Գրական ասուլիսներ

Բանախօսութիւն Պ. ՏԻԳՐԱՆ ՉԷՕԿԻՒՐԵԱՆի

Տիկնայք եւ տեարք,

Վերլուծութիւնը պիտի ընեմ գործի մը՝ որ գրեթե երկու ամիսէ ի վեր կը զբաղացնէ կովկասահայ թատերական եւ գրական շրջանները. ու հոն, Կովկասի մէջ, հակառակ գրական դատավարութեան ժխտական արդիւնքին, ամէն հազուադէպ բացառութիւններէ զատ, համաձայն է գովելու Շանթի գործին գեղարուեստական մեծ արժէքը:

Կը կարծեմ որ՝ գրական գործի մը դատով մօտենալու ձեւը անյարմար է, ինչպէս անարդար. որովհետեւ՝ դատ մը արագութիւն կը պահանջէ, մինչ Շանթի հայ գրականութեան հանդէպ… գործած ոճիրը այնքան ստիպողական չի դարձներ նման ձեռնարկ մը: Յետոյ դատի մը ելքը՝ զայն վարող փաստաբաններու հմտութենէն, պերճախօսի ձիրքերէն, փաստելու, համոզելու, յուզելու կարողութենէն կախում ունի: Այդ յատկութիւններով օժտուած մը կրնայ ոճիրը մեղմել, արդարացնել, կամ արդարը կորուստի մատնել: Ինչպէս կը տեսնուի դատավարութեան մը մէջ՝ հակառակ արդարութեան գաղափարին, անարդարութեան մը բոլոր տարրերը կան եւ ճիշտ այսպէս պատահեցաւ Կովկասի մէջ Շանթի գործին համար ալ. հոն ամբաստանող կողմը՝ ի գին ամէն բանի ամբաստանեց, այդ էր իր պաշտօնը, եւ պաշտպանողներու տկարութենէն օգտուելով դատին եզրակացութեանը վրայ մեծապէս ազդեց [1]:

Հոս, ազնի՛ւ ներկաներ, ինչպէս նախապէս ըսի, ես գործին վերլուծութեանը պիտի ձեռնարկեմ, պարզելով տեսակէտներս, գնահատելով եւ քննադատելով հավասարապէս, նաեւ անդրադառնալով Հին աստւածներու մասին եղած քննադատութեանց եւ տեսակէտներու:

Բայց նախ այդ բոլորը, կարծեմ թոյլատու պիտի ըլլաք որ քանի մը հակիրճ խօսքերով գործին նիւթը ներկայացնեմ, յուսալով հանդերձ թէ ամէնքդ ալ ծանօթ էք անոր, բայց նաեւ յուսալով որ կան ոմանք՝ որ առիթը չեն ունեցած զայն վերծանելու:

Սեւան կղզին՝ համանուն լճին մէջ կը գտնուի՝ Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան կողմը. հոն հիմա ալ ուխտատեղի մը կայ: Հազար տարի մը առաջ փոխադրուիլ պէտք է եղելութեան ներկայ ըլլալու համար: Նոյն ատեն՝ կղզւոյն մենաստանին մէջ կ’ապրին Վանահայրը, Աբեղան, Կոյրը, նաեւ կարգ մը միաբաններ՝ աղօթքի եւ ինքնազրկման մէջ, արհամարհելով կեանքը որ ծովակէն անդին կը վարէն մարդկային զանգուածները: Վանքը մօտ օրէն պիտի ունենայ իր հոյաշէն եկեղեցին՝ արդիւնք իշխանուհւոյ մը երկիւղած նուիրագործութեան եւ Վանահօր տեսլապաշտ խանդին: Իշխանուհին կը բնակի լճակին հանդիպակաց եզրը:

Պատահար մը կը խռովէ վանքին խաղաղ մթնոլորտը եւ վճռական կ’ըլլայ Աբեղային համար: Իշխանուհւոյն իշխան եղբայրը եւ անոր աղջիկը՝ Սեդան լաստով մը վանք կուգան նորաշէն ժամը տեսնելու: Բայց շղթայազերծ մրրիկ մը ծովը կ’ոգեւորէ, ալիքները տաշեղի մը նման լաստը կը պտտցնեն ու Սեդան կը խլեն: Աբեղան՝ որ լաստին մէջն է, կը նետուի մրրկածուփ ալեաց մէջ ու կ’ազատէ զարմուհին…

Հոս եղերերգութիւնը կը սկսի: Աբեղան՝ Վանահօր մտածմանց եւ անշահախնդիր ներշնչումներուն նեցուկը, ընկերը, ճակատագրական սիրոյ մը մէջ կ’իյնայ: Զգացումներու հակադրութենէն կը տառապի ան, բայց չի կրնար Սեդային վրայ սեւեռելէ դադրիլ. ընդհակառակն աշխարհիկ սիրոյ տեսիլներով կը խելացնորի ու իր թշուառ սէրը կ’ուռճանայ: Նախ Սեդան կը տեսնէ՝ անպաճոյճ, գեղանի, հերարձակ. յետոյ կղզւոյն վրայ պտոյտի մը միջոցին հեթանոսութեան հին ոգիները, պարիկները, միգանուշները կը շրջապատեն զինք, կը խօսին իր հետ. հրապուրիչ են եւ շնորհագեղ… Երբ անոնցմէ կ’ազատի, ահա կը տեսնէ վաղեմի եւ ծերունի ճգնաւոր մը՝ մթին փոսի մը եզրը կանգնած…

Աբեղային մտամոլոր վիճակը չի վրիպիր զինք շրջապատողներէն. Կոյրը լա՜վ կը հասկնայ իրադարձութիւնը, Վանահայրը զարմացում ունի միայն:

Վերջին փորձութեան տեսիլն է աս: Աբեղան մատուռին մէջ կ’աղօթէ. յանկարծ անպարտելիօրէն շլացուցիչ լոյսեր կը ծաթին. հեթանոսական վաղեմի, շենշող, հրճուական խնջոյքն է ի պատիւ Վահագնին, Աստղիկին: Կուգան մարտիկները արշաւանքէ մը յաղթական. կուգան կիներ շքեղ, կենսառոյգ. փոքրիկ աւազաններու մէջէն ոսկեայ թասերով կ’ըմպեն բոսոր գինին մինչ անօթներու հնչական ծիծաղը՝ երգերու կ’ընդխառնի: Կեանքի տոնն է ատ. պայքարինը, անդուլ, անողոք պայքարինը, յաղթութեան եւ հետեւաբար վայելքին: Աբեղան կ’ուզէ մասնակցիլ անոր, կը մերժուի, բայց ոսոխումէ մը յետոյ կը բազմի կոչնականներուն մէջ: Կը մարի յանկարծ այս շքեղանքը. խորանին առաջ՝ գետնաթաւալ եւ զգայազիրկ Աբեղան կը փոխադրեն սենեակ: Ալ վճռուած է, Աբեղան չի կրնար տոկալ այս մենութեանն եւ երաշտի վայրերուն մէջ յառնող անսուրբ սակայն քաղցր սիրոյ հազար երազներուն, կ’առաջանայ դէպի ծո՜վ. Սեդան կը կանչէ զինք, ու անոր կապոյտ ալիքներուն կը յանձնէ իր բեկեալ մարմինը…

