Սիսուան

132. Պեկիլի. Պռականա բերդ. Փէրշէմպէ. Բերդիկ

Անձուկ ծովեզերեայ սահմանն որ ընդ մէջ գետահովտաց Կալիւկադնոսի եւ Կիւդնոսի, իբրեւ 40 մղոն ունի երկայնութեան յարեւմտից յարեւելս, եւ իբրեւ 25 մղոն լայնութեան ` ’ ի լերանց մինչեւ ’ ի ծովն, յոր արձակէ ոչ սակաւ գետակս եւ վտակս լեռնածինս. որոց գլխաւոր մարթ է ասել զ Լամոս, յոր անուն եւ մասն մի երկրին կոչէր Լամոսեան գաւառ. բայց քանզի բովանդակ այսր տարածութեան չիք անուն պարագրիչ առ ’ ի նախնեաց, պատշաճագոյն համարեցայ զկարգեալն ’ ի վերնագրիս, հաւանելով բանից Պերդրանտոնի փռանկ ուղեւորի յառաջին կէս ԺԵ դարու, զի ասէ այսպէս. « Իշխողն Գարաման ` ունի եւ ծովեզերեայ սահման Ֆարսաց, Farsats, կոչեցեալ, որ ձգի ’ ի Տարսոնէ մինչեւ ’ ի Կոռիկոս, որում Կիպրացիք տիրեն, եւ մինչեւ ’ ի նաւահանգիստն Զաբարի ? Zabari», ( Զեփիւռիոն ?): Յայտ է թէ կամէր ասել եւ գրել Վարշագ, զի եւ ցարդ իսկ այսպէս կոչին լեռնակողմանքդ, Վարշագ կամ Վարսագ տաղը, թերեւս վասն յովազուց գտելոց ’ ի լերինսն, զի յովազ ` վաշագ լսի ’ ի թուրք լեզու. եւ զի գտանի անդ գազանն, վկայէ Հէմիլդըն անգղիացի. առ որ ` ’ ի նոյն կողմանս ճանապարհորդելով ` բերին մորթ մի յովազու նոր սպանելոյ: Այս է մեր պատճառ անուանելոյ այսպէս զվիճակս զայս: — Յաւուրս արշաւանաց Լէնկթիմուրի ` ասի [1] Թաթար տոհմիս Վարշագայ տիրանալ կողմանցս. յորոց պէկ մի Օյուզ անուն ` դարանեալ ’ ի լերինս ` յանկարծոյն յարձակելով ’ ի վերայ բանակի Օսմանեանց ` ( յամի 1470-1), գրեաթէ զկէս զօրացն կոտորեաց, եւ զառաջնորդ նոցին զմեծ վզրուկն ( Մուհամմէտ փաշայ ) ’ ի փախուստ դարձոյց:

Ի բազում ձորոց վիճակիս ` արեւմտագոյնն յերի մեծի գետոյն Սելեւկիոյ ( Կալիւկադնոսի ), է ձորակ փոքր գետոյ Թաթլը-սու ( Քաղցր ջուր ) կոչեցելոյ. յորմէ մինչեւ ’ ի Լամոս ` ’ ի հզօրագոյնն գետակաց գաւառիս, ընդ երկարութիւն 15-20 մղոնից ` ոչ նշանակի ’ ի քարտս ա ' յլ գետակ, թէ իցեն եւ թէ ոչ. այլ ’ ի միջոցի աստ ծովափանցն ` են յիշատակաց արժանի հռչակաւոր տեղիք, բարենշանք եւ ’ ի պատմութեան մերազնեայ տերանց երկրին: — Յիշեալ գետակն Քաղցրաջուր թափի ’ ի ձկնաշատ խորշ մի ծովուն քարաժեռիւք գոգացելոյ, անցեալ ընդ աւազան, եւ նախ ընդ հովանաւոր ծառաստան. ’ ի վիմուտս է եւ աղբերակն նորին: — Ի հիւսիսոյ արեւելից աղբերն ` մնան քառակուսի շինուածոյ միոյ քանդելոյ որմունք երկու: Զայս աղբիւր համարի Լանկլուա զհամբաւեալ հանճարատուրն Նուս (Νου̃ς): — Իբրեւ փարսախաւ բացագոյն յարեւմուտս ` ’ ի ծովեզերին է գեօղաւանն Փէրշէմպէ, եւ թուի ’ ի տեղւոջ Պեկիլի կոչեցելոյ առ հինս առապարի ( Ποικίλη πέτρα) [2], թէպէտ այլք այլազգ համարին, եւ ոմն ` զկոչեցեալ տեղին Calo-Coracesium. են անդ աւերակք քաղաքի ոչ փոքու, այլ եւ ոչ կարի հնոյ. զի արձանագիր մի յոյն ’ ի վերայ արեւելեան դրանն ` ծանուցանէ Փլորիանոսի կամ Փլաւիոսի Ուրանիոսի իշխանի Իսաւրիոյ ` առ թագաւորութեամբ Վաղեսի եւ Վաղենտիանոսի եւ Գրատիանու, ’ ի միջոցի 367-75 ամաց, իւրովք ծախուք շինեալ զտեղին ամայացեալ. եւ է այս.

