Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Զ հատոր

Բ. ԳՐԱԿԱՆ ՍԵՌԵՐ

ա. ) Քնարերգութիւն։ Ուշագրաւ է, որ կանխող շարժումը (իրապաշտութիւն յայտնաբերած չըլլայ ոչ մէկ հարազատ բանաստեղծ։ Պէտք չեմ զգար անհանգիստ ընելու համբաւներ, որոնց գործը մեռած է անվերադարձ (Նար–Պէյ, Թերզեան, Մ. Աճէմեան, Ռ. Պէրպէրեան, Չերազ) հակառակ անոր որ այս մարդիկը քերթողական խառնուածքէ զուրկ չէ ին ծնած։ Այս անուններուն կապուած զգայնութիւններ այլեւս կը պատկանին գրականութեան պատմու/23/թեան մասնագէտ ուսուցիչներուն։ Չեմ կարծեր, որ այսօր կարելի ըլլայ աւարտել ընթերցում մը Յ. Սէթեանց որեւէ մէկ քերթուածէն։ Այս կոտորածը կրնայ հետեւանք ըլլալ շատ մը պատճառներու։ Ամենէն առաջ, պատասխանատու են ատոր իրենք՝ հեղինակները։ Մեր քնարերգութեան մեղքը պիտի ըլլար շփոթել ստեղծումը եւ չափաբերումը, որոնք այնքան տարբեր բաներ են։ … Չօպանեանով մուտք գտած նրբութեան, պատկերի, փոխաբերութեան ճաշակը, ինչպէս եւրոպական կաղապարներ (տաղաչափութեան), չեն պարգեւած մեզի մեծ գեղեցկութիւններ։ Իրողութիւն է, որ մեր քնարերգութիւնը դժուար կը հանդուրժէ Արշակ Չօպանեանէն որեւէ քերթուած, մէջն ըլլալով համբաւաւոր ՕՐՕՐԸ: Փաստ մը ասիկա, աւելի՛, թէ թեքնիքը, բառը, գործը միշտ պիտի չբաւեն, երբ խառնուածքը անապահով է ծնունդով։ Կը յիշեմ անզուգական քերթողուհին, Սիպիլը յիշած ըլլալու համար։ Բանաստեղծը չծնած մեռաւ այդ տիկինին մէջ, ու հակառակ անոր որ իր դերը մեր քնարերգութեան շրջափոխման մէջ ըլլայ տիրական, իր գործը պիտի չանցնի մեր քնարերգութեան։ Իրապաշտութեան եւ նկարչամոլութեան իր զրոյցները արդէն իսկ գաճաթափ արձաններու կը նմանին։ Լեւոն Սեղբոսեանի քերթողութիւնը պիտի մնայ իր զարտուղումին արժանիքին մէջ միայն, ու պիտի չբարձրանայ մաս մը, շրջան մը, գրական ուղղութիւն մը պարտադրելու մեզի, ինչպէս ընելն է ճակատագիրը բոլոր վատերական քերթողներուն։ Դուրեանները կ՚ընեն ատիկա։ Մեծարենց, Թէքէեան, Վարուժան պարզ անուններ չեն, այլ գրական շրջափոխութեան երիզներ։ Յետոյ, Զարթօնքի սերունդին անմիջական յաջորդ Կրտսեր Ռոմանթիքներու շրջանը (1870–1900), քերթողական մարզին վրայ չի պարզեր աւարտած գործերու փառք մը, որուն առջեւ կանայինք: Միշտ պարագայական, գրքունակ ռոմանթիզմն է, անձէ անձ քիչիկ մը փոխուող, զոր իրապաշտութիւնը պիտի ջանայ զգետնել, պիտի ընէ առնուազն ծիծաղելի։ Զօհրապ մը 1887ին, բանաստեղծութիւն գրած ժամանակ, ճիշդ ու ճիշդ Սէթեանն է որ calquer կ՚ընէ։ Այս ընդհանուր ցուցմունքներուն նպատակը՝ պարզելն է արուեստագէտ սերունդին ճշմարիտ ստեղծագործ դերը մեր քնարերգութեան վրայ։ Դուրեանէն Մեծարենց ուղղակի կամար մը, որքան դժուար ընդունելի է, բայց բանական է նոյն ատեն։ Մէջտեղը դրեք բոլոր մեծ ու պզտիկ անուններուն յաւակնոտ կամ պարզուկ կառոյցները (ԺՊԻՏ ԵՒ ԱՐՏԱՍՈՒՔ, ԱՅԳԵԿՈՒԹՔ, ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՐԵՒՔ, ՅՈՒԶՄԱՆ ԺԱՄԵՐ, ՑՈԼՔԵՐ, ՅԻՇԱՏԱԿԱՑ ԾԱՂԻԿՆԵՐ, յիշելու համար քանի մը նշանաւոր դիւանները այդ օրերու /24/ քերթողութեան)։ 1900ի սերունդին է վիճակուած շարունակել այս թշուառ աշխատութիւնը (որ պիտի տայ այդ շրջանին ամենէն անտանելի արդիւնքը) ու նոյն ատեն ճամ բայ բանան դէպի իրական մեծ արուեստը։ Պատահեցաւ որ քնարական վաստակի այս երկու կողմերը երեւնան մէկ անձի ալ վրայ։ Մեծարենցի տաղերուն ձախորդ մասը կու գայ 1900էն։