Վանահայրը պարապ չէ անդին: Ան ալ իր տառապանքն ունի: Կը կարծէր աշխարհիկ մտածումէ անջատ ու անաղարտ բարձրագոյն խորհրդով մը կանգնած ըլլալ նորաշէն եկեղեցին, մինչ շահախնդիր, մարդկային սիրոյ մը արդիւնքն է եղած. այս եզրակացութեան կը հասնի իշխանուհւոյն հետ մէկ երկու տեսակցութենէ ետք: Երբեմն սիրած էին զիրար. բախտը մերժած էր իրենց միութիւնը. Վանահայրը կուսակրօն դարձեր էր, իշխանուհին ամուսնացեր, զաւակներու տէր, բայց հիմա իր ծերութեան օրերուն եկած է վանքին դէմ բնակիլ խորհելու համար իր նախկին սիրահարին վրայ եւ հրճուելու իրենց սիրոյն պտուղը եղող եկեղեցւոյն հեռաւոր սիլուէթով…

Ու մինչ մօտ օրէն տաճարին հանդիսաւոր բացումը պիտի կատարուի՝ Վանահայրը կ’որոշէ եւ միջոցներ ձեռք կ’առնէ՝ զայն հիմնայատակ քակելու…

Ահա, տիկնայք եւ տեարք, Հին աստւածներու նիւթը՝ համառօտակի:

Կ’արժէ վայրկեան մը կանգ առնել՝ քննելու համար այն զանազան մեկնութիւնները, որոնք ի յայտ եկան Շանթի գործին մասին զանազաններու կողմէ:

Ոմանք պատմական գործ մը կը նկատեն զայն. աւելորդ է ըսէլ թէ այնպէս չէ. հոն ոչ պատմական շրջան, ոչ պատմական անձնաւորութիւններ կան. չիկայ նաեւ ատանկ շրջաններու յատուկ բարացուցան նկարագիր:

Կ’ըսուի թէ քրիստոնէութեան եւ հեթանոսութեան անհաշտ պայքարն է: Մեծապէս տարակուսելի է այս հետեւութիւնն ալ: Հեղինակը ինչո՞ւ հազար տարի մը հեռանար այդ պայքարին սաստկագոյն եւ արհաւրալի շրջանէն՝ գալու համար անանկ ատեն մը՝ երբ հեթանոսական ամէն բան մարած էր ու քրիստոնէութիւնը իր յաղթութիւնը կը դրօշէր հին կրօնին աւերակներուն վրայ:

Աւելի յուսալի լուծման մը պիտի հակէր այն մեկնութիւնը՝ որ կը պնդէ թէ Հին աստւածները վանական եւ աշխարհիկ կեանքին կռիւն է. ասիկա երեւութապէս ճիշտ է, եւ կարծիքն է անոնց՝ որոնք այս symbolique գործին կեղեւին հպած են միայն:

Տեարք եւ տիկնայք, եթէ թոյլ տրուի ինձ արտայայտուիլ՝ ես կովկասահայ քննադատ Արշ. Ղազարեանի հետ համաձայն եմ ըսելու թէ այս գործը մտքին եւ սրտին յաւերժական կռիւը կը խորհրդանշէ [2], այսինքն մտածման եւ զգացման:

Ճիշտ է, մենաստանի մը մէջ տեղի կունենայ եղելութիւնը, եւ թէ այնտեղ գործողները կղերականներ են, բայց ամէն ինչ խորհրդանշան է հոն, խորհրդանշան՝ Վանահայրը, Աբեղան, Կոյրը, նորաշէն Եկեղեցին, Ծովը:

Վանահայրը անշահախնդիր վերլուծման եւ եսամերժ մտածման նուիրուած մարդկութիւնն է, կամ եւ որ նոյնն է, միտքը՝ որ կ’ուզէ ազատիլ մեզ ապականող, կաշկանդող զգացումներէն, բարձրանալ բնազդներէն՝ որոնց ստրուկ գերեվարներն են մարդը, համայնքները եւ ազգերը: Ու Վանահայրը կ’ըսէ Աբեղային.

