Մանանայ

ՄԻ ՔԱՆԻ ԲԱՆ ԵՒՍ ԲԺՇԿԱՐԱՆԷՆ
       Մահլամ ուռեցքի եւ խոցի
       Նախ զխոցն լուա տաք գինւով, յետոյ հաւկթի սպիտակուցն զարկ ձէթ եղով, որ մալհամ լինի։ Քսէ ի վերայ լաթի եւ դիր, ուռեցն քաշէ եւ խոցն շուտ լաւցնէ, օգտէ Աստուծով։
       Մարդ‚ որ վայր անկանի միսն կամ ոսկոռն ցաւի, ոչխարի իլիկն առ եւ երկու հաւկթի դեղնուցք, եւ Ե. տրամ գազարի սերմ, Ե. տրամ զարդաչու, այս երկուքն լաւ ծեծէ, իլիկն եւ դեղնուցքն խառնէ‚ մալհամ արէ‚ եւ ոչխարի իլիկով լաւ մաժել տուր‚ եւ մալհամն կտաւի վերայ ցաւած տեղին դիր, լաւանայ Աստուծով։
       Առ սոխի հունտ, վարդի եղով տապկէ եւ կարմիր շաքրով կեր, ինչ տեղ որ քամի ունիս՝ տանէ։
       Հիւանդն‚ որ լեզուն կապուի, կանափի եղն դաբանն (ոտքի տակ) քսէ՝ կու բացուի։
       Մարդու փորն որ օձ մտանէ, առ տատասկ փուշն եւ ընկուզի կթունն՝ եփէ եւ խմել տուր, զօձն սատակէ։
       Կին որ կաթըն չունենայ, նա բողկն խաշէ եւ ի ջուրն մեղր խառնէ եւ խմէ՝ յորդի։
       Յորժամ մարդ բարկացող լինի եւ բարկութենէն ցաւ հանդիպի, դեղն այս է, ա՛ռ լէհանայ, եփէ, եւ ա՛ռ սակաւ մի թիրեաքի ֆառըզ, լէհանայի ջրով տրորէ եւ խմէ անօթուց, բարկութենէն ազատի Աստուծով։
       Փորացաւի դեղն այս է, զբագլան աղա՛ եւ մեղրով տուր ուտէ, փորցաւն կտրի Աստուծով։
       Վասն փորացաւի‚ որ արիւն գայ, դեղն այս է, առ զազոխն եւ քամէ եւ պուտուկն արկ եւ ի ներս հին պանիր կոտորէ եւ եփէ‚ եւ տուր որ խմէ, կապէ զփորն, օգտէ Աստուծով։
       Խուլք‚ որ ելանէ մարդոյ վիզն, ոչխարի ճրագունն եւ չամանն ծեծէ, վերայ դիր, հալէ։ Խոցն՝ որ խռովի‚ խոզու ըղուղն գինւով եփէ‚ վերայ դիր. խոցէն՝ որ արիւն երթայ, բագլի ալիւրն ցանէ, օգտէ Աստուծով։
       Մարդ, որ սիրտն դփդփայ եւ խաղայ, առ քաղցր եւ թթու նուռ, եփէ եւ ջուրն տուր խմէ ԺԲ. օր։ Օգտէ Աստուծով։
       Ուռեցւորին, զգորտան կանանչ բուրդն, որ ջրին եզերք կու ժողովի, ա՛ռ զայն, եւ ամուր քամէ ձեռօքդ, եւ դիր ի թասն‚ եւ լաւ տաքցու‚ եւ դիր ի վերայ կրակին‚ եփէ, վար ա՛ռ եւ տարածէ ի վերայ ուռած մարմնոյն, մնայ, լաւանայ Աստուծով, փորձած է։
       Դիտմամբ այսպիսի վեր ի վերոյ բաներ օրինակեցինք, որպէսզի մի գուցէ հետեւողներ եւ փորձողներ լինին, որ շատ զգուշալի է։ Բժշկարանի մէջ շատ մը աչացաւի, աղեաց ցաւի եւ կանանց հիւանդութեանց վրայ կը խօսի, մալհամներու կերպեր կը ցուցնէ եւ զայն գործածելու եղանակներ։ Քանի մի եւս զուարճալիք՝ նոր բժշկարանէն։
       Թէ ուզես‚ որ խիար եւ ձմերուկ բուսուցանես, այսպէս արա, առ սեւ կատուի գլուխն կտրէ եւ թաղէ, որ փտի։ Յետոյ դու հողն բաց՝ որ հող է դարձեր։ Աչքերն հանէ, տեղն՝ խիարի կամ ձմերկի հունտ ած թաղէ, որ բուսնի եւ քամիլ լինի, այն որ հունտն բռնէ, այն հնտիցն ո՛ր տեղ թաղես՝ առժամայն բուսանի։
       Թէ լապստրակու ճրագունով անձնդ օծես, ուր երթաս՝ զքեզ չտեսանեն։
       Թէ ուզես‚ որ մարդն գինովցունես‚ գազարի սերմն թրջէ, քամէ‚ յետ գինւոյն խմել տուր, շատ կու արբի։
       Թէ կամիս մկունք ժողովին, կաղինն ծխէ, վրան ժողովին, դու կոտորէ նոցա։
       Ծծումբ եւ քացախ լից շուշի մէջ, լոյս տայ։
       ԱՂՕԹՔ ՎԱՍՆ ԼՕՇՏԱԿԻՆ
       Ո՛վ ամենօրհնեալ այգի, որ զերկնային զօրութիւն եւ խասիաթ դու ի քեզ ունիս, որ եւ այսքան պարգեւք ետ քեզ բարերարն Աստուած վասն փրկութեան մարդկան։ Նա մեք տաժանեալքս մեղօք գոհանամք յամենառատ ողորմութենէ քումմէ‚ Տէր Աստուած մեր, եւ խնդրեմք ի քէն, որպէս հրամայեցեր Կիպրիանոս թագաւորին… վասն դեղոյս, եւ դեղս օրհնեալ է Աստուծոյ եւ ամենայն սրբոց նորա։ Դու ես թագաւոր ամենայն խոտից, եւ որ գոյացոյցն զքեզ եւ պարգեւեաց քեզ բժշկութիւն ազգի մարդկան ամենայն ցաւոց եւ անուամբ անեղին եւ անմահին Աստուծոյ ողորմածին եւ բարերարին Աստուծոյ եւ Ս. Առաքելոց, Մարգարէից, Մարտիրոսաց, Հայրապետաց, Ճգնաւորաց, Կուսանաց, Զինւորաց եւ Ս. Հրեշտակաց եւ Հրեշտակապետաց, եւ ամենայն երկնային զօրաց, եւս առաւել ամէնօրհնեալ Ս. Կոյս Աստուածածնին բարեխօսութեամբ օրհնեալ լինիս դու‚ Լօշտակ, զօրութեամբ Ամենակալին, աջովն Անեղին, բազկովն Հզօրին աղտահարեալ վանեսցին եւ խորտակեսցին դեւք, եւ քակտեսցին մեքենայք, եւ սասանեսցին խումբք, եւ շարժեսցին հիմունք այսոց պղծոց, եւ դու լինիս օրհնեալ յայսմհետէ մինչեւ յաւիտեան»։
       Եօթն անգամ ասա եւ ապա հանէ իւր արմատովն, եւ յորժամ քաշես՝ պտուղն պտղեցո ի սուրբ աման, պահէ։ Թէ հանց հանդիպի‚ որ չորս ճեղ լինի, նոր ամանի մէջ ծրարէ, պահէ։
       ՀԱՒԱԽՕՍ
       Ա. Թէ թռչուն ծրտէ վրադ,
       Բ. Թէ յերազն գէշ ձայն գայ,
       Գ. Թէ մարմինդ խաղայ,
       Դ. Թէ մուկն վրայէդ անցնի,
       Ե. Թէ ճանճ մտանէ բերանդ,
       Զ. Թէ կրակն թռչի,
       Է. Թէ կրակն զրուցէ,
       Ը. Թէ սիրելւոյդ իրք մի խնդրես,
       Թ. Թէ ձեռացդ իրք մի ընկնի,
       Ժ. Թէ կրիայ կամ կուզ տեսանես,
       ԺԱ. Թէ օձ տեսանես,
       ԺԲ. Թէ գազան կամ անասուն տեսանես,
       ԺԳ. Թէ յանկարծակի փառք տաս Աստուծոյ,
       ԺԴ. Թէ գինին թափի ձեռացդ,
       ԺԵ. Թէ պոչատ կատու տեսանես,
       ԺԶ. Թէ հեծկլտաս,
       ԺԷ. Թէ յերբ ծուխն վերանայ,
       ԺԸ. Թէ կրակն ձայն ածէ,
       ԺԹ. Թէ շունն ի քուն հաջէ,
       Ի. Թէ մուկն ի թոռն ընկնի,
       ԻԱ. Թէ հանդերձդ այրի,
       ԻԲ. Թէ քոմոս մարդ գայ ի տունն,
       ԻԳ. Թէ ղումաշիդ գէշ իրք հասնի,
       ԻԴ. Թէ յանկարծակի ճրագ անցնի,
       ԻԵ. Թէ երազ տեսանես,
       ԻԶ. Թէ զրոյցն ճշմարի՞տ է, թէ ոչ,
       ԻԷ. Թէ պատերազմ գնա՞մ թէ ոչ,
       ԻԸ. Թէ յաղթեմ թշնամին, թէ ոչ,
       ԻԹ. Թէ սէր լինի՞ ընդ թշնամւոյն, թէ ոչ,
       Լ. Թէ ի ճանապարհին կենդանի հանդիպի,
       ԼԱ. Թէ մեռածի վրայ ելանես,
       ԼԲ. Թէ ականջդ գոչէ,
       ԼԳ. Թէ մարդ ի քունն ձայն ածէ,
       ԼԴ. Թէ մարդ ի քունն խօսի,
       ԼԵ. Թէ աման մի յանկարծ խորտակի,
       ԼԶ. Թէ իրք մի ընկնի կամ փլչի,
       ԼԷ. Թէ կաքաւի ձայն լսես,
       ԼԸ. Թէ փայտն ձայն ածէ,
       ԼԹ. Թէ իւղ կամ կաթ ի վերայ հանդերձիդ թափի
       Խ. Թէ երակօք արիւն առնուս
       ԽԱ. Թէ աջ ափդ կըծի.
       ԽԲ. Թէ ձախ ափդ կըծի.
       ԽԳ. Թէ ներբանն կըծի.
       ԽԴ. Թէ ձախ ներբանն կըծի.
       ԽԵ. Թէ նոր տուն մտանես,
       ԽԶ. Թէ մայր հաւն խօսի.
       ԽԷ. Թէ ճանապարհ երթաս.
       ԽԸ. Թէ ագռաւն խօսի.
       ԽԹ. Թէ անծեղն խօսի.
       Ծ. Թէ երազ տեսանես.
       Ահա յիսուն «թէ»‚ որոց իւրաքանչիւրը տարբեր մեկնութիւն կ՚ստանան երկոտասան կենդանակերպից տակ պատահելով։
       Զորօրինակ՝ «Թէ նոր տուն մտանես
       Խոյ. Ընդ առաւօտն բարի է։
       Ցուլ. Չէ բարի‚ լուռ կաց։
       Եկաւոր. Մտանելն բարի է։
       Խեցգետին. Կէս օրն բարի է։
       Առիւծ. Զօրն ողջոյն բարի է։
       Կոյս. Ժ. ժամոյն բարի է։
       Կշիռ. Չէ բարի‚ մտանելն։
       Կարիճ. Չէ բարի‚ համբերեա։
       Աղեղնաւ. Ե. ժամոյն բարի է։
       Այծեղջիւր. Մտանելն բարի է յոյժ։
       Ջրհոս. Ընդ առաւօտն եւս բարի է։
       Ձուկ, Գ. կամ Զ. ժամոյն բարի է։
       Թէ մայր հաւն խօսի,
       Խոյ, Երկրի մահ է։
       Ցուլ, Կնոջէ տրտմիս։
       Եկաւոր, Սրտնեղութիւն է։
       Խեցգետին, Սրտհեշտութիւն է։
       Առիւծ, Չար ցնորք է։
       Կոյս, Պաշարումն եւ ցնորք է։
       Կշիռ, Խնդութիւն է թագաւորաց։
       Կարիճ, Խնդման զրոյց է։
       Աղեղնաւոր, Ընտանեաց մահ է։
       Այծեղջիւր, Գանձ գտանես։
       Ջրհոս, Խնդումն է։
       Ձուկ, Արու զաւակ լինի»։
       Այսպէս իւրաքանչիւր «Թէ» կը շարունակէ։ Իսկ ի վերջն հետեւեալը գրած է,
       «Աստ կատարումն էառ բանիս,
       Ճշմարտազրոյց հաւախօսիս»,
       Զի ուղղաբան է իբրեւ զիս,
       Եւ գուշակող հանգամանիս։
       Զի թէ սովաւ լինիս զբօս,
       Որ եւ կոչի սա հաւախօս,
       Արդ անկանիս ի դար եւ փոս,
       Եւ գազանացն ի կեր եւ յորս։
       Լինիս բնաւիցըն դու կատակ,
       Տեսանողացըն խայտառակ,
       Այլ ուշիւըդ իմաստունակ,
       Անձինըդ քո դու լեր պահակ»։