բ. ) Վէպը: Ըսեր եմ, իրապաշտ շարժումին մեծագոյն ու արդար վաստակը կ՚իյնայ այս կալուածին։ Ինչ որ արեւմտահայ գրականութիւնը կը պահէ այդ օրերէն, գործն է ատիկա շարժում էն պարագլուխներուն։ Երեք-չորս հատ յաջող վէպ, հարիւրը անցնող թիւ մը նորավէպերու, մեր միջին ու խոնարհ դասակարգին ուրուագիծը թելադրող դրուագումներ, որոնք մինչեւ այսօր կը պահեն իրենց յատկանշական կշիռը իբրեւ ստեղծագործութիւն, որքան բարքի տախտակ։ Անշուշտ չէ կարելի ծածկել արդիւնքին նիհարութիւնը, երբ քանի մը միլիոննոց զանգուածի մը ընդունարանն էր այդ վէպը։ Կը ճշդեմ շահագործուած ըլլալը շատ ճղճիմ մէկ մասին այն ամբողջէն, որ մեր կեանքն էր, ահաւոր ու իրար հերքող պայմաններու անուաշարքին մէջ բզիկ բզիկ։ Կը ճշդեմ շունչով գործերու վրէպը, ինչպէս պակասը։ Իրողութիւն է, որ շարժում էն գլուխ-գործը՝ ԱՄԻՐԱՅԻՆ ԱՂՋԻԿԸ, պիտի գրուի 1905ին։ Բայց պիտի մնայ առանձին, դուրս ըլլալով իրապաշտներուն շրջանակէն, որքան ժամանակէն։ Յաջորդ սերունդը մինչեւ պատերազմ՝ գրեթէ բան չ'աւելցներ նախորդին նուաճումներուն։ Արդիւնքին առջեւ այս վրիպանքին, աւելորդ է հետեւիլ փորձել վէպին շրջափոխման, որ պատերազմ էն վերջ պիտի գտնէ ինքզինքը ու սփիւռքի գեհենին մէջ, առաջին անգամ ըլլալով եւրոպական լայնքով ու տարողութեամբ կառուցումներու փորձը պիտի դիմաւորէ, աւելի կամ նուազ բարեբաստ կերպով մը։ Իրապաշտներուն հետ, մեր վէպը, գրական ճշմարիտ սեռ մըն է, իր հասարակաց մթնոլորտովը, հանգանակներովը, մտահոգութեանց ու թեքնիքի պարունակներով, այնքան որ շարժումը կը ծածկէ իր վրիպանքը քերթողականին մէջ, ու կը դառնայ ամենէն համակրելի արդիւնաշատ ճիգը մեր նոր գրականութեան [1] ։

/25/ գ. ) Քրոնիկ։ Երկու սերունդի համար այս սեռը ունեցաւ լայն ձգողութիւն։ Իրապաշտներէն առաջ անիկա յարգի կերպ մըն է գրելու, լրագրական ու որոշ կողմերով ալ գրական։ Այսօր մենք աւելի հաճոյքով կը թղթատենք Մամուրեանի, Օտեանի, Պէրպէրեանի քրոնիկները, քան նոյն այս մարդոց վիպային, քերթողական յօրինումները։ Իրապաշտներուն հետ քրոնիկը գերաճուն նկարագիր մը կ՚առնէ, վտանգելու չափ բուն իսկ գրականութեան զարգացումը։ Ջոջ անուններ շատ շեշտուած նախասիրութիւն մը ցոյց տուին անոր հանդէպ։

