Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Զ հատոր

ՄՈՒՏՔ

/5/ Կէս դարու կեանք մը ունեցող գրականութիւն մը, ինչպէս է այդ օրերուն (1900) կեանքը արեւմտահայ գրականութեան, պատմողին պիտի թելադրէր որոշ ցուցմունքներ, ցեղային հոգեյատակը ինչպէս նոյն այդ ցեղին ապրումները լուսաւորող, քիչ շատ պայծառ մթնոլորտի մը ներքեւ։ Մեր բախտը ուզեց, որ այդ գրականութիւնը հանդիսանայ ցեղին գերագոյն իրագործումը, շատ կարճ շրջանի մը վրայ։ Այն քսանամեակը, որ կը սպառի սկսող դարու մուտքին տենդագին ստեղծման, մեծ գործերու ու հոգեկան խորունկ նորոգման շրջան մըն է, այնքան որ ցեղը իր ճիգէն իսկ կը թուի ազդուած։ Իրապէս մինչեւ տասը տարի այդ գրականութիւնը պիտի անցընէ բաղդատական ամլութեան օրեր։ Բայց այդ ամլութեան օրերուն իսկ պիտի կազմաւորուի ուրիշ սերունդ մը, ան որ կը սիրեմ արուեստագէտ սերունդ անուանել, հիմնուելով փաղանգը յօրինող մարդոց մօտ հասարակաց զգացողութեան մը։ Ասիկա, արուեստի հանդէպ շեշտուած մտահոգութիւն մըն է, գոյ հաւասարապէս երկու թեւերուն ալ վրայ այդ սերունդին։ Ասկէ անոնք որ Պոլիս մնալով, ծառայեցին մեր արուեստին (Մեծարենց, Չրաքեան, Զարդարեան), ու անոնք որ տարագրութեան մէջ հասունցուցին իրենց զգայնութիւնը (Պարթեւեան, Թէքէեան, Սիամանթօ, Վարուժան), /6/ իրարու կը հաշտուին արուեստի պաշտամունքին մէջ, երբ իրենց աշխարհները անհաղորդ էին իրարու, քաղաքական տագնապին պատճառով։

Ընելէ առաջ պարագրկումը այդ սերունդին մայր ցանկութեանց եւ իրացուցած արդիւնքին, տեղն է ետ դառնալ ու համադրող ակնարկի մը մէջ տեսնել ինչ որ կատարուած է կանխող երկու սերունդներուն ճիգովը։

Ամենէն առաջ կարեւոր հաւաստում մը։ - Այդ երկու սերունդներուն դիմավիծը գրեթէ կը նոյնանայ այս դարուն սկիզբը։ Ռոմանթիքներու գործ էն տեւականը արդէն մաս կը կազմէ ցեղային ժառանգութեան, մինչ պատահականը, պարագայականը կը սուզուի ինքնիրեն մոռանում էին ծոցը։

Այդ համայնապատկերին դիմաց ահա քանի մը կարկառուն իրողութիւններ։

ա. ) Մեր քնարերգութեան մէջ է, որ մեզի կը տրուի հաստատել մեծագոյն ու տիրական արժէքներ։ Երեք մեծ անուններ, ոորոնցմէ մէկը ամէն ժամանակներու մեծ բանաստեղծներու դասէն, չափուած փառքերն են արեւմտահայ քերթողութեան։ Այդ բանաստեղծութիւնը, երանգուն, նուրբ, խոր, լայն գոնէ իր աւագ դէմքերուն մէջէն, ցեղային զլայնութեան որոշ լարերով, պիտի կատարելագործուի յաջորդ սերունդին մեծ esthéte–ներուն մօտ։ Սխալ չըլլար ըսել, թէ արեւմտահայ քերթողութիւնը միս մինակը կը հակակշռէ արեւելահայ ամ բողջ գրականութիւնը ու մեծ է անկէ։ Եթէ մեր վէպը մեր ժողովուրդին տարողութիւնը կը պատկերէ, մեր բանաստեղծութիւնը աւելի բարձր մշակոյթ մը յայտարարած է հաւանաբար։

բ. ) կազմուած է մեր վէպը, անշուշտ մեր կանգունովը։ Անիկա նոյնիսկ իր միջինին մէջ վար կը մնայ սեռին ընդհանուր պայմաններէն։ Ս. Տիւսաբի վէպերը մաս չեն կազմեր ազգային հարստութեան։ Իրապաշտ վէպը իբրեւ քանակ շատ վտիտ կը ներկայանայ մեր աչքին, երբ ահագին աշխարհ մը կայ սեւեռուելիք։ Նոյն այդ վէպին բարձրագոյն որակը դեռ չէ նուաճուած Երուխանի կողմէ (ԱՄԻՐԱՅԻՆ ԱՂՋԻԿԸ պիտի զրուի 1905ին)։ Բայց որուած են առաջին հարուստ նմոյշները կենցաղական վէպին (roman de moeurs)։ Փորձուած է հոգեբանական վէպը, իրա է թէ շատ ճիղճ նմոյի մը վրայ (ԹՈՒՂԹԻ ՓԱՌՔ, Ա. Չօպանեան)։ Դարձեալ փորձի ձեւին տակ՚ վերլուծական վէպը (roman d'analyse), Տիկին Սիպիլի ԱՂՋԸԿԱՆ ՄԸ ՍԻՐՏԸ ջանք մը վերլուծման։ Արփիարեան, Կամսարա/7/կան, Զօհրապ պիտի ստորագրեն առաջին յաջող գործերը մեր վէպին։

գ. ) Կազմուած ու իր կատարելութիւնը գտած է մեր պատմուածքը, այն օրերու բառով նորավէպը, իրապաշտներու գործունէութեան ամենէն մաքուր յաղթանակը։ Եթէ Հայ (արեւմտա) վէպը պակասաւոր է ցեղային ստորոգելիներէ, կենցաղական կնիքէ, կարճ՝ գրականութիւն մը արդարացնող քանի մը մեծ նմոյշներէ (ժողովրդական կեանքի պատկերացում, տիպարներ, մտայնութիւններ տախտակող կերպընկալութիւն եւ ուրիշներ), արեւմտահայ նորավէպը, իր ծաւալին փոքրութեան հակառակ՝ մեր կեանքին որոշ գօտիները (zone) կրնանք նուաճած նկատել։ Մեծ գիծերով Պոլիս մը կայ Զօհրապի փոքր վիպակներուն մէջ։ Արփիարեան մտայնութիւններ սեւեռած է իր վիպակներով։ Սիպիլի ԿՆՈՋ ՀՈԳԻՆԵՐԸ հայ կիներու փունջ մը ըլլալու չափ գործ մըն է, ուր սեւեռուած են հայ մօր քանի մը անմահ գիծերը։ Ու ասիկա այսպէս իրապաշտներէն իւրաքանչիւրին ալ համար։

դ. ) Գրական կշիռի բարձրացած է համեստուկ սեռ մը, այնքան թշուառ ծագումով, ու այնքան դժուար պայմաններու հպատակ ըլլալուն հակառակ։ Քրոնիկն է ատիկա, լրագրի խոհանոցէն, բայց անկէ շատ բարձր ճակատագրով մը։ Գրեթէ մեր բոլոր մեծ անունները, մէ ջն ըլլալով նաեւ Զարթօնքի Սերունդին աւագ գործիչները, ահով պիտի իրագործեն գեղեցիկ արդյունքներ։ Ի՜նչ փոյթ, եթէ անոնք ցեղային մեծ գիծերու հարուստ յատակ մը չեն նետած մեր հաւաքական նկարագիրը պարզաբանող։ Ի՞նչ փոյթ, որ մեր միտքը իր մեծ թռիչքները չէ արձանագրած անոնցմով։ Գէթ մեծ թիւ մը մարդոց, հարցերու, տագնապներու, քանի մը եզական ազգային զգայնութեան (գլխաւորարար Հրանտի ու Արփիար Արփիարեանի քրոնիկներուն մէջ) շահուած են մեր պատմութեան որքան դպրութեան։

ե. ) ճշմարիտ հանճարի մը միջոցով ինքզինքը հարկադրած է մեզի երգիծանքը. նոյն խեղճուկ ծագում էն, բարձրանալով այլապէս կատարեալ վիճակի մը։ Մեր քնարերգութիւնն ու մեր երգիծանքը արեւմտեան գրական ճիգի երկու կատարներն են (դիտելի է որ այս հաշուեյարդարը երկու սերունդներուն ջանքը ունի նկատի)։

զ. ) Քաղաքացիական իրաւունք ստացած է գրականութեան չպատկանող սեռ մը, հրապարակագրութիւնը, անշուշտ ազդուելով բացառիկ այն հանգամանքներուն, որոնք արեւմտահայութեան քաղաքական ու իմացական ճակատագիրը կ՚ընեն այնքան տարբեր, /8/ տարօրինակ, երբ զայն փորձենք բաղդատել գրականութիւն մը ստեղծելու կանչուած ոեւէ ժողովուրդի հետ, իր հողին վրայ, իր հոգիին ու մտքին մէջ ազատ ու ամբողջ։ Այս բաղդատութիւնը դարձեալ, մեզի պիտի թելադրէր ուրիշ կսկիծ, երբ կատարուէր անիկա արեւելագայութեան հետ, որոնց մէջ հրապարակագիր կայ, բայց ոչ հրապարակագրութիւն։

է. ) Հիմքը դրուած է մեր բանասիրութեան [1] ։

ը. ) Ուրուագիծը կայ մեր պատմութեան. ոչ անշուշտ վստահելի լրջութեամբ վաստակի մը կերպարանքին տակ։ Այդ թուականէն քառսուն տարիներ անցել են արդէն ու հայոց պատմութիւն մը ընդհանուր երազ մըն է մեր մտաւորական ընտրանիին համար։ Բայց 1900ին աւելի յստակ են հաւանաբար գիծերը, քան 1850ին։

թ. ) Սկսած է մեր մատենագրութիւնը, շփոթ ու անկնիք, բայց կարելիութիւններով օժտուած։ Զարպհանէլեանէն դէպի Հ. Ղազիկեանի մատենագրութիւնը մեթոտը չէ փոխուած անշուշտ, բայց արդիւնքը առատ։ Մեղք որ ոչ ոք՝ որ համարձակէր շարունակել այդ սկիզբը:

Ժ. ) Սկսած է մեր քննադատութիւնը։

Բոլոր այս սկսումները, ուրախալի է հաստատել, որ շատ արագ զարգացում մը չեն իրացուցած, նոյնքան արագ սպասման մը ճակատագրին վազելու համար։

Հայոց պատմութիւն, բանասիրութիւն, մատենագրութիւն, քննադատութիւն այլապէս բարդ աշխարհներ են, որոնց խուզարկումը, ծանօթագրումը առնուազն քանի մը սերունդի բարձր հաւատքովը, նուիրումովը երանելի եղելութիւններ են: Քսաներորդ դարու մուտքին գիծեր կան միայն ու խոշոր քարտէսներ: Բայց այդքանն ալ սրտապնդիչ է դարձեալ։ Անկէ քառասուն տարի յետոյ, քիչ է աւելցածը ոչ միայն մեր գիտցածներուն վրայ, այլ շատ է բաժինը մեր չգիտցածին մեր անցեալէն, որքան այդ տիպիփլիններով մեզի մատչելի հարցերէն։

Ամէն պարագային, ինչ որ ըրած է մեր ընտրանին, տաժանագին այդ շրջանին, ի հեճուկս այդքան դժնդակ արգելքներու, դուրսէն ու ներսէն (թուրքը եւ մեր ժողովուրդին ստուար զանգուածը, որ ան/9/հաղորդ էր իմացական ամէն կրակի) գրեթե ոչինչէն ստեղծելով գործիքն ու ատաղձը կարելի գրականութեան մը, — արեւմտահայ աշխարհաբարը, միս մինակը հակակշռող մեր մշակոյթին բոլոր պակասները (ըսեր եմ շատ տեղ՝ լեզու մը մշակոյթ մըն է ինքնին) ու ասով նուաճուած գրական ժառանգութիւնը, – արժանի է խորունկ համակրանքի։ Անոնք որ այդ վաստակը այսօր կը ջանան ստուերել, չունին արդարացում այն պարզ պատճառով, որ չեն գար այդ ժողովուրդին այն պայմաններէն։ Արեւելահայ արդի մտածողութիւնը զայն չկարողացած, հարկին տակն է զայն բանադրելու, քաղաքական ու ընկերային հանգանակներէ բռնադատուած։ Սփիւռքի երիտասարդութիւնը հայերէն միայն կը գրէ, ապրելով ու մտածելով իբրեւ դաղիացի, անգլիացի, ամերիկացի։

Աւելորդ չէ այս արդիւնքը ու վաստակը մօտեցնել այն միւսին, որ փորձուեցաւ Այրարատեան նահանգին մէջ, հաստատելու համար հոն ալ դրական նոյն տուրքերը, արդիւնքներու կարեւոր տարբերութեամբ մը։ Հոն տիրական է վէպը, քնարականին բացարձակ միջակութեանը դիմաց։ Անշուշտ արեւելահայ պոէմը աւելի ցեղաշունչ, հարազատ, բնական կը թուի մեզի, երբ կը բաղդատուի արեւմտահայ սուտ ու գրքունակ յօրինումներու Հետ (Ալիշան, Թերզեան, Նար–Պէյ)։ Ու արեւելահայ թատրոնը չունեցա մեր ռոմանթիկներուն միամիտ տգիտութիւնը բեմ է աշխարհէն։ Չտուաւ ՍԵՒ ՀՈՂԵՐ եւ կամ ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ յորջորջուած անորակելի խաղեր։ Բայց չտուաւ նմանապէս գործեր, ուր այս ցեղին զգայնութեան քանի մը կերպաւորումները սեւեռուէին հեքիաթով լուսապսակ, որքան իրականութեամբ պաշտպանուած։ Բայց ատեն չունիմ զուգակշիռը շարունակելու։

* * *

Այս մուտքը տարապայման ընդլայնել չի նշանակեր բանալ, պարզել պայմաններու այն հանգոյցը, որուն մէջ խանձարուրուած կը ներկայանայ ինծի՝ Արուեստագէտ Սերունդին սկզբնածագ գործունէութիւնը։ Անցնելէ առաջ դիմանկարներու յօրինումին, կարեւոր կը նկատեմ համադրական քանի մը բաժանումներուն դերը, հոն զետեղուելիք մարդոց հասկացողութեան տեսակէտէն։ Այնքան բարդ է կեանքը։ Այնքան խճող ազդակներ կը միջամտեն յօրինելու համար միջակութիւն մը նոյնիսկ, որ աւելորդ չէ այս համայնապատկերին նպաստը:

/10/ Քսաներորդ դարու մուտքին, արեւմտահայ գրական ճակատը բաժնուած է երկուքի.

Ա. ) Այն խումբը՝ որ կը գործէ տաճկական սահմաններուն մէջ։

Բ. ) Միւս խումբը՝ որ կը գործէ արտասահմանի մէջ (Եւրոպա, Եգիպտոս, Ամերիկա)։

Երկու հատուածներուն համար հասարակաց են՝

ա. ) Լեզու,

բ. ) Լրագրական մտահոգութիւններ եւ գերիշխանութիւն,

գ. ) Խոր, ծանր, յատկանշական գործերու նիհարութիւն, եթէ ոչ պակաս,

դ. ) Քիչիկ մը արուեստականութիւն (որ արդիւնք է տարբեր ազդակներու։ Թրքական հատուածին մէջ անիկա առաջ կու գայ պետական ճնշում է, ներքին սպառում է։ Արտասահմանի գրողներուն մօտ անիկա ծնունդ է օտար գրական ճնշումներու)։

Երկու հատուածներուն մօտ հասարակաց այդ գիծերուն դէմ՝ հիմնական տարբերութիւն մը սակայն, նի՛ւթը մշակուած գրականութեան։ Մինչեւ թրքական սահմանադրութեան վերահաստատումը (1908), պոլսական հատուածին պիտի պակսի հայ ժողովուրդը, անոր ահաւոր տառապանքը, որուն նմանը չէ վիճակուած նոր ժամանակներու ոչ մէկ մարդկային զանգուածի։ Թուրքերով ստեղծուած հայ հոգեբանութիւնը, անընդգրկելի բան մըն է տակաւին այսօր։ Այն օրերուն անիկա պարտաւոր եղա արտայայտուիլ անորակելի մարդոց անկանգնելի թշուառութեանը պատկերով։ Գրաքննութիւնը ոչ միայն արգելք էր մեր կեանքին մուտքին մեր գրականութենէն ներս, այլ եւ քաջալեր՝ որպէսզի խաթարուէր անոր իրական ալ ըմբռնումը։ Զուր տեղը չէ որ «ՄԻԱՄԻՏԻ ՄԸ ԱՐԿԱԾՆԵՐԸ» անուանուած թերթօն մը, այսինքն «ՄԱՅՏԱ»յէն աւելի ողորմելի ոչնչութիւն մը, վերածուեցաւ գրական մեծ իրողութեան, այնքան որ ժամանակին տիտղոսաոր գեղագէտ-քննադատնե՛ր փառք սեպեցին այդ կոթողին առջեւ հեշտագին խունկ ծխել։ Ու մեր բանաստեղծութիւնը երգեց բաներ (կնիկի միս եւ նմաններ), որոնք կանխողները կը կարմրցնէին, պարզագոյն ըմ բռնուած իմացական պատկառանքի մը գինով։ Ինչ որ իբրեւ բնորք ինկած էր սեւեռման, ամբողջ Տաճկահայաստանէն, մէջն ըլլալով Պոլիսը, այդ տասը ու աւելի տարիներու ընթացքին, ճղճիմ է չափազանց։

Պոլսէն դուրս (կ՚ակնարկեմ Տաճկաստանէն դուրս) մեր գրականութիւնը այլապէս դժբախտ է։ Անիկա գաղթային է նախ։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ հարկադրական վերաքաղ մը յուշերու, հեռուէն զգացուած /11/ տպաւորութեանց հանդէս մը։ Տաղանդները, հակառակ իրենց վաւերական մեծութեան, անպաշտպան են ձգուած օտարութեան բոլոր սպառումներուն դիմաց։ Անիկա յեղափոխական է, հասկնալի պատճառներով։ Այն սերունդը, որ Եւրոպայի մայրաքաղաքներուն մէջ շունչ ու երազ վատնեց ազգային դատին պաշտպանում ին, վեր է մեր հանդարտ կամ լոյծ, հերձուածող չափերուն հասողութենէն։ Առնուազն անպարկեշտութիւն է սպասել Ռ. Զարդարեանէ մը հոգեբանական խորութիւն մեր բարքերու վերլուծման մէջ, երբ այդ բարքերուն ամենէն սրտառուչ խաւերը կ՚իյնային թուրքով պայմանաւոր մասնակի վիճակի մը մէջ։ Ու թուրքը հիմա միայն կ՚արհամարհեն Փարիզ նստած մեր գրողները, որոնց հայրերը իրենցմէ աւելին գիտէին այդ թուրքին մասին։ Ու սոփեստութեան գլուխ–գործոց մըն է Խորհրդային Հայաստանի քննադատական վճիռը մեր գրականութեան այդ շրջանին մասին։ Չեմ լայննար, անօգուտ ըլլալուն։

Այս ընդհանուր ցուցմունքներէն յետոյ, կ՚անցնիմ աւելի հանգամանօրէն վերլուծելու երկու հատուածներուն մէջ տիրական հոսանքները։

* * *

Պոլսահայ գրականութիւնը — գաւառն ալ առէք անկէ ներս — իբրեւ հաւաքական արտայայտութիւն, կու գայ առաջին գիծի։ Անիկա առնուազն նպաստը ունի երկու միլիոննոց հայ զանգուածի մը, տարտղնուած անիմանալի կայսրութեան մը բոլոր խորշերուն, բայց քանի մը նահանգներու մէջ, աւելի հոծ ու ամփոփ։

- Այդ օրերուն ալ, ինչպէս առաջ, կեդրոնը, ուղղութեան, կազմակերպման օֆիսները միշտ Պոլիսն է որ կը ներկայացնէ։

Ի՞նչ է պատկերը այդ Պոլիսին, 1900ին։

Հատոր մը քիչ ալիտի գար այդ հարցում են իբր պատասխան։ Բայց քանի մը գիծեր աւելորդ չեմ կարծեր։

Տաղանդներուն փախուստը արտասահման, հրապարակը ձգած է լրագրողներու, վարժապետներու, տաղաչափներու։ Իրապաշտներու արի, հաւատաւոր ոգեւորութիւնը խղդուած է արեան մէջ։ Անոնք որ Պոլսէն չեն հեռացած, Զօհրապ մը, Հրանտ մը, Պէրպէրեան մը, անշուշտ, այդ իսկ իրողութեամբ չեն ջուրի վերածած իրենց տաղանդը։ Բայց կայ այլապէս ուշագրաւ չարափոխում մը, որով պիտի վիրաւորուին նոյնիսկ Զօհրապի մը ստեղծումները։ Ա. յլ չարափոխումը՝ պարտքն է, զոր տաղանդը կու տայ, յարմա/12/րելու համար նոր պայմաններուն։ Օրաթերթի մը գլուխ, Գրիգոր Զօհրապը, կողքին ունենալով ՄԱՍԻՍԻ հին ընկերը (Հրանտ Ասատուր) ու վաւերական գրող մը՝ Սիպիլ, պիտի անցնի գրեթէ աննըշմար, առանց ակօսի։ Ու խորհիլ, որ այդ խումբը 6-7 տարի առաջ գրական դպրոց մը հիմներ էր։ Ու մանաւանդ խորհիլ, որ հոն ուր Զօհրապ մը պիտի վրիպի, կեսարացի մը (չունիմ նկատի Բիւզանդ Քէչեանը, այլ այն միւսը, որ ՄԱՆԶՈՒՄԷ օրաթերթը կը հրատարակէր՝ պիտի իշխէ, բաւական աղմուկով։ Տիգրան Արփիարեան տուն պիտի տայ հայ գրականութեան։ Ու աւելի տխուր անուններ այս էջերուն վրայ սրբապղծութեան մը պէս զիս վիրաւորող, պիտի չափեն, ձեւեն, կոտրեն, թափեն ու քրմանան։ Այդ թուականէն չորս–հինգ տարի առաջ, մենք ունէինք սակայն ճշմարիտ, եթէ ոչ կապ տարեալ գրականութիւն։ Ու չէք մոռնար, որ մեր իրապաշտութիւնը պատիւ մըն է մեր գրականութեան։ Եթէ ՓՈՍԹԱԼը 1900էն վերջն է որ լոյս կը տեսնէ, բացառութեան մը փաստը բերելու չափ, Զօհրապի տաղանդին արտակարգ առաձգականութիւնը կը պարտադրէ։ Մեր նորավէպը ենթարկուած է խորունկ անկումի մը։ 1900էն վերջ շատ մը անուններ պիտի երեւան աւելի կամ նուազ անտանելի պատմումներու ներքեւ։ Նմ՝ ո՞.:, — «ՄԻԱՄԻՏԻ ՄԸ ԱՐԿԱԾՆԵՐԸ»։ Մեծարե՞նց, Չրաքեա՞ն, Տիկին Եսայեա՞ն։ Անշո՛ւշտ։ Բայց այս անունները հայ գրականութեան յղացքին հետ հաշտեցնելու համար, պարտաւոր եմ չափազանց ընդլայնել զայն, այսինքն այդ յղացքը, վտանգի մը դինով, որ գրականութիւններուն բռնաբարման կ՚ընկե րանայ յաճախ։ Ո՞ր հայ ապրումին, ապրումներուն արձագանգն եղան այդ անունները։ Մտածեցէ ք ու պիտի տառապիք, այդ մեծ գործերը փրկելու ձեր ճիգին մէջ։ Ու պիտի կառչիք ուրիշ արժէքներու, որոնք համամարդկային տախտակներու կը վայլեն։ Բայց այնքան նիհար կը կշռեն հոն։

Վաւերական գրողներու չարափոխում, նորերու այլասերում (այդ նորերն էին որ ՆՈՐ ՏԱՂԵՐԸ չամչցան կոյանոց որակելէ ), գրաքննական սարսափին զայրագնումը կ՚աղօտին սակայն միւս մեծ, անպարագրելի իրականութեան դիմաց, որ մեր ժողովուրդի պատկերն է այս դարու սկիզբին: Եթէ կը փորձուիմ մեր իրապաշտութեան յաջողանքը կապել այն խանդավառ Հոգեբանութեան, որով թրթռուն է եղերական տասնամեակը սպանդէն առաջ (1885—95), չեմ ալ դժուարանար հաստատել երեւոյթին հակադարձը, նոյնքան աղիտալի արդիւնքներով։ Ջարդերը միայն չմարեցին սրբազան հուրը մեր ժողովուրդին մէջ, չփճացուցին միայն հայ երիտասարդութիւնը ու /13/ տնտեսութիւնը։ Այլ ըրին աւելի ահաւոր բան մը. - անիկա թունաւորումն է մեր հոգիին, փտախտը մեր իմացականութեան։ Ցեղին ոգիէն ներս սողոսկեցան սերմերը տարակոյսին, ամէնքէն լքուած ըլլալու ստուգութեան ու ասոր հետեւանք յուսահատութեան եւ ստորնութիւն, մատնութիւն, հոգեփոխութիւն՝ վնասեցին մեր մէջ դարաւոր զազրանքի կրակին, որով դիմաւորած էինք մեր ներքին գօuացումները։ Ու աւելին։ Հրապարակը պիտի մնայ այն մարդոց, որոնք (գրող կամ՝ ոչ՝ տարբերութիւն չի բերեր իրողութեան կշռումին) թուրքերուն հետ յարմարելու գիտութիւն մը ստեղծեցին բոլորովին տարբեր իրենց պապերուն կողմէ փորձուածէն։ Գրականութիւնը կրեց հալածանքներուն ամենէն դժխեմը։ Ու հայ հոգին, մօտաւորապէս ուրիշ տասնամեակ մը (1898–1908) իր ամենէն տաղանդաւոր արտայայտութեանց մէջ իսկ (Մեծարենց, Չրաքեան), պարտաւորուեցաւ ապաստանիլ ինքիրմէն դուրս։ Մեծարենց մը բնութեան փափկանուշ ու սրտառուչ երգիչ մը միայն պիտի ըլլայ, հարկադրուած ու պիտի արգիլուի երգելէ իր ցեղին անհուն ողբերգութիւնը։ Չրաքեան պիտի պտըտցնէ իր տաղանդը կայքերու, պահերու մէջ, որոնք ամենէն անայցը կրնային ընդունուիլ գրաքննութեան պառականիէն։ Տիգրան Արփիարեան, Եղիա Տէմիրճիպաշեան, Պէրպէրեան սպառած անուններ են։

Այս պայմաններուն մէջ դիւրին է արհամարհել կարգ մը մարդոց մեծխօսիկութիւնները, աղմուկը ու բացասական տաղանդները։ Այդ արհամարհանքը արդար պատիժի մը վերածեց արդէն 1910ի սերունդը, մոռնալով անվերադարձ այն մարդերը, որոնք նիզակ կը ճօճէին 1905—1906ին ու պատգամ կորոտային։ Այս պայմաններուն մէջ, արհամարհանքէն տարբեր կեցուածք մը կ՚առնեմ 900ի Պոլիսին դէմ, որ հակառակ բոլոր փոքրութեանց, անկումներուն, միշտ կեդրոն մըն է իմացական կեանքին։ Արդարեւ, իր մամուլին ձեռքն է միշտ մեր աշխարհաբարը, նոր նրբացուցած է, կոկելէն ու «դարմանելէն» վերջը ու կը վերածէ արտայայտութեան սքանչելի գործիքի մը։ Այդ օրերուն է որ կը կազմաւորուին, իրենց ինքնութիւնը հարկադրելու աստիճան, Տիկին Եսայեան, Ռ. Որբերեան: Պոլիսը օրրան է դարձեալ նոր հասնող ուրիշ երիտասարդութեան մը, որմէ եթէ մոռցուելիք տրցակ մը անուն զատած ու նետած ենք այսօր մոռացման ծովը, ունինք սակայն Մեծարենցը, Չրաքեանը։ Ստեղծագործ երկունքի, չունի ու կորովի, հորիզոնի ու հեռանկարի, կարճ՝ գրականութիւն մը մեծ, կատարեալ ընծայող քանի մը տոկուն արժանիքներու պակասը, որ 1900ի մարդոց պակասը չէ մի/14/այն, այլ եւ գրեթե մեր բոլոր իմացական շարժումներուն, չեմ փաթթեր մատի, տառյալելու համար այդ օրերու Պոլիսը։ Բաւ է կանգ առնել յարգանքով փաստին առջեւ, որ եզական է որքան սրտառուչ։ Ընդդէմ աշխարհ մը արգելքներու, ընդդէմ թուրքին ու ախորժակներուն, փրկուեցաւ կայծը։ Գրականութիւնը չէր մեռած։

Պոլսէն դուրս, Թուրքիոյ շրջանակին մէջ Իզմիրը նահանջի մէջ է։ 1900ին հոն կ՚ապրին ստուերները այն մարդոց, որոնք պատ մը այդ քաղաքը մրցորդը ըրեր էին Պոլիսին։ Մամուրեան պիտի մեռնի 1901ին։ Բայց իր թերթը մեռած էր իրմէ առաջ։ Ու չի գործեր հոն տպարանը, որ եօթանասնական, ութսունական թուականներուն գէշ աղէկ, ընթերցումի նիւթ էր հայթայթած զանգուածներուն։ Ոչ մէկ գրող կը յայտնաբերուի՝ Արեւելեան Մամուլի քառասունէ աւելի տեւող կեանքին ընթացքին։

Իր պատեանին մէջ ստիպուած է քաշուիլ գաւառը, որ իրապաշտներուն օրով իբրեւ կեանք, ցանկութիւն, գործադրութիւն եղեր էր այնքան ուշագրաւ։ Կը ծանրանամ, հոս, անդարմանելի կորուստին վրայ վանեցի Շաքարեանին, որ անմահ էջեր է ձգած արեւմտահայ գրականութեան։ Նոյն զիծէն ուրիշ ցաւ՝ խուճապահար փախուստը Կ. Տողրամաճեանին, որ նահատակ մահուամբ մը 1902ին պիտի փակէ իր այնքան սխրալի ասպարէզը հայեցի գրողի, Պոլսոյ քիթին։ Թլկատինցին անուն մըն է, իր տաղանդին լիութեանը մէջ, բայց ենթակայ պոլսական ամենագէտ լրագրութեան յօդուածախտի։ Մուշի Գեղամը անխնամ պատմող մը։ Արտաշէս Յարութիւնեան՝ տարտամ տաղաչափ մը ու պատեհապաշտ դատող մը (որ իր խորունկ, անկեղծ էջերը ունեցաւ նոյն ատեն), Յովհաննէս Գազանճեան՝ անորակելի միտքի բանուոր մը։ Ռուբէն Զարդարեան տէրն է իր տաղանդին, բայց ի՞նչ նուազումներու, տկարութեանց գինով։ Բոլոր այս անունները, գաւառէն, խստօրէն կը հալածուին։ Խրիմեան—Սրուանձտանեաց աւանդութիւնը լքուած է քաղաքական պատճառները հարկադրանքով։ Վաղուան գրականութիւն յղացքը, միակ լուսաւոր, սփոփարար տարազ, լրագրական քննադատութեան մը ծոցը կաւագախրի, առանց գործի վերածուելու։ Ու այդ գաւառէն եկած լեզուի, բարքի գեղեցկութեան մթերքն ալ կը մնայ ճիղճ, որպէսզի դիրք կազմ էր պոլսահայ գրականութեան դիրքերուն դէմ։

* * *

Ինչ որ կը փորձուի արտասահմանի մէջ (այդ օրերուն այս բառին տակ կ՚իյնային Եւրոպան, Ափրիկէն, Ամերիկան), ճշմարիտ /15/ գրականութիւն մըն է, իբրեւ յղացք որքան գործադրում։ Անշուշտ եւրոպական ոստանները փոխադրուած ոգին պոլսական է ամէն բանէ առաջ, ըսել կուզեմ՝ հարուստ, անոր ամենէն ազնուական առաքինութիւններով [2] ։ Ու անակնկալ է նոյն ատեն միւս բացիկը։ Կ՚ակնարկեմ ձեւին ալ ենթարկուած շրջափոխութեան։ Անշուշտ ի սկզբանէ կար տաղանդը։ Բայց Պոլսոյ մէջ ասիկա ամենէն շատ Զոհրապ մը կրնար ստեղծել։ Նոյն այդ տաղանդը, եւրոպական մեծ մշակոյթներու շփումով (որ հեռազդեցիկ, գրասենեկային տպաւորութիւն մը չէ, այլ ուղղակի ապրում են անփոխարինելի նպաստը, ա'ն՝ որով արուեստը կը տարբերի իմացական ուրիշ տիպիփլիններէ։ Կրնանք սորվիլ շատ բան - գիտութիւն, իմաստասիրութիւն, աստուածաբանութիւն, բայց ոչ արուեստի պիտի ստանայ կատարելութիւն մը, որ Պոլսոյ մէջ անիկա պիտի ըլլար։ Այս է պատճառը թերեւս որպէսզի, արտասահմանի մեր գրողները, հակառակ պայմաններու պակասին, հերքող դասաւորման, տան մեզի կատարեալ գործեր։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ կը յօրինուի Եւրոպայի մէջ։ ՀՐԱՇԱԼԻ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆը՝ նոյնպէս։ Այս anomalie–ն ուշագրաւ է չափազանց։ Ինչպէ՞ս ըմբռնել Սիամանթոն, աշխարհի ամենէն խաղաղ բնանկարներով օժտուած երկրի մը վրայ։ Ընդհանրացուցէք հարցումը անուններու վրայ, որոնք կը կոչուին Թէքէեան, Պարթեւեան, Չօպանեան, Բաչալեան, Կամսարական, ու դուք գտէք պատասխանը։

Այս մեծ հաստատումներէն յետոյ, մտնելէ առաջ Արուեստագէտ Սերունդի դիմանկարներու սրբարանը, ինծի կը մնայ քանի մը ընդհանրացումներ վերաբերել։ Ա. ) գրական ուղղութիւններէ, Բ. ) գրական սեռերէ։ Այս աշխատանքը նկատի ունի երկու հատուածներուն մէջ ալ փորձուածը։