ΕΠΙ ΤΗ C ΒΑCΙΛΕΙΑC ΤΩΝ ΔΕCΠΟΤ[Ω]Ν ΗΜΩΝ

ΟΥΑΛΕΝΤΙΝΙΑΝΟ[Υ] ΚΑΙ ΟΥΑΛΕΝΤΟC ΚΑΙ ΓΡΑΤΙΑΝΟΥ

ΤΩΝ ΑΙΩΝΙΩΝ ΑΥΓΟΥCΤΩΝ

ΦΛ. ΟΥΡΑΝΙΟC Ο ΛΑΜΠΡΟΤΑΤΟC ΑΡΧΩΝ

ΤΗC ΙCΑΥΡΙΩΝ ΕΠΑΡΧΙΑC ΤΟΝ ΤΟΠΟΝ

[ΚΑΙ] ΕΡΗΜΟΝ ΟΝΤΑ ΕΞ ΟΙΚΕΙΩΝ ΕΠΙΝΟΙΩΝ

ΕΙC ΤΟΥΤΟ ΤΟ CΧΗΜΑ ΗΓΑ[Γ]ΕΝ ΕΚ [ΤΩΝ] ΙΔΙΩΝ

ΑΠΑΝ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΚΑΤΑCΚΕΥΑCΑ[C]

Քաղաքն զետեղեալ է թատերաձեւ յէջս երկուց բլրոց, յորոց միջի մարգճակ ` շամբուտ մինչեւ ’ ի ծով. յաւերակսն երեւին եկեղեցիք, որպիսի եւ այս է ( Թիւ 136 ). կամարադրունք, ջրբեր ագուգայ եօթնեւտասն կամարօք, ջրամբարք, գերեզմանք, եւ այլն. արդ մացառք եւ թուփք պէսպէս ծածկեն զքաղաքամէջն:

Ոչ հեռի ’ ի կողմանցս, այլ յարեւելեան հիւսիսային լեռնային սահմանս Սելեւկիոյ ` թուի ինձ խնդրելի կարեւոր տեղի մի, շէն մեծ եւ բերդ հզօր, Պռականա անուն, Πρακανὰ. զի Նիկետաս պատմիչ Պռակա կամ Պռական կոչելով, Πρακα̃ν, Սելեւկիոյ քաղաք ասէ զայն [3]. իսկ Կիննամոս ` Իսաւրիոյ քաղաք [4]. եւ յիշի նախ Մանուելի կայսեր ( յանցանելն ’ ի Կիլիկիոյ ընդ Իսաւրիա, յամի 1143, տանելով զդի հօրն ’ ի Կ. Պօլիս ) թափել զտեղիս զայս ’ ի ձեռաց Թուրքաց. որք յետ երկուց ամաց (1145), վերստին կորզեալ յաւար հարին հանդերձ սահմանօքն. այլ յետ երկուց եւս ամաց ’ ի գալ կայսերն Մանուելի ’ ի վերայ նոցա, սուլտանն Իկոնիոնի ( Մասուտ ) հրեշտակ առաքեալ նմա յՍիւլէյման ոմն ` եթող ’ ի նա զՊռականա, եւ խաղաղութեամբ դարձոյց յետս զկայսրն. Թէ յայնժամ Մանուէլ յանձնեաց զտեղին եւ թէ յետոյ, այս յայտ է զի զկնի սակաւ ամաց (1151) Տիգրան ոմն ’ ի Հայոց հաւատարմաց կայսեր ` իշխան էր Պռականայ, եւ ըմբռնեցաւ ’ ի քաջէն Թորոսէ Բ ’ ի մեծի մարտին Մսսայ, եւ տուեալ տուգանս զերծաւ. որ եւ յետ ամաց ’ ի գալ Մանուելի կայսեր ’ ի Կիլիկիա, կոչեցաւ ’ ի նմանէ: Թոռն նորա թուի համանունն Տիգրան, տէր տեղւոյն յաւուրս թագադրութեանն Լեւոնի (1199). բայց տասն ամաւ յառաջ (1188) անկեալ էր տեղին ’ ի ձեռս Թուրքաց, ոչ գիտեմ յորքան ամաց հետէ. եւ կամեցեալ Սիր Պաղտնի գունդստապլի մեծազարմն իշխանի ` կորզել զայն ` յանկարծոյն ’ ի վերայ հասանելով, ոչ յաջողեաց, այլ եւ սպանաւ իսկ անդէն. սակայն փութով լուծաւ վրէժ նորին ’ ի քաջէ. զի « զկնի երկուց ամսոց էառ գողութեամբ [5] զՊռականա ` Լեւոն, եւ եսպան զբերդաւագն զ Տիփլի ամիրա ` որ սպանեալ էր զՊաղտինն, եւ ոգի երկու հարիւր »: Յաւուրս թագաւորութեան Հեթմոյ Ա, ’ ի մեծ արշաւանի Խիյաթէտտին սուլտանի, ’ ի պաշարելն բազմաբիւրօքն զՏարսոն, ’ ի մեռանել նորա ` մինչչեւ հռչակեալ գուժին ` ամիրայք նորա բանագնաց եղեն ընդ Հեթմոյ, « ու ուզեցին զՊռականա, որ սիրով ’ ի տուն երթային. նա թագաւորն երետ, որ ելան ու գնացին » [6]. այլ իբրեւ ծանեան Հայք զնենգ նոցա ` դիպող ժամու ակն կալեալ, յետ երկուց ամաց (1246-7) դարձեալ գաղտնորոգայթ հնարիւք քարագնաց քարամուտ արամբք՝ մտին կալան զբերդն: Ի հնարից աստի քարամտիցն՝ գուշակի բնութիւն կամ կերտուած Պռականայ, լինել ’ ի քարաժայռս կանգնեալ ` ըստ այլոց ծանօթ նշանաւոր բերդից: Հաւանօրէն ընդ երկար մնաց այնուհետեւ տեղին ’ ի ձեռս Հայոց, եւ ’ ի կատարածի իսկ տէրութեանն ` յամի 1374 յիշի բերդաւագն Կոռիկոսի Կոստանդին Պռականացի (Messire Constant de Braganna, ըստ Տարտելի ), զոր համարիմ ոչ ծննդեամբ միայն ’ ի տեղւոյն, այլ եւ տէր նորին. որոյ ըղձալի է քննութիւն, եւ գիւտ հայկական արձանաց յիշատակի:

Ոչ հեռի ’ ի սահմանացս խնդրելի է եւ Բերդիկն ամրոց, զոր ’ ի դասակարգի բերդորայից եւ բերդատեարց ` անընդմէջ նախ քան զՊռականա եւ յետ Մանաշոյ ` կարգէ Պատմիչն. յելս ԺԲ դարու բերդատէրն էր Միխայլ, յանուանէն գուշակեալ յունազգի կամ յունածէս: Թերեւս այս իցէ կոչեցեալն յԱրաբացի պատմչէ ` Բերին բերդ (Berin), յորոց վերայ եկին մասն մի զօրաց Պիպարսայ ’ ի մեծի արշաւանին, յամի 1274 [7]: — Դարձեալ ’ ի սոյն սահմանս խնդրեսցի եւ Սիւիլն, որոց տէր էր Օշին ոմն յելս ԺԲ դարու, եւ կարգի ’ ի ցուցակին ընդ մէջ Պռականայ եւ Կոռիկոսի: Յեկեղեցական վիճակագրութեան միում Զ դարու ` ընդ եպիսկոպոսական թեմս նահանգի Կիլիկեանն Սելեւկիոյ ` նշանակի Սեւիլա (Sevila), յետ Դալիսանտոսի եւ նախ քան զծանօթսն Կելենտրիս եւ Անեմուռ:

[1]             Համմէր, Օսմանեան պատմութիւն, Գիրք ԺԵ։

[2]             Ստրաբոն (’ ի տեղագրութեան Կիլիկիոյ ), Գիրք ԺԴ, Ե, 5 ։

[3]             Նիկետաս, ’ ի վարս Մանուելի կայսեր, Ա. ա ։

[4]             Յովհ. Կիննամոս, Գիրք Պատմութեանց, Բ, ե. եւ ժա ։

[5]             Ըստ աւանդութեան արքունի Պատմչին Կիլիկեցւոց։

[6]             Եւ այս ըստ Սմբատայ Գունդստապլի պատմչի։

[7]             Տ ’ Ոհսոն, Պատմութիւն Մողոլաց, Գ, 473 ։