«–Դուն նայէ երկի՛նք, որդի՛, երկինքը միտքն է բնութեան, խո՜ր ու խաղաղ»:

Հրաշալի չէ՞ ասիկա. այո՛, երկինքը իր հազար բիւր լուսաւորներով, մոլորակներով՝ արեգակնային դրութեան մաթեմաթիքական ճշտութեամբ ոլորուող շարժումներով, այնքան լաւ կրնայ բարձրագոյն եւ անխարդախ ճշմարտութեան տենչացող միտքը բնորոշել:

Յետոյ վսեմ եւ վճռական րոպէի մը մէջ՝ լսեցէք Վանահայրը կրկին, երբ իր ստորադասներուն երեսին կը նետէ՝

«– Դո՞ւք… հոս իմ շուրջս, ե՞ս… հո՛ս կեցած ձեր մէջը… Ե՛ս ձեր վանահայրը, դո՛ւք իմ միաբանութիւնս, ի՛մ իսկ հիմնած: (Ժպտուն) Միաբանութի՜ւն. ի՛նչ միութիւն ձեր ու իմ մէջ… (Աչքերը շփելով) Կարծես կապը կ’իյնայ աչքերէս: Ինչ պէս է եղեր, որ ես չեմ հասկըցեր այսքան պարզ բանը, այսքան ակընյայտնի: Մինչեւ հոս, մինչեւ անապատ կրցեր ենք մենք միասին: Մինչեւ հոս ես կրնայի բերել ձեզի, մինչեւ հոս կարելի է բերել մարդը, բայց հոսկէ անդին… հոսկէ անդին մարդ ինքը պիտի երթայ: Ճշմարիտը դո՛ւք էք. այդ եկեղեցին պէտք է, որ նա մնայ, ան է ձեր եկեղեցին. գացէք ներս ան կուտայ ձեզի անվերջ աղօթքներ ու մխիթարանք, ան կը բանայ ձեզի արքայութեան դռները, կ’ազատէ բոլոր սատանաներէն, ան ձեզի ձեր հացն ալ կուտայ ու ձեր հանգիստը. գացէք, գացէք ներս ու խաղաղութիւն թող ըլլա ձեզի հետ: Իսկ իմ փնտռածս ատիկա չէ. իմ փնտռածս աշխատա՛նքն է, ներքին անդուլ ու անկաշկանդ որոնումը, ներքին անվերջ նուաճումները բարձունքէ բարձունք, պարիսպէ պարիսպ, տարակոյսներու անդունդներուն վրայէն, ելքերով եւ անկումներով. անդադար խոյանք մը դէպի վերինը, տաժանակիր աշխատանք մը դէպի ճշմարտութիւնը: Գացէ՛ք, գացէ՛ք ներս դուք ձեր եկեղեցին, ես ալ երթամ իմ եկեղեցին, բայց այս անգամ ես, միա՛յն ես. եւ կերտուածք մը, որ վայել ըլլայ իմ աստծուս բնակութեանը, որու կամարներուն տակ իմ խնկելիք աղօթքին ո՛չ մէկ բառը կեղծ չի հնչէ, ո՛չ մէկ բառի արձագանգը դատարկ չի հնչէ»:

Ի՞նչ կը նշանակեն այս խօսքերը. անոնք յարակցութիւն ունի՞ն սովորական կրօնի մը խնդիրներուն հետ եւ ի՞նչ է այդ անդուլ, անկաշկանդ ներքին որոնումը ճշմարտութեան. կրօնի արդէն իսկ յայտնագործած եւ անմերժելի ճշմարտութեանց մէջ խո՞յզ մը։ Ո՛չ. կը տեսնուի թէ վանական եւ կրօնական կեանքէն դուրս խնդիր մը կը յուզուի: Վանահօր կործանել ուզած եկեղեցին՝ պարտուած ճշմարտութեան մը ուրուանկարն է: Դարերու ընթացքին՝ անկաշկանդ գիտական միտքը ի խոյզ կ’ելլէ ճշմարտութեանց՝ կը կարծէ երբեմն գտած ըլլալ զանոնք, բայց իր երջանկութիւնը կարճատեւ կ’ըլլայ, որովհետեւ կը զգացուի շուտով՝ անոնց զաղփաղփուն էութիւնը: Ու ահա նորէն նոյն աշխատութիւնը, նոյն տքնութիւնը գերագոյն ճշմարտութեանց՝ ատով՝ ամէն մտքի մարդ, իր եկեղեցիները կը քայքայէ եւ կը շինէ. այսպէս կ’ընթանայ կեանքը յարատեւ:

Վանահայրը քայքայեց իր եկեղեցին, որովհետեւ ան իր անպարտելիօրէն իտէալիսթ, տեսլական հոգւոյն գոհացում չէր կրնար տալ, ունենալով իր մէջ զգացման հզօր երակ մը, իշխանուհւոյն սիրոյ բաժինը… Կործանելով այնքան ջանքով շինած եկեղեցին: Վանահայրը պարտուած մը չէ…

Իսկ Աբեղան – անիկա մարդկային մեծագոյն զանգուածները վարող բնազդներուն, զգացմանց խորհրդանշանն է։ Արդարեւ մեր մէջ տակաւին կը տիրապետէ logique affectiveը (բնազդային տրամաբանութիւն) ինչպէս պիտի ըսէր Կիւսթավ Լը Պօն, մինչ logique rationelleը (բանականութիւնը) տկար է մեծապէս: Աւելի զգացումներով կ’ապրինք, կը գործենք, կ’ուղղենք մեր համակրանաց, հրճուանքի եւ տխրական վիճակներու քայլերը, քան վերլուծական մտածմամբ: Շա՛տ անգամ երբ մտածումը կը թելադրէ մեզի ուղիղ ճամբան, բանական ուղին, ու մենք կը յուսանք, կ’որոշենք հետեւել իրեն, յանկարծ բուռն ոստումով մը զգացման կոհակը կը ժայթքի՝ կ’անգոսնէ բանականութեան ձայնը, կը խեղդէ զայն ու կը վարէ մեզ՝ ինչպէս մրրիկը շիւղ մը...

Թերեւս այդ անբացատրելի զգացումները, հնաւուրց մարդ անասունէն մեզ անցած առհաւական բնազդներն են, զորս բիւրաւոր դարերու բարեշրջութիւնն իսկ չէ յաջողած գիտակցութեան կայծով լուսաւորել…

Ուրեմն մանուկ մըն է մտածումը. մինչ տակաւին թիկնեղ եւ ջլապինդ հսկայ մը՝ զգացումը: Երկուքն ալ սակայն՝ մանուկը եւ հսկան անպարտելի են: Այսպէս ալ ներկայացուցած է հեղինակը:

Ու իրաւ Հին աստւածները տարբեր լուծում չի տար:

Մինչ Աբեղան Ծովուն կը յանձնէ ինքզինք, որովհետեւ «ծովը սիրտն է բնութեան»՝ այսինքն զգացման աշխարհը, անոր պէս արտաքին տարրերու ազդեցութեան տակ կատղող, մռնչող, ողոքող եւ շողոքորթ, անդին Վանահայրը նորէն քակել կ’որոշէ Եկեղեցին:

Կը տեսնուի որ, կը կրկնեմ, պարտուող չիկայ: Կեանքն է անկաշկանդ եւ լուսաւոր մտածմամբ, կեանքը բեռնաւոր՝ մթին, առեղծուածային զգացումներով, որ կը յաւիտենանայ եւ մարդ այդ երկու զգացումներուն մէջ կը տուայտի, կը հրճուի ու իր վախճանին կը դիմէ:

Ճակատագրական ողբերգութիւն մը չէ՞ այս…

Մինչեւ հոս հեղինակը առարկայական է. կը ներկայացնէ ինչ որ կայ մեր առջեւ իբր բիրտ իրականութիւն. բայց ան ենթակայական ալ կ’ըլլայ, ու իր իմաստասիրութենէն բան մը կը խառնէ գործին մէջ:

Կը յիշէք, ազնիւ հանդիսականներ, ըսի թէ Աբեղան իր սիրատենչ պտոյտներուն մէջ կը հանդիպէր ճգնաւորի մը ուրուականին, փոսի մը գլուխը կանգնած. թող խօսի այդ ճգնաւորը՝ Աբեղային, յօրանջող, գէջ պարապը ցուցնելով՝

«Ա՛, ատիկա՜ է, ատիկա ունայնութիւններուն ունայնութիւնը: Փորեր եմ, փորեր, նայէ՛. այս եղունգներովս, ուղեղովս ու սրտովս փորեր եմ անընդհատ ծնած օրէս մինչեւ վերջին վայրկեանը, փորեր եմ ու որոներ տակէն բան մը գտնելու համար, կարեւոր բան մը, հիմա ալ կը պահպանեմ, որովհետեւ իմ փորածս է միակ բանը որ իմս է, իմ ստեղծածս։ Միակ բանը, ա՜յ, այդ փոսը, այդ դատարկ փոսը, այդ միշտ դատարկ փոսը, որ ինչքան փորես այնքան աւելի դատարկ կը դառնա: Դատա՜րկ, դատա՜րկ, կը հասկնա՞ս, որ երբէ՜ք, երբէ՜ք չէ լեցւելու, ոչինչով: Գնա՛ դուն ալ. գնա փորէ քու փոսդ ու թող իմինս ինծի»:

Քիչ մը անդին կը հասկցուի որ այս ճգնաւորը եկեր է կեանքի գլխաւոր հանգրուաններէն. եղեր է իշխող, յետոյ քարոզիչ, յետոյ միաբան, եւ ի՞նչ թշուառ եզրակացութեան կը յանգի ի վերջոյ…

Կեանքը՝ զգացման թէ մտածման, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ պատրաստութիւն մը անյոյս վախճանի մը: Եւ եթէ այդ փոսը սիրոյ կամ կեանքի երազովն իսկ լեցուի, մենք կանգնած ենք կրկին այդ անյուսութեան անդունդին վրայ…

Ահա Շանթին կեանքի մասին ունեցած ըմբռնումը: Ճիշտ է թէ սխալ, ամէն մարդ զայն իր հաւատքին համեմատ կրնայ քննութեան ենթարկել եւ դատել. միայն թէ մի մոռնաք, ազնիւ ունկնդիրներ, որ հոս գեղարուեստական գործի մը առջեւ կը գտնուինք եւ ոչ թէ ընկերային բարոյականութեամբ զբաղող երկասիրութեան մը…

Արշ. Յարութիւնեան, մին Շանթի դատական գործի քննադատներէն, Հին աստւածները անարժէք, անիմաստ եւ վնասակար կը գտնէ, որովհետեւ հոն tendance [3] չիկայ, որովհետեւ հեղինակը սանձարձակ կենսապայքար կը քարոզէ, որովհետեւ կը մերժէ բարոյական մեծ յաղթանակներուն տանող իտէալը [4]: Այս տեսակէտները ինքնին կը չքանան իմ հայեցակէտէս նայելով գործին:

Ի՞նչ կը նշանակէ արուեստի գործին մէջ անպատճառ փնտռել այն զոր դնել չէ փափագեր հեղինակը: Արուեստի գործը պիտի դատուի ինքն իր մէջ, չէ թէ մեր ձգտումներուն, հաւատամքին համեմատ։ Այդպէս դատելով մարդկային մտքին էն շքեղ արտադրութեանց մեծագոյն մասը կը փճանան: Դատեցէք այդպէս, եթէ կրնաք, Սօֆօքլի Էօտիփը [5] ՝ որ ահեղ ճակատագրականութեամբ հօրը վճարուած ոճիրը՝ անիրաւ դատաստանով մը կը հասցունէ մինչեւ անոր դեռատի աղջիկներուն. դատեցէք Շէքսփիրը՝ որ յաճախ ապերախտութիւնը, փառքի տենչն ու ոճիրը, յիմարութիւնն ու գձուձ շահասիրութիւնը եւ նախանձը կը յուզէ իր մռայլ եւ խորախորհուրդ էջերուն մէջ. դատապարտեցէք Կէօթէն՝ որ Ֆաուստի [6] մէջ մարդկային թարթափումներուն, թափառումներուն, նորախնդրութեան անյուսութիւնը կը խորհրդանշէ թերեւս. յետոյ նետեցէք ձեր արհամարհանքը Իպսէնին՝ որ յուսալով հանդերձ ճշմարտութեան թագաւորութեան եւ աննախապաշար, առոյգ, մաքուր անհատներով ընկերութեան մը կարելիութեան՝ իր վերջին գործերէն մէկուն՝ Շինուածապէտ Սոլնէսի [7] մէջ ընկերութեան նախապաշարումներէն եւ աւանդութենէն վեր բարձրացող անհատը կը թաւալէ աշտարակին բարձունքէն վար՝ սեւ մայթերուն վրայ ցրուելու համար անոր խոհուն ուղեղը…

Ո՛չ, գեղարուեստական գործէն ստեղծագործ ուժ կը պահանջուի միայն. երբ անիկա մեզ կը յուզէ, խորհելու կը մղէ եւ կը գոհացնէ մեր գեղարուեստական զգացումը, այդ արդէն իր յաջողութեան էն մեծագոյն գրաւականն է…

Մամբրէ Մատէնճեան, Շանթի դատին միւս քննադատը Հին աստւածները արդէն իսկ մեռած գործ մը կը համարի իբր գեղարուեստական արտայայտութիւն, որովհետեւ անոր մէջ չիկայ տրամաթիք ընդլայնում, հոգեբանական աստիճանական զարգացում՝ որ վերջնական լուծումին առաջնորդէր տիպարները եւ վերջապէս, չիկան ուսումնասիրուած տիպարներ [8]:

Գործը, ազնիւ տիկնայք եւ տեարք, առնելով իբր սովորական տռամ մը կրնար այդ տեսակէտով դատապարտուիլ, բայց իբրեւ սէմպօլիք էջ՝ չիյնար այդ պայմաններուն տակ: Տիպարներէն երկուքը, Վանահայրն ու Աբեղան, շատ որոշ բարացուցական գիծեր չէին կրնար ունենալ, որովհետեւ իրենք մարդկութիւնը կը խորհրդանշեն հոն, եւ թէ հակառակ այդ ամէնուն Հին աստւածներուն մէջ մեր հետաքրքրութիւնը յարաճուն է, որովհետեւ հեղինակը գիտցած է լաւագոյն ներշնչումով մը Աբեղային հոգեբանութիւնը զարգացնել խռովիչ, շլացնող եւ հետզհետէ խտացող պատկերներու միջոցաւ: Իսկ եթէ աւելի տկար կ’երեւի Վանահօր հոգեբանութիւնը, որովհետեւ անիկա աւելի ներքնահայեաց խորհուրդով քան արտայայտ բառերով ու շարժումով կը հասունցընէ ինքզինք…

Ազնիւ հանդիսականք, չեմ ուզեր երկարաբան ըլլալ անդրադառնալով երկրորդական տիպարներուն վրայ, բայց չեմ կրնար քանի մը խօսք ըսելէ զրկել ինքզինքս Շանթի լեզուին մասին:

Լեզուներու զարգացման օրէնքը ծանօթ է ձեզի. երկրի մը մէջ, բազմաթիւ գաւառաբարբառներէն մին՝ կուգայ օր մը երբ կը սկսի տիրապետել միւսներուն վրայ եւ ի վերջոյ դառնալ տեսակ մը պաշտօնական լեզու: Ասանկ եղաւ Ֆրանսայի մէջ՝ Իլ տը Ֆրանսի լեզուին համար, այսպէս Գերմանիոյ մէջ՝ Հարաւային գերմաներէնին համար, այսպէս ուրիշ երկիրներու, այսպէս ու Հին հայերէնին ու Նոր հայերէնին համար: Ինչո՞ւ բարբառի մը այս գերակշութիւնը ուրիշ ցեղակից բարբառներուն վրայ. որովհետեւ առաջինը իր մէջ կը պարունակէ միւսներէն աւելի բան մը եւ իր կազմութիւնը կատարելութեան աւելի յարմար է։ Մենք՝ քաղաքական դժբաղդ բաժանմամբ մը ունեցանք արեւելեան եւ արեւմտեան աշխարհաբարը. գրող մը պարտի ընտրել լաւագոյնը, կամ գոնէ իր նախընտրածը. Շանթ ո՛չ մին ընտրած է եւ ոչ ալ միւսը, երկուքը իրարու խառնելու ճիգ մը ունի ան. եւ ո՛չ միայն այդ՝ հապա եւ կը փոխէ խոնարհման ձեւեր, որովհետեւ գաւառներու մէջ տեղ տեղ այդ ձեւով կ’արտայայտուին:

Եթէ, տիկնայք եւ տեարք, ամէն գրող ըստ կամս նորօրինակ բան մը մտցնէր լեզուին մէջ, ի՞նչ պիտի ըլլար այն ատեն մեր խեղճ հայերէնը։ Մենք կը տառապինք լեզուական միօրինակութեան մը պէտքէն ու ահա Շանթը կը ստեղծէ, այո՛, իւրայատուկ, բայց անօրինակ լեզու մը, որ խնամուած է թերեւս, բայց միւս թերիներէն սառն ու նախնական հոտ մըն ալ ունի. ինձ այնպէս կը թուի թէ տրամաթիք լեզուի թերութիւն մ’ալ կայ այս գործին մէջ. լեզուն՝ ոգւոյն ճշմարիտ հագուստը չէ. թռիչքը փոքր է. աւելի անիկա քնարական է քան ողբերգական. եւ արդէն Շանթը միշտ մեղմ հոգի մը եղած է՝ հովուերգութեամբ մը ինկած է գրական հողին վրայ: Աբեղան իր մռայլ սիրոյն մէջ եւ յիմարական «լինելու թէ չլինելու» նոպաներուն ատեն, ու Համլէթը [9] պիտի յիշեցնէր, անթռիչ լեզու մը ունի. Վանահօր խօսքն ալ տարիներով մենութեան եւ խոհանքի լեղին ըմպած մարգարէական կոչը չէ, ինչպէս է օրինակի համար Ուայլտի Եօքանաանին [10] շաչող պատգամը, կամ Թայիսի [11] Պափնոսին [12] գերերկրային քարոզութիւնը. իսկ իշխանուհին ռամկի մը պէս կը խօսի. ո՞ւր տեսնուեր է ազնուական տոհմէ կին մը որ ինքզինքին համար ըսէր. «Ես պառաւ կնիկ մըն եմ». ասիկա գռեհիկ է։

Վերջացնելու համար, տիկնայք եւ տեարք: Մէկ կողմ առնելով մէկ երկու աւելորդ մասեր՝ առաջին տեսարանին սկիզբի մասը, եւ վերջիններէն մին, մէկ կողմ դնելով իշխանուհւոյն տիպարը՝ իբր տկար արտայայտութիւն, նաեւ լեզուական թերին իմ ըմբռնումով՝ Շանթի գործը աննախընթաց է մեր մէջ իբր՝ symbolique գործ, արգաւանդ է մտածումներով, լաւ դաշնաւորուած բեմական պատկերներու համադրութեամբ: Հին աստւածները պատուաբեր է հայ գրականութեան եւ հեղինակին: