Սիսուան

123. Լաարա. Մագիւդոս. Եւրիմեդոն գետ. Ասպենդոս. Սիդէ, եւ այլն

Երկու փարսախօք յելից Ատալիոյ կան աւերակք այլոյ քաղաքի կամ նաւահանգստի, յանուանեալ տեղւոջն Լաարա. նաւահանգիստն ձեռագործ է պատնիշափակ, երկայնաձեւ, ’ ի կողմանէ ունելով մուտս, մասամբ կանգուն, մասամբ քայքայեալ կուտակեալ ’ ի ծովու, խորտակելով զալիս նորին. առ ծովափին երեւի եւ ամբարտակ ճեմելի, յորոյ թիկանց տակաւ ամբառնայ գետինն, ծածկեալ դերբկօք սեանց եւ այլոց մասանց կարի հին շինուածոց. յորոց միայն մասն կամարակապ ագուգայից մնայ կանգուն, եւ կամարք ինչ առ ծովեզերբն: Աւերակքս թուեցան ոմանց [1] Մագիւդոս քաղաքի, Μάγυδος, նոյն համարեալ եւ ընդ գրեալսն ( առ այլեւայլ հեղինակս ) Μάσηδος, Μάτυδος. բայց ’ ի դրամսն ` եւ յինքնիշխանականսն եւ ’ ի կայսերականս ( առ Աւգոստեաւ եւ Սեպտիմ. Սեւերոսիւ ) անուն Մագիւդացւոց դրոշմեալ երեւի, ΜΑΓΥΔΕΩΝ. եւ կերպարանին ’ ի նոսին Պալլաս, Ապոլլոն, Հերմէս, զանազան նշանակօք, եւս եւ գետ դիւցակերպ: Մագիւդոս դասի եւ յեպիսկոպոսական վիճակս նահանգին Պամփիւլիոյ: — Բնական իմն ջրանցք եւս են անդ, ’ ի քարացուցիչ նիւթոց ջուրցն խողովակաձեւ գործեալ, ուրեք ուրեք ցերեք ոտնաչափ խոր. վկայեցին տեղացիք զի չէ ըմբոն ջուրն այն յարբումն, կրային գոլով, այլ խառնեալ ընդ ծովային ջրոյ ` լինի բուժիչ հարբըխի: Այս ջուր թուի կոչեցեալն Գարա-սու, եւ է վտակ փոքր. յորոյ յելից թափի ’ ի ծով հզօրագոյն գետակ եկեալ ’ ի լերանց Պիսիդիոյ, Ագ-սու ( Սպիտակ ջուր ) կոչեցեալ, ’ ի հնումն Կեստրոս, իբրեւ 100 Չ. լայն մերձ ’ ի բերանն, եւ 3-4 Չ. խոր: — Յաջմէ նորին ( յարեւմտից ) առ Մուրդանա աւանաւ ` որ քսան մղոնաւ չափ հեռի է ’ ի ծովէ, կան աւերակք Պերգէ քաղաքի, ուր քարոզեաց Առաքեալն Պօղոս. երեւին ցարդ թատրն մեծաշէն, ասպարէզն 17 կարգ աստիճանօք կամ նստարանօք, որ արդ գոմ է ուղտուց, դղեակն ’ ի բարձու, յորում էր անուանի տաճար Լուսափայլ կամ Լուսաբեր Անահտայ (Diana Lucifera), հոյակապ շիրիմք արձանագրեալք, հետք փողոցաց, աշտարակք, դրունք, կամարք, սիւնք բազում, պէսպէս քանդակք: Ի բուսական սեռէ նշանակին ’ ի սահմանս Պերգէի իբր յատկագոյն, Ձիասամիթ թանձրապատիճ (Hippomarattrum crassilobum), եւ Յակրի Հելտրայխեայ (Rhamnus Heldreichij): — Ի հիւսիսոյ արեւելից Պերգէի սակաւ մղոնօք ’ ի բացեայ ` ’ ի վերայ քարակտուր բլրի երեւին հնագոյն եւս աւերակք Սիւլլիոն քաղաքի, Σύλλιον կամ Συλλουον, Syllium, Sylleion, առ նովին գետով. մնացուածք պարսպաց, տաճարի, ապարանից, դղեակ մի մեծ եւ սիւնազարդ, յարեւմտից կողմանէ ունելով հզօր եւ բազմայարկ աշտարակ քառակուսի. զարդիս Հիսար-քէօյ կոչի տեղիս այս: Մեծն Աղեքսանդր յետ նուաճելոյ զԱսպենդ նուաճեաց եւ զքաղաքս զայս, որոյ բնակիչք խնամով իմն պաշտօն մատուցանէին Մեն դից ամսոյ կամ լուսնի, եւ քնարահար Ապոլլոնի, որպէս յայտ առնեն եւ դրամք նորին, յորս կոչին Սիւլլիացիք կամ Սիլլիւացիք, ΣΥΛΛΙΕΩΝ, ΣΙΛΛΥΕΩΝ: Ընդ մէջ սորա եւ Պերգէի են գեօղք Իստաւրոս, Չագալլու, Սօրագ, Աղալը քէօյ, եւ այլն: Ի վերայ գետոյն բազում կամուրջք են արկեալք ’ ի հնումն եւ ’ ի նորումս:

Յարեւելից Կեստրոսի ` հնգետասան մղոնաւ չափ ’ ի բացեայ ` են մուտք այլոյ գետոյ, Քէօփրիւ չայ ( Կամրջագետ ) կոչեցելոյ, այն է Եւրիմեդոն  նախնեաց, որ իջանէ ’ ի լերանց Պիսիդիոյ եւ Լիկայոնիոյ, ընդ մէջ երկոցուն լճաց ` կոչեցելոց այժմիկ Էկէրտիր կամ Էյէրտիր եւ Պէկշէհիր ( յանուն քաղաքաւանին ): Ծովեզրն ’ ի միջոցի երկոցուն գետաբերանոցն ճախճախուտ է: — Եւրիմեդոն ` նաւարկելի էր ’ ի հնումն. յորում եւ դէպք մի մեծ եղեն ` նաւամարտի Յունաց եւ Պարսից առ Քսերքսեաւ, 466 ամօք յառաջ քան զթուական Փրկչին. առաջնոցն ` ասեն ոմանք 600 նաւս ունել, եւ առ նուազն 350, իսկ Յունաց ` որոց առաջնորդէր Կիմովն ` էին 200 եռաթիք « արագընթացք յոյժ եւ արագադարձք. զոր յայնժամ Կիմովն ընդարձակ եւս գործեալ ` կամուրջ մի յաւել ’ ի տախտակամածսն անդր, զի առաւել եւս թուով զօրականք մարտ եդեալ կռուիցին ընդ թշնամիսն։ … Արիոմանդոս Գովերինացի էր սպարապետ մեծ առ հասարակ բանակին ( Պարսից ). եւ առկայացեալ նաւուքն մերձ յԵւրիմեդոն ` ոչ ինչ համարձակէր ’ ի վէգ գալ ընդ Հելլենացւոց. այլ անդանօր սպասեալ մնայր նա նաւաց եւս ութսնից Փիւնիկեցւոց որ գային ’ ի Կիւպրոսէ: Բայց Կիմովն զառաջս առեալ գալստեանն ` խաղայր դիմէր ընդդէմ թշնամեացն. կամէր  բուռն եւ յակամայ  ստիպեալ զնոսա ’ ի նաւամարտ. նոքա խոյս տուեալ վերջոտնեալ գնային զառաջինն ’ ի գետ անդր. այլ ապա զհետամտել Աթենացւոցն տեսեալ ` արձանացան ընդդէմ … այլ ’ ի ծովամարտին յայնմիկ ոչինչ արժանի այնպիսի նաւահանդիսի նահատակեալք ` դարձան արագ ’ ի ցամաքն կոյս. որք վաղաժամանքն եղեն ` ’ ի դուրս վազեալ ’ ի նաւացն՝ ապաւինեցան ’ ի բանակ անդր ցամաքին, որ մերձ ճակատեալ  կայր. իսկ որ ձերբակալքն եղեն ` կոտորեցան, հանդերձ նաւուքն: Այլ թէ մեծ էր նաւահանդէսն, յայտ է, զի թէպէտ եւ բազումք ’ ի նոցանէն ապրեցան եւ բազումք եւս խորտակեցան, ’ ի վերայ այսր ` եւ նաւս 200 ’ ի վատթարելոց անտի հասին կալան Աթենացիք: Ապա բանակ ցամաքին իջեալ ’ ի ծովափն, վտանգ անհնարին թուէր Կիմովնի ` զվաստակաբեկ Հելլենացիսն առնուլ խաղացուցանել ’ ի ցամաք ընդդէմ առոյգ խուժանի յոգնաթիւ բարբարոսացն. սակայն եւ քաջարիք նահատակեալ նոքա ’ ի յաղթութենէն զոր տարան ` կազմ եւ մտադիւրագոյնս խառնել անդրէն ’ ի կռիւ, խաղացոյց արտաքս զհետեւակազօրն ջերմաջերմն այն ինչ ելեալ ’ ի նաւամարտէն. նոքա արագ արագ դիմեալ անկանէին ’ ի վերայ Պարսից ` մեծաւ աղաղակաւ.  այլ քաջապէս արութեամբ ընդդէմ դարձեալ բարբարոսացն,  սաստիկ եւ գոռ լինէր մարտ պատերազմին. եւ անկանէին ’ ի կողմանէ անտի Աթենացւոց արք աւագք եւ հոյակապք եւ կորովիք. բայց եւ այնպէս յերկարագոյնս ’ ի դիմի հարեալք ` ’ ի վերջէ ուրեմն ’ ի պարտութիւն մատնեցան, հարան խորտակեցան, եւ մնացեալքն ’ ի գերութիւն վարեցան. եւ առան խորանք նոցա ամենայն հարստութեամբ լի: Եւ յայնժամ Կիմովն իբրեւ ըմբիշ քաջ եւ անպարտելի ` կրկին մարտից յաղթական ’ ի միում աւուր, ’ ի վեր վազեաց քան զփառս Սաղամինայն ’ ի ցամաքակռուին, եւ քան զՊլատեայն ’ ի նաւամարտին » [2]: Եթէ էին եւ ’ ի Հայկազնեայցս ոմանք ’ ի նաւատորմղի անդ Պարսից ` ոչ գիտեմ, այլ աներկբայապէս ’ ի բանակի ցամաքին էր եւ գունդ Հայոց նիզակակցաց կամ հարկատուաց  Քսերքսեայ, եւ ընդ բիւրաւորաց նորին նկուն եղելոց ’ ի Յունաց, զորս յետ չորեքհարիւր ամաց գամ մի նուաճեաց  աստանօր Արշակունին  Տիգրան: Այլ ո՞ր քուրմն Արմաւրայ կարէր յայնժամ գուշակել, թէ վայրն ուր այսպիսի անցք անցին ` յետ 1700 ամաց պատկառ կալոց էր իշխանութեան հոմացեղին իւրոյ Լեւոնի: — Յետ 280 ամաց մեծի նաւամարտին ` ’ ի սոյն գետ զկայ առին եւ քառասնիւ չափ նաւք Հռոդացւոց դարձեալք յայլմէ նաւամարտէ  ընդ Աննիբաղայ ` ’ ի ծովափունս Սիդէի:

Յաջմէ գետոյն ( յարեւմտից ) ութ կամ տասն մղոնաւ չափ ’ ի վերոյ բերանոյն ` առ Պալխիզ գեօղիւ ` կան աւերակք Ասպենդոս հին քաղաքի, ΄̉ Ασπενδος, ըստ ոմանց կառուցելոյ յԱրգիացւոց. կարի ճոխ եւ բարգաւաճ էր, եւ նաւք վաճառաբերք գային անդր. առ պարսպօք նորին սպանաւ առաքինի եւ քաջ զօրավարն եւ ազատարար Աթենացւոց ` Թրասիբիւլ, 389 ամօք յառաջ քան զթուական Փրկչին. յետոյ անձնատուր  եղեւ քաղաքն ’ ի Մեծն Աղեքսանդր ` մինչ սա պաշարել խորհէր: Ընդարձակք են դերբուկք պատեալք  զգագաթամբ եւ զկողիւք բարձր բլրոյ, յորս երեւի եւ հռոմէական ոճ ճարտարապետութեան, կրկնակարգ կամարօք եւ սեամբք. նոյնպիսի են եւ ագուգայքն. դղեակն կամ այլ ինչ շէնք ’ ի գագաթան տեղւոջ՝ խոշորագոյն են ոճով. պերճագոյն ասպարէզն, թատր մեծ հռոմէական 21 կարգ նստարանօք, գրեաթէ կանգուն մնացեալ, այլ ոչ վայելչաշէն: Ի բնիկ վաղեմի դրամս ( որք ըմբիշս եւ մարտիկս կերպարանեն ), անուն քաղաքին օտարոտի իմն վերծանի Եստֆէդիւս, ΕΣΤ Φ ΕΔΙΙΥΣ. ’ ի միջին  դարս կոչեցաւ քաղաքս այս եւ Պրիմուպօլիս կամ Տրիմուպօլիս, Πριμούπολις Τριμούπολις:

Գոն եւ ’ ի սահմանս Ասպենդու մնացուածք վաղեմի շինուածոց, որպէս ’ ի պրակի քարուտ բլրի միոյ ` աշտարակք յունականք  եւ սիւնք:

Սակաւուք հեռի յարեւելից բերանոյ Եւրիմեդոնի ` են մուտք վտակի փոքու, եւ մեծամեծ կոշկոռք վիմաց, եւ իբր կիսով մղոնաւ ’ ի վերոյ՝ ’ ի պատուածի նորին գետակի, գեօղ մի ամայի  տամբք եւ եկեղեցեաւ ` ետես Պոֆորդ յամի 1812: — Ի սոյն սահմանս խնդրելի են եւ մնացուածք Պամփիւլեան Սելեւկիա քաղաքի: — Աստի սակաւ փարսախօք ընդ արեւելս տարածանին  ’ ի ծովեզերին աւերակք Էսկի-Ադալիա կոչեցեալք ’ ի Թուրքաց, որպէս եւ յԻտալացւոց միջին դարուց ` Satalia Vecchia, եւ ’ ի Յունաց Παλαιά 'Ατταλεία, որ ըստ գիտնոց է հին եւ անուանի քաղաքն Սիդէ, Σίδη, հիմնեալ ’ ի Կումէացւոց, ( ընդ 36˚, 45 ՛, 37 ՛՛ լայն. եւ ընդ 29˚, 5 ՛, 38 ՛՛ երկայն. ) զհին անունն յիշէ Հաճի Գալֆա ` Սէյտի կոչելով: Առասպելասէրք համարին յանուն Սիդայ կնոջ Որիոնի ( որ է Հայկն Յունաց ) կոչել քաղաքիս. ’ ի դրամս Սիդեայ յաճախագոյն տիպք են Աթենաս Պալլաս, Յաղթութիւն եւ Նուռն, որպէս տեսանի եւ յայսոսիկ  ( Թիւք 114-115 ), եւ յանուն բնակչացն գրին CΙΔΗΤΩΝ, եւ երբեմն ընկերութեամբ այլոց քաղաքաց ( Պերգէի, Ատալիոյ, եւ այլն ). յորմէ յայտ լինի ` զի քաջանշան էր ’ ի միջի նոցին. բայց ասի վասն բնակչացն վաղ մոռացեալ զհայրենի բարբառն ` եւ հնարեալ ինքեանց լեզու նորալուր. անձնատուր եղեն եւ սոքա ’ ի Մակեդոնացին Աղեքսանդր ` որպէս զԱսպենդացիս հակառակորդս իւրեանց: —

114.  Չորեքդրամեան  Սիդէի [3].

Առ նաւահանգստիւ  Սիդեայ հարին խորտակեցին Հռոդացիք զտորմիղ նաւաց Անտիոքոսի Մեծի ` որում եկեալ էր յօգնութիւն գոռն Աննիբաղ, յամի 186 նախ քան զթուական Փրկչին: Աստանօր եւ ելուզակաց Կիլիկիոյ հաստատեալ էր զկենդրոն  գերեվաճառի եւ աւարի իւրեանց. նուաճեալ ’ ի Հռովմայեցւոց կարգեցաւ Սիդէ գլուխ քաղաքաց Ա Պամփիւլիոյ, եւ առ քրիստոնէութեամբ ` մետրապօլտական նահանգ եպիսկոպոսաց [4]: — Ի քաղաքէ աստի ընծայեցաւ Եւստաթէոս եպիսկոպոս Անտիոքայ, անուանի յեկեղեցական պատմութեան ’ ի կէս Դ դարու. եւ Տրիբոնիանոս մեծ օրէնսգէտ ’ ի Զ դարու, յաւուրս Յուստինիանոս կայսեր:

Ի տափարակ ցամաքակղզւոջ կառուցեալ է քաղաքն Սիդէացւոց, շրջապարիսպ  ամենուստ, երիւք դրամբք ’ ի ծովակողմն եւ մի ’ ի ցամաքին կուսէ, որոյ պարիսպք հզօրագոյն են եւ արուեստաշէն, իբր 12 Չ. բարձրութեամբ, երկյարկեան մարտկոցօք, եւ քառակուսի աշտարակօք մէն իբր 65 Չ. հեռի ’ ի միւսոյ. ’ ի ցամաքի դրանէն որ արդ աւերեալ է ` փողոց սալայատակ տանի ’ ի հրապարակ քառակուսի իբր 60 Չ. տրամագծաւ, շրջապատեալ երկկարգ սեամբք, որոց խարիսխք լոկ մնան արդ. ’ ի միջակին կայ պատուանդան մեծ ` որ կրէր անդրի հսկահասակ, եւ ’ ի միոյ կողմանէ տաճար մի ` դռնակամարօք: Նշանաւոր քան զամենայն շինուածսն է Թատրն մեծ ’ ի զառ ’ ի վայր գետնի, յորում փորեալ է կէսն, իսկ վերին մասն արուեստաշէն, լուսնաձեւ կամ պայտաձեւ. իբր 130 Չ. է արտաքին տրամագծին, ’ ի ներքուստ 40 Չ., բարձրութիւնն 25. քառասունեւինն շարք  նստարանաց են երկկարգեան, 26 ’ ի ներքոյ, 23 ’ ի վերոյ լայնագոյն մասին, ’ ի սպիտակ կճոյ սրբատաշք, բաւականք ’ ի տանել մինչեւ 15, 000 հանդիսատեսս. արդ յատակն դերբկօք եւ մացառօք ծածկեալ է, զոր ’ ի պեղելն ` յայտնին քանդակք եւ արձանք. այս ամենայն գրեաթէ անաղարտ մնայ, բայց հանդիսատեղին ոչ նոյնպէս: Առ երի թատերն երեւին մնացորդք բոլորշի շինուածոյ փոքու, եւ ’ ի նշանակաց կենդանակերպից կարծեցաւ աստեղատուն կամ դիտարան լինել: Հանդէպ ցամաքի դրանն արտաքոյ կայ եռախորան իմն շինուած քարաշէն սրբատաշ վիմօք  եւ նուրբ քանդակօք, յորոյ դերբուկս գտան եւ անդրիք. համարի լինել բաղանիս, զի սակաւուք ’ ի բացեայ կայ եւ ագուգայ. նաեւ աշխարհագիրն  Օսմանեանց յիշէ անդ բաղանիս յանուն Օրխանայ: Ի ծայր ցամաքակղզւոյն ’ ի Հս. Մ. են երկու նաւահանգիստք ձեռագործք, այլ արդ խցեալք ’ ի հեղեղավար քարանց եւ աւազոյ գետոյն. կանգուն կայ մասն մի ամբարտակաց  նոցին մեծամեծ վիմօք ձուլելոց. ’ ի կարծիս լինէր Պոֆորդ թէ ’ ի սկզբանն երկոքեան եւս մի էին, եւ լինէր յայնժամ կարի ընդարձակ եւ բաւական տորմղի նաւուց Սիդէացւոց հռչակելոց ’ ի նաւարկութեան: Վասն նուազութեան ջրոյ ` ( զի չիք ’ ի սահմանս քաղաքին ոչ վտակ եւ ոչ աղբիւր ), թուի լքեալ ’ ի բնակչաց, եւ յայն սակս անաւեր մնացեալ թատերն: Ոչ սակաւ արձանագրութիւնք յունականք ընդօրինակեցան ’ ի քաղաքիս. ’ ի միում՝ որ առ դրան միոյ մերձ ’ ի թատրն ` վերծանի անուն Տիբերեայ Կլաւդիու:

[1]             Leake, Numismata Hellenica-Asiatica, Greece, 79-80.

[2]             Պլուտարքոս, ’ ի Զուգակշռութեան վարուց Կիմովնի, ըստ թարգմանութեան Հ. Եղիայ Վ. Թովմաճանեան։

[3]             Այսպիսի գեղեցիկ չորեքդրամեանք Սիդեայ յոգնախուռն գտան յամին 1845, վասն որոյ նուազեաց գին արժէիցն։

[4]             Յեկեղեցական վիճակագրութեան Երոկլեայ՝ նախադաս ’ ի թեմս Պամփիւլիոյ կարգեալ է Սիդէ։