Կամսարականի պատկերները (ՅԱՐՕ, ՀՈՎԿՈՒԼ, եւայլն) քրոնիկներ են, արուեստին հանուած, ու հազիւ կերպարանափոխ։ Արփիարեանի տաղանդին ազնուագոյն տարրը երեսուն տարի պիտի սնուցանէ զայն։ Ու ասիկա այսպէս բոլոր իրապաշտներուն համար։ Վէպի եւ նորավէպի վարպետները իրենք զիրենք աւելի ազատ կը զգան անոր մէջ, թերեւս այն գլխաւոր պատճառով, որ կու գայ գրագէտին աշխատանքին իսկ պայմանէն։ Օրը օրին ապրող մարդոց գրականութիւնը։ Անշուշտ։ Ու ժամանակին հարցը, որ մեր գրողներուն համար այլապէս ահաւոր իրողութիւն է։ Ու գրաքննութիւնը։ Ու մեր ժողովուրդը, որուն համար ընթերցումը ժամանց է տակաւին։ Ու արուեստը, մեծ, խոր ընկղմումները կապուած կեանքի մը ելեւէջները, քաղաքական տագնապը, բոլորը իրարու կօգնեն որպէսզի գրողը սպառի իր երկու էջին վրայ ու հրաժարի վէպէն, որ միշտ քրոնիկէ մը կը սկսի։ Այդ օրերուն, ներելի ազատութեամբ մը, մեր գրողները կը սիրեն վերցնել մեր կեանքին (Արփիարեանը անցեալն ալ կը շահագործէ մեծ ճարտարութեամբ, հակառակ գրաքննութեան արգոսեան աչքերուն) զանազան երեսները ու մշակել զանոնք կէս գրական, կէս հրապարակագրական միջոցներով։ Օրուան իրադարձութեանց սա ընդլայնումը՝ դէպի զանգուածներուն լայն հետաքրքրութիւնը, երբեմն քաշքշուելով, երբեմն զայրոյթով, գրեթէ միշտ տաղանդով, փորձ մըն է նոյն ատեն այդ իրադարձութեանց ծնունդ տուող կեանքը սեւեռելու։ Իրապաշտներու նուիրուած հատորը կ՚ըսէ չափը անոնց յաջողութեան։ Անշուշտ խոցելի է սեռը, այն մեծ փաստով, որ ամբողջովին կը կռթնի այժմ էութեան։ Ու դէպքը, դրուագը քիչ անդամ մեծ համադրումներ են, մանաւանդ մեր կեանքին մէջ, որուն դժբախտութիւնը պիտի ըլլար տարտղնումը ու զուր տեղը չէ որ գաղթական ժողովուրդ մը եղած ենք։ Բայց պէտք է յիշել, որ իրապաշտներու ստորագրած քրոնիկները յիսուն տարի վերջն ալ կը պահեն համ մը, ձգողութիւն մը, որ արուեստին /26/ շնորհն է անոնց յօրինուածութեան եւ հաւանաբար։ Յաջորդ սերունդին մէջ քրոնիկը պիտի առնէ ուրիշ նկարագիր ու գրական, երգիծական տարրեր պիտի շահագործէ փոխանակ կեանքի միջին հեղումներուն, որոնք այնքան հաճելի շատերն են հայ գրականութեան, իրագործուած իրապաշտներուն տաղանդով։ Չօպանեանի գրական քրոնիկները, Օտեանի (Երուանդ) երգիծականները, Չրաքեանի եւ Թորգոմ Գուշակեանի մեծ գործերը (ՆԵՐԱՇԽԱՐՀ, ՀՆԴԿԱՀԱՅՔ), Տիկին Զապէլ Եսայեանի փոքր պատմումները այդ սեռին կը պահեն իր համբաւը։

դ. ) Քննադատութիւն։ Զայն հիմնողն էր, տեսանք ատիկա, Արշակ Չօպանեան, որ մինչեւ Պոլսէն իր փախուստը պիտի ստորագրէ սեռին առաջին յաջող էջերը։ 1900էն յետոյ անիկա պիտի կատարելագործէ իր թեքնիքը, լրագրական թռուցիկ նկարագրէն զայն ազատելով, ու պիտի նուիրուի համադրական մեծ կառուցումներու։ Իր մեծ հատորները, ԱՆԱՀԻՏի մէջ իր դիմանկարները կը պատկանին իր երկրորդ շրջանին, որ Արուեստագէտ Սերունդին կեանքը կ՚ընդգրկէ։ Բայց նոյն ատեն 1900էն ետքը Պոլսոյ մէջ պիտի շարունակէ դպրոցը, աւելի կամ նուազ ծիծաղելի յաւակնութիւններով։ ԾԱՆՕԹ ԴԷՄՔԵՐ (Գ. Զոհրապ) տարազը պիտի չարափոխուի անխնայ։ Պիտի ունենաք ԴԻՄԱՍՏՈՒԵՐՆԵՐ, ՃԱՆՉՈՒՈՐ ԴԷՄՔԵՐ, ՎԱՅՐԿԵՆԱԿԱՆՆԵՐ (instantane). նշմարներ օտար գրողներու մասին (Սիսլիլի կողմէ ստորագրուած), ու խել մը նկարներ։ Արտաշէս Յարութիւնեանի վարկը իբր գեղագէտ քննադատ, բացատրելի կ՚ըլլայ այս բաժանումին ընդմէջէն։ Իրողութիւն է որ քննադատութիւնը կը դառնայ մեր մէջ իր կարելի դերին, — քրոնիկին, այն մեծ պատճառով թերեւս, որ չի կրնար ապրիլ : Քննադատութիւնը գրականութեան մը վրայ մակաբոյծ տարր է մըն է։ Ու արեւմտահայ լրականութեան նիհարութիւնը չենք կրնար ծածկել բառերով։ Անկէ կը սնանի շատ շատ՝ քրոնիկ մը։ Ու այդ եղաւ Արուեստագէտ Սերունդին ալ քննադատութիւնը։

Չորս այս գլխաւոր սեռերուն հետ չեմ կրնար յիշել թատրոնը, վասնզի դրաքննութիւնը վճռապէս արգիլուած է հայերէն լեզուով որեւէ ներկայացում։ Բայց Լեւոն Սեղբոսեանի (Շանթ) տրամները 1900էն յետոյ է որ կը կազմակերպուին։ Ու այդ օրերուն է որ գիւղի մը անկիւնէն, տաղանդաւոր վարժապետ մը՝ Յովհաննէս Յարութիւնեան (Թլկատինցի) իր դպրոցական հանդէսներուն համար պատրաստած տրամախօսութեանց ճամբով պիտի արկածախնդրէ դէպի թատերական կառոյցները։ Այս փորձերը կ՚անուանեմ ու կ՚անցնիմ։ Առանց թատրոնի՝ թատերական գրականութիւն մը փարատոքս մըն /27/ է։ Ու ԷՆԴԻ ԴԷՄԷՆին համար շռայլուած գովեստն ալ՝ ձրի խօսք։

Տխուր բառեր միայն ունիմ արձակ քերթուածին համար, որ Ա. Չօպանեանի մեղքն է մեր գրականութեան։

Ահա ամփոփ միշտ այն իմացական բարեխառնութիւնը, որուն մէջ կանչուած է ապրելու ու գործելու արուեստագէտ սերունդը։ Այդ բարեխառնութիւնը իբրեւ ներքին իրականութիւն ունի մեր կեանքը, մեր յեղափոխութեամբ կրակուած ու մեր աղէտներովը դժոխայնացած։ Մեր ժողովուրդին համար տրուած է ամենէն ահաոր վճիռը, զոր ան ըլլայ լսած իր պատմութեան ընթացքին։ Իր երազին սորտակման կսկիծը անիկա պիտի մոռնայ գրեթէ միւս ահացնոր տագնապին մէջ, որ լինելու-չլինելու ճակատագրական հարցը ստեղծած է իր մէջ։ Թուրքիան մեթոտներէն աւելի՝ իր ծրագիրն է որ կը բռնանայ անոր վրայ։ Անիկա կը զգայ բնաջնջման քաղաքականութիւնը, հետզհետէ աւելի յստակ։ Իր բնազդական պաշտպանութեանը մէջ, անիկա պիտի մոռնայ այն գեղեցիկ բաները, որոնց մասին լսեր էր կանխող երկու սերունդներէ։ Իրեն համար գոյութեան տագնապը կու գայ առաջին մակարդակի։ Այդ է պատճառը թերեւս, որ մեր գրականութիւնը մինչեւ 1910 մեր ժողովուրդին շուքին մէջ ըլլայ երկնուած, անկէ դուրս։ Ու Պոլիսը իր մեծագոյն անուններով օտար է այդ տադնապէն։ Արուեստագէտ սերունդը այս տարօրինակ հոգեբանութեան գործաւորը եղաւ։ Գրեց, ստեղծեց, պայքարեցաւ ցայգալոյսին մէջէն։

Երկու խօսք, այն ազդեցութեան ալ մասին, որոնք կրեց մեր գրականութիւնը, այդ օրերէն քիչ մը առաջ եւ վերջ։ Սովորութիւն է եղած ուրանալ ինքնատպութիւնը արեւմտահայ գրականութեան, ասոր մէջ հաստատելու համար աւելի կամ նուաղ սաստկութեամբ օտար ազդեցութիւններ։ Այս հարցը, ինքնին շատ եկան, չի վերածուիր սակայն գրական տագնապի մը։ Մեր ժողովուրդը այդ ազդեցութիւնը կրեր է դեռ հինգերորդ դարուն։ Իր Ոսկեդարը թարգմանութեան շրջան մըն է՝ ստեղծման շրջան մը ըլլալու տեղ։ Եւ սակայն հոն երազած գեղեցկութիւնը աւելի քան հայեցի կը ներկայանայ մեզի։ Այս փարատոքսը անշուշտ բան մը կապացուցանէ։ Ու հարցը հանելով մեր գրականութեան փոքր պարունակէն, երբ տեսնենք օտարներու մօտ, մեր գտնելիքը նոյնն է դարձեալ։ Ռոնսարը կու գայ հելլէններէն, բայց ֆրանսացի առաջին բանաստեղծը ըլլալէ չի դադրիր։ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ տիրական ազդեցութիւնը, ոչ ոք կը կասկածի ատիկա սակայն, թրքական ազդեցութիւն մըն է։ Չենք նըշմարած ատիկա, տարուած կրկներեւոյթին մէջը մեր ջանքերուն՝ մեր /28/  լեզուն ու արուեստը անկէ ազատագրելու։ Հալածած ենք զայն մեր լեզուէն, առանց անդրադառնալու որ մեր հոգին, մեր մտածողութիւնը ամբողջովին ողողուած էին անով։

Հետեւելու համար աւելի սովորութեան մը, քան թէ ըսելու՝ խորունկ ու վճռական բաներ, կը կենամ այդ ազդեցութիւններէն կարեւորներուն դիմաց։ Ապահովաբար անոնցմէ ամենէն զօրաւորը ֆրանսականն է։ Առաջին ակնարկով մեզի այնպէս կը թուի, թէ ֆրանսական ազդեցութեամբ միայն հասկնալի կը դառնան մեր ռոմանթիքները, մեր լրագրական լեզուն, մեր իրապաշտները, մեր քննադատութիւնը։ Բայց պատրանք մը կայ այս վարկածին տակը։ Զայն երեւան բերելու մէջ դեր մը ունի թերեւս մեր նոր գրականութեան կերպարանքը, որ առաջին լրջութիւնն է, դարաւոր անփութութեանց, սանձարձակութեանց, տգիտութեան, խեղճութեան վարժուած, ասոնք իբր անխուսափելի։ Թերեւս միակ կարելի եղանակ մը ընդունող մեր միտքէն, ու նոր տեսնուած։ Ինչ որ հայ մատենագրութիւն կը կոչենք, ուրիշ բան չէ, խորքին մեզայատուկ արժէքին վրայ, եթէ ոչ այս անորակելի արտայայտութիւնը, որ ոճն է մեր գրականութեան, տակաւին վեցերորդ դարէն։ Ի՜նչ տրտմութիւն, որ, մտածման մատեաններ կը թարգմանենք ու կը ստեղծենք լեզու մը (Արիստոտելէն եւ Պղատոնէն թարգմանութիւններ, Է. ԺԱ. դարեր), զոր ոչ ոք կրնայ հասկնալ։ Այսպէսով է որ մեր մէջ եռամեծ փիլոսոփոս կ՚անուանուին մարդեր, որոնք իրենց գրածը չէին հասկնար հաւանաբար։ Ու երբ 1860ին մեր մէջ կ՚երեւին վէպերը (թարգմանութիւն), որոնք բան մը կ՚ըսեն մեզի, քերթուածներ՝ ուր բառերը իրարու կը կապուին առանց փորձանքի (Նարեկացին կարդացող մը ճիշդ կը գնահատէ այս փորձանքը), լրագիր՝ որ կը պատմէ աշխարհին լուրերը ոչ անշուշտ «քերթողաբար», ինչպէս կ՚ախորժէր ինքզինքը որակել մեր մէկ կաթողիկոսը (որ իր ժամանակներուն դէպքերը առաջադրած էր պատմել, բայց չէր կրնար ատիկա ընել ուղղակի), մեր զարմանքին մէջ արդիւնքը կը վերագրենք օտար ֆրանսական ազդեցութեան մը։ Այլապէս Ալիշանի, Պէշիկթաշլեանի մէջ ոչինչ՝ որ յիշեցնէ ֆրանսական կերպ թողութիւնը 1830ի։ Մեր Դուրեա՞նը։ Նոյնիսկ Եղիա՞ն։ Չրաքեա՞նը։ Մեծարե՞նցը։ Զօհրա՞պը։ Թէքէեա՞նը: Եթէ ուղիղ կամ գունաւոր արտայայտութիւնը սեպհականութիւնն է ֆրանսացիներուն, չունիմ ըսելիք։ Բայց այս յատկութիւնները կը պատկանին ամէն պարկեշտ կամ ուժով մարդոց։ Նոյնիսկ այդ ազդեցութիւնը կամաւոր կերպով մեր մէջ տարածելու առաքելութեան մէջ փառասիրութիւն մը հետապնդող Ա. Չօպանեանը չի կարելի ենթարկել ֆրանսական այս կամ այն /29/ գրողին։ Ուրիշ բան, երբ խոր մտայնութիւններ, զգալու եւ արտայայտելու շատ մասնակի, շատ շեշտօրէն ուրիշներ յիշեցնող եղանակներ ուզենք նկատի ունենալ, օտար ազդեցութիւնները դատելու ատեն։ Մեր յունաբան դպրոցը, ունիթոռներու գրական դաւանանքը, 18րդ դարու մեր լեզուն՝ նման հասկացողութեան մը փաստ կրնան ծառայել։ Եւ սակայն արեւմտահայ գրականութիւնը, նոյնիսկ իր ամենէն նիհար օրերուն (1900—1908) այդպէս ստրկական հետեւողութեան մը չենթարկուեցաւ։ Մեր գրականութեան թերիները, — մեր փառամոլութիւնը, ծանծաղութիւնը, իմաստէ աղքատութիւնը, ուռուցիկութիւնը, նրբամոլութիւնը, հասարակութիւնը, տափակութիւնը — չեմ կարծեր ծնունդ ըլլան օտար ազդեցութեանց։ Ատոնք մերն էին։ Են։ Ֆրանսական ազդեցութեան մասին խոսելու ատեն, մեր միտքին պէտք է ներկայանան Սրուանձտեանցի եւ Բադալեանի արտայայտութեան կերպերը։ Առաջինին մէջ` անոր պակասը։ Երկրորդին վրայ՝ անոր կնիքը։ Բայց չմոռնալ նոյն ատեն, որ այդ պակասը չէ պատճառը որպէսզի սիրենք Հայաստանցի այդ վարդապետին զեղումները։ Ի՞նչպէս նեղուինք երկրորդին շատ կանոնաւոր, ցուրտ գրականութենէն (Լ. Բաշալեան ունի շքեղ էջերու հետ թիփիկ հետեւողականութեամբ մը վիրաւոր շատ մը կտորներ։ ԿՐԻԱՆ նմոյշ մը այդ վերջիններէն), ուր այդ ազդեցութիւնը աւելի քան ի զօրու է։ Ասոնցմէ դուրս է հարցին ծանրութեան կեդրոնը։ Երկու գրողներն ալ ենթակայ են իրենց ցեղին ձայնին, ամէն բանէ առաջ։ Ու հոն՝ ուր այդ ձայնը անոնք կը զգան խոր ու իրաւ, հոն մեզ կը յուզեն, հոն ուր այդ ձայնը տարտամ է, գրագէտները չեն հասնիր մեզի։

Այս ընդհանուր խօսքերէն յետոյ, արդարութիւն է որ մեր լեզուին մաքրագործման վաստակին մէջ բաժին մը տանք ֆրանսական ազդեցութեան։ Մեր լրագրական լեզուն իր ոճը, ինչպէս բառամ թերքը, իր համաձայնութեան կարելի պարզութիւնը ձեւած է ձեռքովը մարդոց, որոնք ֆրանսական մշակոյթը իւրացուցած էին։ Բայց լեզու մը գրականութիւն չէ, անկէ աւելի ըլլալ կրնալով հանդերձ։ Գրական սեռերու շրջափոխութիւն մը մեզի համար արգիլուած յըղացք մըն է դեռ։ Ա՞յն ատեն։ Ո՞ւր է սա ֆրանսական որակուած ազդեցութիւնը։ Արեւելահայերը զայն գտնել կը կարծեն մեր արտայայտութեան տարապայման խնամքին մէջ, որուն դէմ իրենց մեղանքը պարտակել է անդին չանցնիր իմ կարծիքով իրենց դատապարտութիւնը։ Եթէ երբեք գոյութիւն ունենար կաթոլիկ հայ գրականութիւն մը, տարբեր անկէ որ մեզի ծանօթ է Մխիթարեան հայրերու կողմէ մշակուած իր կերպովը եւ ոչինչ ունի ֆրանսական, թերեւս /30/ մեզի տար պատեհութիւն՝ խօսելու այդ ազդեցութենէն, քանի որ այդ կեանքին հայ ընտանիքներու վրայ դերը պարզ է ամենուն համար։ Օտարացումն է ատիկա։ Ու արեւմտահայ գրականութիւնը օտարացած չէ, նոյնիսկ Չրաքեանի մէջ։

Ֆրանսականէն վերջ, անտեղի է թերեւս զբաղիլ ռուսական ազդեցութեամբ մը, թէ եւ պատճառներ կան բաւական զօրաւոր, նման վարկած մը արդարացնող։ Եթէ երբեք արեւմտահայ ընտրանին խաչակրութեան է մղուած ընդդէմ թրքական ազդեցութեան, արեւելահայ ինտելիգենցիան ամէն միջոցներով պրոպականտը կ՚ընէ ռուսական ազդեցութեան։ Ու բախտին կարգադրութիւնը այն կ՚ըլլայ, որ Կովկասի մէջ ալ ռուս մտածողութիւնը արեւելահայ գրականութեան վրայ որեւէ դեր չունենայ։ Բայց անոր քաղաքական, ընկերային ըմբռնողութիւնը հիմնովին ենթարկէ իրեն։ Արեւելահայ գրականութեան մէջ ոչ մէկ հետք ռուս հոյակապ վէպէն։ Ասիկա կ՚ըսեմ, վասընզի այդ գրականութեան բարձրագոյն ճիգը վէպին մէջ կը կերպարանաւորուի։ Ու այդ վէպը ուղղակի կը հետեւի Իզմիրեան թարգմանութեանց ակօսին։ Արեւելահայ վիպասանները իրենց քթին տակ, անտեսած են հսկաներու հսկան՝ Տոսթոեւսկին, ենթարկուելու համար Իւթիւճեանի, Չիլինկիրեանի թարգմանութեանց, ֆրանսական ռոմանթիքներէն։ Այնպէս որ, անկարեւոր տարր մըն է ռուս ազդեցութիւնը անոնց վէպին մէջ։ Բայց այդ ազդեցութիւնը անուղղակի կերպով մը անդրադարձ մը ունեցաւ արեւմտահայ գրականութեան վրայ։ Մեր իրապաշտութիւնը, ֆրանսական հանգանակներու հպատակելով հանդերձ, անգիտակցաբար մղուեցաւ դէպի մեր ժողովուրդին խոնարհ, զրկուած խաւերուն պաշտպանութիւնը, շատ հաւանաբար իբրեւ արձագանգ մը՝ ռուսերու վաղածանօթ սկզբունքներուն։ Դէպի ժողովուրդը առաւելապէս ռուսական լոզունգ է։ Դիտելի է, որ Արփիար Արփիարեան կ՚անգիտանայ ռուս գրականութիւնը, ինք որ իրապաշտներուն մէջ ամենէն տիտղոսուած դէմքն է արեւելահայերը ճանչնալու տեսակէտէն։ Արշակ Չօպանեան, գէթ մինչեւ իր Պոլսէն փախուստը, լսած է միայն այդ վէպին մասին ու չէ անցած այդ տարտամ ծանօթութեան սահմանէն (արուեստի գործ մը խորութեան կենդանակերպին կը հպատակի)։ Լեւոն Բաշալեանն է որ, ռուս վէպին առիթով յօդուածաշարք է հրատարակած «Հայրենիք» օրաթերթին մէջ (1890–96), որ ընդհանուր հարցերու թոհուբոբին հետ անցած է աննշմար։ Ռուսական ազդեցութեան մը վրայ խօսիլ՝ արեւմտահայ գրականութեան շրջափոխումը պատկերող փորձի մը մէջ հեռանալէ լրջութենէ։

/31/ Նմանապէս ոչ մէկ հետք ազդեցութեան անկլօ–սաքսոն ցեղերու գրականութենէն, արեւմտահայ գրականութեան մէջ։ Այս հսկայ իրողութիւնը անոր համար տարօրինակ է, վասնզի այդ ոգին մեծ հաստատութիւն մը կը վարէ Պոլսոյ մէջ։ Ամբողջ կէս դար, ամերիկեան կրթական մեծ վառարան մը, Ռոպէրթ գոլէճ, իրեն քաշեց մեր քաղքենի, ունեւոր դասակարգին կարելի ուժերը, անոնցմէ ստեղծելու համար ամենէն անպէտ անունները, առհասարակ լրագրող մեր գրականութեան։ Երրորդական, չորրորդական վարդեր ասոնք, որոնք թարգմանեցին, լրաղրեցին, քիչիկ մը աղմկեցին, բայց գրական որոշ արժէքով ոչ մէկ գործ ձգեցին մեզի։ Որբերեանի պայրընիզմը կեղծ է, անգլիական ազդեցութեան արձագանգ մը ըլլալէ առաջ։ Նոյնը կրնանք ըսել գերմանականին համար, որ 1895ին նորոյթի մը պէս խանդավառեց մեր ընտրանին։ Միքայէլ Շամտանճեանը, որ այդ մշակոյթը պիտի ներկայացնէր այնքան ձախորդ կերպով մը, չունի իր անունը ազատող գործ մը։ Լեւոն Սեղբոսեանը եւ աւելի տխուրը՝ տոքթորներ եթէ իրար կը հերքեն իբր հայ մշակոյթի վաստակաւորներ, գերմանական ազդեցութիւնը կը վարկաբեկեն աւելի, քան թէ անոր մասին վկայութիւն մը կը դառնան։

Բոլոր այս բարձր ազդեցութիւններէն անկախ է սակայն թրքականը, որուն վրայ հիմա է որ կը մտածենք։ Չեմ յառաջանար, ամբողջ զգայնութիւն մը արհամարհելու աստիճան, որովհետեւ մենք կ՚ատէինք զայն։ Իրողութիւն է, որ արեւմտահայ գրականութիւնը նոյնքան օտար է թուրքը զգալո՛ւ կերպին, որքան արտայայտութեան։ Բայց այլապէս ահաւոր իրողութիւն է, որ մեր բոլոր գրողները այդ թուրքը ապրած են իբր սարսափ, մղձաւանջ, իրենց զգայարանքներուն մատուցուող անդրանիկ ողբերգութիւն։ Վերցուցէք թուրքը այդ գրողներու հոգիներէն։ Ու պիտի ունենայիք ուրիշ պատկեր մը, այսօր ձեր աչքին տակ, արեւմտահայ գրականութիւնը համադրող։ Մեր գրականութեան ձախողանքը հոտ է որ մեզի հասկնալի կը դառնայ։ Գերութեան վաստակ մըն է ան։ Մեր տէրը թուրքն էր:

Ու վերջացնելու համար՝ ըսել քանի մը խօսք նաեւ արեւելահայ ազդեցութեան վրայ։ Գրաքննութեան խորացում են առաջ (1890), Րաֆֆին ունի թափանցում, բայց ընթերցողներու բանակի մը վրայ։ Անիկա անզօր եղաւ գրողներու հանդէպ։ Մերիններէն ո՛չ մէկը, որ մեզի տայ փաստեր այդ ազդեցութեան (իմ կարծիքով, նման ազդեցութիւն մը պիտի ըլլար բարերար)։ Յետոյ պէտք չէ մոռնալ, որ գրական ազդեցութիւնը մշակոյթի բարձրութեան մը հոմանիշ է։

/32/ Ու այդ օրերուն Թիֆլիսը Փարիզէն աւելի հեռու կ՚իյնար քան Պոլիսը։ Զարթօնքի սերունդին օրերուն երկու հատուածները իրարու աւելի հաշտ են, նոյն իտէալներուն սպասարկու, վասնզի կը կենան իմացական նոյն մակարդակին վրայ։ Աւելի վերջը արեւմտահայ մակարդակին խոնարհումը արեւելահայ բարձրացումին առջեւ, պիտի ստեղծէ տարօրինակ երեւոյթը գրական արագ յեղաշրջումին։ Արեւմտահայերը շատ շուտ պիտի ընտելանան գրական բարձր յղացքներու, թերեւս իմացական իրենց համեստութիւնը ծածկելու ճիգէն ստիպուած։ 1900ին մեր գրական բոլոր սեռերը եւրոպական կաղապարներու արտաքին բոլոր պայմանները կը յարգեն։ Արեւելահայ ճիգը միայն վէպին մէջ կը հասնի սեռին միջինին։

Ազդեցութիւններու յատկացուած այս քիչ մը լայն փակագիծը նպատակ ունի ճշդելու տարողութիւնը այն մեղադրանքին, զոր կը բանաձեւեն արեւելահայերը (կ՚ակնարկեմ պատերազմէն առջի սերունդին դատաստաններուն։ Յետ–հոկտեմբերեան քննադատութիւնը քաղաքական աքթ մըն է, քան թէ արուեստի կեցուածք մը եւ հետեւաբար դուրս մեր հասողութենէն, արեւմտահայ գրականութեան դէմ։ Անոնք մեզ կուրանան ա. ) մեր լեզուին նրբամոլ յօրինուածութեան, բ. ) գործերուն մէջ մեր ժողովուրդին աննշան դերին համար, այս մեղադրանքները հոս չեմ վերլուծեր [2] ։

Աւելի ճիշդ պիտի չըլլա՞ր մեղադրանքը բարեփոխել ու մեր միջակութիւնը (այս անգամ արեւելահայ ճիգն ալ առնելով ներս դատում էն) հասկնալ ջանալ գրագէտին իսկ հարցով, որ հիմնական է, որքան չենք կասկածիր։ Ի վերջոյ արուեստագէտն ալ մարդ մըն է, թշուառ կծիկ մը ջիղերու, ձգուած հեղեղին դէմը աշխարհի չարիքներուն։ Ի՞նչ ենք տուած այդ para-ին, որպէսզի մեզի արտօնենք հպարտ չտեսութիւնը անկէ ուզելու բաներ, որոնք կ՚իյնան տուչութեանը մեծ ժողովուրդներուն։