment l'esté hor du Carabacara ( Քէրվան ­ սէրայ ). C'est une beste entre loup et chien… Il ne va jamais seul, mais en compagnie, jusques à estre quelquefois 200 en sa trouppe, tellement qu'il n'y a rien plus frequent par Cilicie: pourquoi allant en compagnie font un cry l'un après l'autre comme un chien quand il dit hau hau. — Belon, Les Observations, etc.

[12]           Րիդդէր, Erdkunde, ԺԹ. 229

[13]           Էնզուըրտհ, Բ. 81 ։