Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Զ հատոր

Բ. ԳՈՐԾԸ

1

/194 /Ըսի վերը, թէ Դ. Վարուժանի գործը քերթողական անխառն վաստակ մըն է։

Տասը, տասնըհինգ տարիներու թիւի մը վրայ երկարաձգուող իր գրական գործունէութիւնը կը բաժնեմ երկու շրջանի։ Ասոնցմէ առաջինը զիս պիտի չզբաղեցնէր երկրորդական դէմքի մը հետ: Բայց Վարուժանի մէջ ունի որոշ դեր մը, ոչ միայն քերթողին ընդհանուր նկարագրին, այլեւ շրջանին ախորժանքէն։ Կ'ըսեմ այսպէս, վեր հանելու համար Վարուժանի տաղանդ էին բացառիկ ուժը։ Գիտէք Վենետիկը։ Բայց հազիւ կը կասկծիք, թէ ի՛նչ կը նշանակէ անիկա կազմութեանը մէջ բանաստեղծի մը իմացական հաւասարակշռութեան։ Բայց չէք անդրադարձած աղէտին, որ այդ վանքին թեքնիքը պիտի ըլլար ու ինքզինքը պիտի պարտադրէր մեր ճշմարիտ տաղանդներուն, անոնց գործերը վերածելու աստիճան գրքունակ, հանդիսամոլ, հռետոր հաւաքումներու, առնուազն տղայական, օդային, անլուրջ յօրինումներու փափաքը ոսկեզօծելով իբր քերթողութիւն։ Չէք կրնար ըմբռնել այդ անլրջութեան աստիճանը, երբ քերական աբրաներ, որոնք դասական գրականութեանց մեծ գործերը գոց սորվելու չափ սերտած ալ են, կը ներեն իրենց ծանրագլուխ անզբաղութեան ութը-տասը էջ տողեր շարել տողերու ներքեւ, երգելու համար սոխակներու մահը (Հ. Ա. Բագրատունի, Ի ՄԱՀ ՍՈԽԱԿԻՆ)։ Եթէ Վենետիկը հայ հոգիի վերազարթնումին մեծագոյն վառարաններէն մէկն է, նոյն ատեն պատասխանատուն է այն կեղծ ճաշակին, որ բանաստեղծութիւն անունին տակ փաղանգ մը խանդավառեց։ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի տաղարանին կէսը մեղքն է Մխիթարեան բանաստեղծութեան։ Սէթեան, Թերզեան, Մ. Աճէմեան ուրիշ զոհեր։ Ասոնց քովն ի վեր Պէրպէրեան, Եղիա, Չերազ ուրիշ զառածում։ Ու ափսոսանք մըն է հոս վճիռը յիշել, որ կը զարնէ Ալիշանի քերթողութիւնը, գրեթե ամբողջութեամբ, հակառակ անոր որ մեծ բանաս/195/տեղծի սիրտ մը կար անոր կուրծքին տակ ու պայծառ գիծերով ճշմարիտ հայրենիք մը՝ անոր գանկին մէջ։ Ու ասիկա այսպէս, դպրոցին բոլոր աշակերտներուն համար։ Դանիէլ Վարուժան պիտի ազատի վտանգէն, անշուշտ իր արտակարգ տաղանդին շնորհիւ։ ՍԱՐՍՈՒՌՆԵՐը իբր այդ ազդեցութեան փաստ, նոյնիսկ տաղանդաւոր բանաստեղծի մը վրայ, կը յիշուի Վարուժանին անունին հետ։

Իր առաջին լուրջ գործը, ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ, տպուած 1909ին, կը համախմբէ քերթուածներ, որոնք գրուեցան ՍԱՐ ՍՈՒՌՆԵՐ էն վերջ. հոն կայ արդիւնք մը վեց եօթը տարիներու։ Գիրքը կը պատկանի Վարուժանի ամենէն յորդ երիտասարդութեան, աւազանելով անոր նըրբագոյն՝ ինչպէս խորագոյն յուզումները, այն ամենը, զոր հայ տղամարդը կը զգար այդ դարու սկիզբը, երկրին մէջ ու անկէ դուրս` իր ժողովուրդին հզօրագոյն տագնապովը զարնուած։ Իրական գլուխ–գործոց մը, որ մէկէն նուիրագործեց հեղինակին համբաւը, արդար փառքի իբր կոթող մը։ Քառորդ դար է անցեր ու աւելի ալ, այդ օրերէն։ Գիրքը կը պահէ իր թարմութիւնը, իր պարունակութեան խոր իրականութեամբը որքան դաշնաւորած արուեստին վճռական յաղթանակովը։ Անիկա չէ հինցած իր երեք չորրորդին մէջ։

Երկրորդ գործը, ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ։ Տպուած է ան 1914ին։ Անոր յաւելումները այլապէս շահեկան են թէ՛ Վարուժանի, թէ՛ մեր քնարերգութեան համար, վասնզի առաջին էջերը կը դնեն մեր առջեւ գրական յղացք մը, որ նոր է կատարելապէս։ Արեւելքը, հին հեթանոսութիւնը, խորհրդանշուած արդիականութիւն մը, գլխաւոր թեմաները կը կազմեն այդ տաղարանին։ Բայց ինչ որ ուշագրաւ է հատորէն, ժամանակակից կեանքին տռաման է, տեսակ մը ընկերային տաղերգութիւն, պատմելու համար արդի մարդոց հզօր տառապանքը, դրամով ճարտարապետուած ոճիրին արգանդին մէջը։ Յատկանշական անունովն իսկ, ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵՐ, այդ բաժանումը հատորին դիւր պիտի գար «սոցիալիզմ կառուցողներուն»։ Բայց անիկա աղանդաւորի մը կանչն ու բողոքը չէ որ կը բանաձեւ է այդ քերթուածներուն մէջ։ Անիկա կու տայ կեանքին քանի մը երեսները միայն, որոնք տեսեր էր ինքը, արեւմտեան ճարտարարուեստի ոստաններուն մէջ։ Այս ընդհանրութիւններէն դուրս գիրքը կը բովանդակէ բոլորովին անձնական խոստովանութիւններ. նիւթ, ոգի, ինչպէս արտայայտութիւն կը պահեն իրենց բարձր որակը՝ այս հատորին մէջ եւս։

/196/ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐու հրատարակման ձեռնարկէն մինչեւ իր մահը անիկա զբաղեցաւ իր նոր հատորով, հոր անուանած էր ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ։ Զայն լեցնող քերթուածները բացառաբար կը պատկանին հողին, գիւղին, որուն հետ իր նորագոյն շփումը դեռ կը մնար կենդանի։ Հատորը կազմուած է իր մահէն յետոյ՝ իր համակիրներուն ջանքովը։ Կը պատկանի միշտ մեծ բանաստեղծի մը, անշուշտ չըլլալով կանխող երկու գործերուն տակ, վճռական։ Տաղանդի կասում մը չէ ապահովարար պատասխանատուն սա արդիւնքին։ ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ, իբր արուեստ ու թեքնիք, կը բխի նոյն ակէն, բայց իբրեւ յաղթահարում, ոճաւորում կը մնայ երկրայական, ոչ անոր համար որ քերթողական չլացուցիչ ճոխութիւն մը չի պարզուիր հոն (կայ ասիկա առատութեամբ ու քիչիկ մըն ալ չափազանցութեամ բ։ ԿԱԿԱՉՆԵՐԸ (ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ ) կրակի ու արիւնի ընդելոյզ հրաշակերտ մըն է, բայց առանց կեանքի), այլ տժգունութեամբը տեղական, հարազատ, գիւղ դոյնին, որ նման յօրինումներու մէջ կը գերազանցէ ուրիշ ամէն շնորհ։ Հայ գիւղին պատկերին տեղ, ղոր իրմէ առաջ տուեր էր Թլկատինցին, իրմէ վերջ՝ Օհան Կարօ, Համաստեղ, Բ. Նուրիկեան, հատորը մեզի կը բերէ վերացուած պատեր, նկարներ, տեսարաններ, բայց որոնց նուաճումը կը հպատակի գրական տուրքերու։ Կը հասկցուի որ կասկածով կը վերաբերութիւն ամէն նկարագրող քերթուածի հետ: Բանաստեղծի մը ուրիշ է դերը, քան նկարագրել։ Ու այդ ուրիշն է որ կը տարտամի ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸին մէջ։

Անիկա չունի արձակներ, հաւատարմօրէն իրագործած ըլլալու համար պատգամը իր անունին։ Անխառն բանաստեղծը պիտի ըլլար մեր նոր քնարերգութեան։ Սիամանթոյին նման, ան ալ պիտի զգուշանար իր տաղանդը փորձի ենթարկելէ։ Թարգմանած է Պոտլէռի ԱԼՊԱԹՐՈՍը։ Ու կը հաւատար քերթուածին խորհուրդին։

2

Ամէն հարազատ քերթող աշխարհ մըն է, նախ ինքը իրեն համար։ Յետոյ՝ իր ժամանակին համար։ Երրորդաբար արուեստին համար այն ժողովուրդին՝ ուրկէ կու գան իրեն իր արիւնը, իր հոգին, այսինքն իր նիւթը ու արտայայտութեան գործիքը։ Այս հարցերը կը ներկայանան մեզի ամէն վաւերական քերթողի անունին հետ։ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, Ալիշան, Դուրեանները, Թէքէեան, Մեծարենց, Սիամանթօ, միայն աւելի կամ նուազ պերճ, տրտում, թշուառ, ող/197/բերգական արարածներ չեն, որոնք իրենց եսին տագնապանքը պատմած ըլլան մեզի ու անցած, այլ իւրաքանչիւրը բարդ իրականութիւններ են ու իբրեւ այդ կը վերածուին աւելի պարզ ուրիշ իրողութիւններու։ Իւրաքանչիւր անունի հետ մեզի ներկայացող զգայնութեան փաստէն դուրս, կայ նաեւ փաստը գրական ալ հարցերու, որոնք ամէն մէկուն հետ կը զատորոշուին, ըսել կ՚ուզեմ, կ՚անձնանան ու իրենց ծիրին մէջը կը ձգեն անունին ճառագայթումը։ Ատոնցմէ է առանց կասկածի Վարուժանն ալ։

 

Տասը կարճ տարիներու վրայ ինքզինքը ամբողջովին իրագործած այս բանաստեղծը նմոյշ մըն է բարձրագոյն որակով քերթողական խառնածքի մը։ Ասիկա դուրս է տարակոյսէ։ Բայց ի՞նչն է որ կը միջամտէ, չեմ ըսեր սեր դառումներուն, այլ նոյնիսկ համակրանքին, որպէսզի քանի մը հարցեր զրուին անոր գործին հետ, մ է, տ նոյները, գրեթէ, որոնք Սիամանթոն կը հարուածեն։ «Մեհենականները, աճապարոտ որքան անարդարանալի բծախնդրութեամբ մը, թերեւս տպաւորուելով չունչի, լեզուի, բանի ու բառի փարթամ ուժէն, որ Վարուժանի գործին մէջ տիրական է այնքան, բանաստեղծութեան բուն իսկ յղացքը վտանելու աստիճան, զայն որակած են Մխիթարեան բանաստեղծ։ Սրամտութեան եւ épatant բաներ ըսելու մէջ խոր հաճոյք դնող Կոստան Զարեանն է հեղինակը տարազին, որ ահա քառորդ դար յետոյ ձրի բառ մըն է այլեւս, զուրկ որեւէ իմաստէ։ Այն օրերուն տարազին ետեւ ես կը մեղադրէի հռետորութիւնը, որ իր չարաղէտ ազդեցութիւնը ունէր, ըսի քիչ վերը, մեր ռոմանթիքներուն, ասոնց կրտսերներուն վրայ մինչեւ 1890։ Այսպէս մասնաորուած, Մխիթարեանութիւնը կը դառնայ անիմաստ բառ մը, քանի որ հռետորութիւնը կար նոյնիսկ… Պղատոնի օրերուն։ Ու այսօր տրտում նեղմտութիւն միայն պիտի նշանակէր Մխիթարեաններու անունին կապել երեւոյթ մը, որ բոլոր փոքր գրականութիւնները ունեին իրենց հորիզոն. – ըսել կ՚ուզեմ՝ այն պատրանքը, որ տկար զանգուածներուն մէջ ինքզինքը կ՚աճեցնէ, այդ տկարութեան իսկական կսկիծը հերքելու թաքուն, թերեւս անգիտակից դերով մը։ Անոնք որ 1870ին խենթերու պէս կը պոռային ազգային սահմանադրութեան քայլերգները, ու անոնք որ 1900ին կը պոռային, մեծ հերոսներու վայել հաւատքով՝ մեր յեղափոխութեան ուրիշ քայլերգները, նոյն ոգիին արտայայտութիւնը կը կազմեն քիչ մը հեռուէն դիտողին։ Մեր մշակոյթին մեծ կեդրոնները կրօնական հաստատութիւնները եղան, դարերով, ու պիտի ըլլային ատիկա /198/ դարձեալ 1880ին ալ։ Ասոնց մէջ սնունդ առած բանաստեղծութիւնը, նոյնիսկ այն պարագային, երբ անիկա պիտի մշակուէր աշխարհիկ մարդոց կողմէ, չէր կրնար ազատագրել ինքզինքը։ Զուր տեղը չէ որ մեր ռոմանթիքները Վենետիկի ոգիին տարփողը կ՚ըլլան նոյնիսկ այն մարզերուն վրայ, ուր արգիլուած էր երեւալ պատուական անբաներուն։ Մ. Պէշիկթաշլեանի սիրային ոտանաւորներուն մէջէն ինծի կու գայ լսել Հիւրմիւզի գողտր, սիրածարաւ հոգին, որ իր աղապատանքը պիտի ջանայ փոխադրել աշխարհի ամենէն փափուկ բաներուն ծոցը։ իր ԲՈՒՐԱՍՏԱՆը ի՞նչ սրտառուչ, ի՞նչ անուշիկ իրականութիւն պիտի հագնէր մէկէն, երբ անոր էջերուն ետին չբացուող զգացումին թեթեւ գոլը ուզէ ինք տեսնել։ Ըրած է ատիկա ՅԵՏԻՆ ՀԱՌԱԶՔին անմակ եղերերգուն։ Ու արդիւնքը իր փառքէն անդին է, վասնզի բանաստեղծ մը իրեն պատկանելուն չափ կը պատկանի թերեւս աւելի մեծ չափով մը ուրիշներուն։

Իր անունին հետ յեղյեղուած այս անօգուտ վերադիրը հերքել է յետոյ, կ՚անցնիմ անոր քերթողութեան հիմնական տարրերուն։

Ամենէն առաջ պարտք կը զգամ խօսելու անոր գործը լեցնող իրականութեան վրայ, նոր օրերու բառով մը՝ անոր աշխարհին վրայ։ Անունները իր հատորներուն ինքնին թելադրական են այդ աշխարհին։ Կամաւ թէ անգիտակից մղումի մը անձնատուր, — պարագան բան պիտի չփոխէր արդիւնքէն, — անիկա պիտի տարածէ քերթողի իր անձնաւորութիւնը քանի մը քաղաքակրթութեանց պարունակները մինչեւ։ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ ը մեզի կը խօսին դասական մշակոյթէն՝ որքան հին ու նոր արեւելքներէն եւ ուր մեզի կը տրուի արիւնոտ տռամներու մեկ համապատկերն ալ արդի քաղաքակրթութեանց չարաւուտքէն վերբերուած։ Հատորին մէջ գիրքերը առանձին աշխարհներ են գրեթէ, բայց տրուած գոյնի ու ոգիի ապշեցուցիչ հարազատութեամբ մը։ Տիտղոսին արդարացո՞ւմը։ — Անշուշտ։ Քանի որ հատորին ամենէն շքեղ կառոյցները, Հռովմէական պայծառութեամբ, վեհափառ որքան ժուժկալ, մեր զգայարանքներուն վրայ կ՚արթնցնեն դասական տպաւորութիւններ։ Լայն, բարի, հեշտաւէտ ու պարզ հոգին, զոր չեն կաշկանդեր տակաւին երկրորդ ու վերնական աշխարհի մը նուաճում են համար մեր կողմէ մեր զգայարանքներուն բռնադրուած կապանքներ։ Կինը, գինին, գեղեցկութիւնը, սերմը, բնութիւնը իբր ուժ ու վայելք, արիւնը ու զայն թափելուն կէս մը անասնական հեշտանքը։ Ձեւեր, տաճարներ, մտայնութիւններ՝ ուր քեզի տրուի հաստատել քսան դար առաջուան մարտ դը։ Այս հեթանոսութիւնը միայն նիւթին ակօսովը չէ որ կու գայ /199/ մեզի։ Դանիէլ Վարուժան զայն արտայայտած է կարելի ձերբազատմամբ մը զանազան ազդեցութիւններէ, որոնք միջամտած էին իր թեքնիքին յօրինումին։ Աւելի անդին, երբ կը վերլուծեմ իր հեթանոսութիւնը իբր արուեստի տարր, ես կու տամ անոր տարողութիւնը իբր գրական թեմա եւ իբր խառնուածքի յաւիտենական բաժին մը, որ ուզենք չուզենք կայ թագնուած մենէ իւրաքանչիւրին խորը։ Քիչեր պիտի կասկածին, թէ ՀՈՎՈՒԱԿԱՆ ՍՐԻՆԳին զգաստ քերթողը հեթանոս զգայութեանց Հանդէս մը սարքած է ամենէն անսպասելի կերպով ամենէն ուղղափառ մէկ քերթուածի մը մէջ, որուն անունն է ԱՆԱՌԱԿԸ (ՀՈՎՈՒԱԿԱՆ ՍՐԻՆԳ)։ Այդ աշխարհը իբր մուտք այն միւսներուն, որոնք կան դարձեալ հատորին մէջ, աւելի մօտ անցեալ մը (ՀԱՐՃԸ), ու մեր օրերուն քանի մը ողբերգութիւնները անհատներու, ինչպէս զանգուածներու ընդմէջէն։ Տղաք, բանուորներ, կիներ, մեքենաներ, բանաստեղծին տագնապները, տրտունջներ ու լքումներ, խաբուած աղջիկներ ու երկնային քնքշութեամբ գրգանքի պատեր։ Իւրաքանչիւրին համար զմայլելի յարդարում մը շրջապատի։ Երբեմն պատեր։ Երբեմն ամբողջ փոթորիկը մեր արիւնին, որ մեր բառերուն մէջէն կը թաւալի զանոնք ընելով կրակի պէս փաղաքիչ։ Աշխարհի սա ընդարձակութիւնը, սա լիութիւնը, իրաւութիւնը ջրքին կու տայ բացառիկ դիրք մը մեր քնարերգութեան մէջ։ Քանի մը թեքնիքներ կը միանան անոր մէջ։ Ընդարձա՞կ էր այս չափով անձը քերթողին։ Կրնանք պատասխանը չարագել։ Էականը՝ այդ ամենուն գոյութիւնն է դիրքին մէջ, որուն անունն է ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ։ Ժամանակը մաքրած է զայն լեցնող քերթուածներուն պարագայական, տպաւորիչ բայց փոշիացող վառքը ու գիրքը վերածած ինքնիր մէջ բիւրեղացած Համապատկերի մը։ Քերթուած մը, յիշելու համար օրինակ մը, ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐՆԵՐՍ (ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ) երեսուն տարի յետոյ զինքը թելադրող խռովքին, ստացած է վկայական (de témoignage) տարողութիւն։ Զայն կը կարդանք, կենալով պատկերներու շարանին դէմ, առանց մտաբերելու թէ որուն կը ղրկուին այդ թռչունները մեզ յուզողը ղրկողին խորունկ անկեղծութիւնը եւ պլատկերները միջոցն ի վեր այդքան պայծառ, այդքան հարազատ կենդանութեամբ մը թաւալի հանող կախարդութիւնն է արուեստին (ոչ ոքի համար քերթողական կախարդութիւնը մեր մէջ արդար բանաձեւ է, որքան Վարուժանին համար)։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ երկու հազար ու ավելի տարիներու թափօր մըն է մեր նայուածքին առջեւ։ Գողթան երգերուն այնքան պերճ ոգեկոչումը, որով կը բացուի հատորը, կը պատսպարէ այդ գործը, զայն ստեղծող ոգին, անոր մէջ խտացնել /200/ փորձուած աղեկտուր հոգեբանութիւնը, զոր իր սերունդը առաւ զինքը կանխողէն։ Ան մեր պատմութիւնն է, իր դարերուն ամենէն խիտ պատգամներովը, մեր Légende des sièclesն, բայց իրականութեամբ մը, խորութեամբ մը, հայեցիութեամբ մը, որ մեր փառքը ու մեր կսկիծը կ՚ըլլայ նոյն ատեն։ Ըսի թէ մեր պատմութիւնն է։ Ըսել կ՚ուզէի որ մեր ժողովուրդն է աշխարհը այդ հատորին, իբր անմեկնելի խորհուրդ, նետուած ճակատագրի քառուղիներուն, կրելու համար ժամանակը, հին, միջին, նոր դարերը, Արեւմուտքը, Արեւելքը մանաւանդ, ու նորագոյն իր աղէտը, այնքան ավելի ահաւոր որքան զայն դատելու մեր գործարանը նրբացած էր Արեւմուտքով։ Նոյն ատեն՝ մեր երկիրը, իբր աստուածային ճարտարապետութիւն։ Կարդացէք ՀԱՅՐԵՆԻ ԼԵՌՆԵՐԸ (ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ), զգալու համար թէ որքան աւելի խոր ու իրաւ կ՚ըսեն քերթողները մէկ էջի վրայ այն բաները, զոր գիտունները, հետազօտիչները հարիւրաւոր է ջերու մէջ անկարող պիտի մնան մեզի թելադրելու։ Ու այդ հատորին մէջն են մեր հերոսները, անոնք որ միայն կռուելով չեկան մահուան, այլ տեւեցին իրենցմէ վերջ, իրենց անցաւոր եսէն անդին, պտտելով մեր վրայ։ Երկրի մը երկինքը, ըսել կուզեմ հոն շրջող անունները կը կազմեն իրական ու գերագոյն պահեստ մը, որուն կ՚ապաստանին մարդիկ։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ գիրքն է նաեւ այդ մարդոց։ Պատմական ոգեկոչումը, արդի հսկայ տագնապանքը, յեղափոխութեան թելադրած հռետորաչունչ խոյանքները, ու երբեմն ալ պարզ մարդոց ապրումներ, կարօտներ ու իրենցմէ թելադրուած վիճակներ, մեր փառքերու շիրիմները եւ իրենց խոսքերը մեր ողջերուն վրայ. ցանցառօրէն համամարդկային զգացումներու հանդէս։ Գիրքը աւելի է քան իր անունը։ Բայց հարազատ է զգայնութեան մը իբր տապանակ։ Անոր մէջ Վարուժանի սերունդին աագ ցանկութիւնները, սրտագրաւ երազները, ցաւերն ու խանդերը կը միանան, ինչպէս մանրանկարի մը փոքր ծաւալին մէջ ամ բողջ դար մը, չըսելու համար քաղաքակրթութիւն մը։ Բայց Վարուժանի աշխարհին ամենէն յանկուցիչ մասը կը գտնենք իր ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ թերի հատորին մէջ։ Թերի իբր կեանքի ուղիղ արտայայտում, վասնզի քերթուածը այդ բանը ըլլալու տեղ, ըլլալէ առաջ, ուրիշ իրողութիւն մըն է, թէեւ իր կարգին կատարեալ։ Հատորին պակսածը բուն, վաւերական գիւղն է. կեանքի այն կերպը, որ այնքան տարբեր է հասարակաց, քաղաքներու համար յայտարարուած մեր հասկցած կեանքէն։ Մեր արձակը գէշ աղէկ այդ գիւղէն ունէր նուաճումներ (Խրիմեան, Սրուանձտեանց, Թլկատինցի, Զարդարեան), բայց մեր ոտանաւորը դեռ չտուաւ փաստը գիւղը /201/ սեւեռել կրնալու իր ուժին [1] ։ Յետոյ ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ դաշտանկարներու ալպոմ մըն է, որոնց վրայ աւելի կամ նուազ յորդող պատեր մեզ կ՚ողողեն դիւթահանդէսովը շքեղ, ցօղաթուրմ, վառ ի վառ պատկերներուն։ Ու այդքան։ Անոնք որ այդ գիրքին ընդմէջէն յոյսը ունէին հասնելու մեր ժողովուրդին ամենէն ամուր, սուրբ տարրին ըմբռնումին, զայն տեսնելու իր հսկայ պայքարին մէջ ընդդէմ չարին ուժերուն (մեր ու թերեւս քիչ մը ամէն ցեղի ընդդիմութեան կեդրոնը գիւղն էր եղած) ու հաղորդ ըլլալու անոր ապրումներուն, անոր օրերուն գոյնն ու համը դնող անորակելի այն կերպին, ոճին (հոգիէ՝ ինչպէս մարմինէ), որով կը զատուին իրարմէ մարդերը, անոնք պիտի տառապին այս ամենուն պակասէն։

Երեք մեծ հատորներու մէջ ուրուագրուած սա աշխարհը սակայն բառացուցական է արեւմտահայ գրականութեան ընդհանուր տարողութեան։ Դուք գիտէք թէ անիկա ինչպէս սկսաւ։ Զարթօնքի Սերունդին մօտ այդ գրականութիւնը տարօրինակ յղացք մըն է։ Չեմ կրկներ հոս այն ամէնը, որոնք վերլուծում է անցան այդ մարդոց առիթով։ Յիշել միայն, որ անիկա այնքան քիչ հայկական է, որքան Վարուժանի գիւղը։ Չեմ հերքեր անոր կարելի արժէքը, նոյնիսկ պարագայական գեղեցկութիւնը։ Բայց կը կենամ արդիւնքին առջեւ, որ այդ սերունդին նուէրն է մեր հաւաքական հարստութեան։ Ո՞ւր է այդ ամենուն մէջը, տակը մեր ժողովուրդը։ Անշուշտ պոլսեցի հիւանդ, սքանչելի խառնուածքը մեզ կը յուզէ Պէշիկթաշլեանի մը, Դուրեանի մը տաղերէն։ Բայց հայ ժողովուրդը այդ շաղփաղփուն մարդերէն չէր բաղկանար։ Կար անիկա այն օրերուն։ Բայց իր գրագէտները զայն տալու տեղ, կու տային նոճին ու ալեակը եւ իւր սարիկը։ Իրապաշտները խորտակեցին կախարդական այդ հայլին ու ներս առին մեր ժողովուրդը։ Ճիգը գեղեցիկ, սրտառուչ բայց անամբողջ, վասնզի վեր էր մեր պայմաններէն։ Արուեստագէտ Սերունդը կը հաւատայ տարազին — ժողովուրդ — բայց անկարող եղաւ զայն նուաճելու։ Վարուժանի գործը վերէն, հեռուներէն փորձ մը կը թուի ինծի հիմա՝ այդ երկու անկատար փորձերը յաղթահա/202/րելու։ Չեմ երթար առաջ վարկածը ապացուցանելու ջանքին մէջ, ըսելու անգութ բաներ։ Իրողութիւն է որ արեւմտահայ գրականութիւնը, 1940ին, պատկեր մըն է որ պարագրկելի դարձած է, որ ոչ իր գօտիներով։ Վարուժանի աշխարհը, բաղադրուած շատ մը ուրիշներով, կարծես աւելի հարազատ վկայութիւն մըն է մեր ժողովուրդէն քան Թլկատինցիկ աշխարհը։ Ինչ որ իբրեւ քերթող զգաց այդ տղան, ատիկա սերունդ ի զզայնութեան մէջինն էր։

3

Ու վերլուծումը՝ այն քանի մը կարեւոր հարցերուն, որոնք Վարուժանի քերթողութեան հետ կը դրուին քննադատին առջեւ։

 

Ա. Ազգայնականութիւն --- Արեւելահայերը, մանաւանդ Մարքսեան դպրոցին տեսարաններուն բերնով, կը գործածեն նախատական մակդիր մը, որ անցաւ նաեւ մեզի։ Անոնք կը ծաղրեն արեւմտահայ ոգիին ամենէն սրտառուչ, խոր սա իրողութիւնը, զայն որակելով շովինիստական, աւելի վերջը մարտական։

Այս կեղծիքներէն վեր սակայն, երբ կ՚ըլլան մարդ էր, տասը դար առաջ, մէկ դար առաջ, կէս ու քառորդ դար առաջ եւս, նոյնիսկ հիմա, որոնք իրենց գերութեան ամօթը զգալու տառապանքը կը տեսնեն ծաղրուած իրենց իսկ եղբայրներէն, այդ մարդերը՝ գրող, անուոր, գիւղացի (չարչի կամ հոս–հոս, հենց ու մենց), հին օրերուն զօրավար, նահատակ, այդ իսկ հակադրութեամբ կը բարձրանան գերագոյն արժէքի։ Մեր ազգայնականութիւնը մինակ գրական դաւանանք մը չէ, այլ կեցուածք մը, ազգովին ընդունուած ու օգտագործուած, ու աւելի քան մարդկային։ Քաղաքական գետնէն փոխադրեցէք զայն հոգեկանին։ Ու, առանց ռոմանթիզմի, զայն պիտի զգաք նորէն իր անփոխարինելի գեղեցկութեամբը։ Մեր եկեղեցիին զգայնութեանը չափ ու թերեւս անկէ վեր է անիկա, մեր տարրական պապակը մենք մեզ ըլլալու, ապրելու առանց պէյին սուրը մեր գլխէն կախ գիտնալու, ապահով՝ թէ հացը զոր կ՚ուտես մէկը պիտի չառնէ ձեռքէդ, հողը ուր ծնար ու ոսկոր կապեցիր, պիտի մնայ քու ոտքերուդ տակ քեզի պաշտպան՝ աշխարհքի չարերուն ընդդէմ։ Թէ քու երիտասարդութիւնդ պիտի սպասարկէ քու ցեղիդ խորագոյն պատգամներուն։ Պիտի սիրես, երգես, ստեղծես, տառապիս բայց չափին մէջը քու ցեղիդ ընդհանուր իմաստին։ Թէ պիտի /203/ չառնեն սիրածդ ձեռքէդ, պիտի չմտնեն քու հիւղակդ ու աչքիդ առջեւ պիտի չընեն բաներ զոր անասուններն անգամ կը խնայեն երբեմն իրենք իրենց…: Երկար է այս շարանը որուն միտք բանին սակայն պարզագոյն, արդար ապրումն է, սա լայն աշխարհին մէջ այնքան անիրաւ կերպով բաշխուած։ Հայ ազգայնականութիւնը խորքին մէջ ուրիշ բան չէ՝ եթէ ոչ սա ամենանախնական պապակը մարդու պէս կարենալ ապրելու։ Թուրքերը զայն կը ծաղրեն։ Ատիկա իրենց ուժին փաստն է։ Բայց երբ այդ զգացումը ծաղրելու չափ առաջ կ՚երթան նաեւ քու եղբայրներդ, այն ատեն հարցը կը ստանայ ուրիշ եղերականութիւն եւ Արեւմտահայ եւ արեւելահայ (գէթ այս վերջինին սկզբնական շրջանին) գրականութիւնները այս զգացումին արտայայտութեան դաշտերն են, անբռնաբարելու իրաւունքովը իրենց իրականութեան։

 

Դանիէլ Վարուժանի մէջ ազգայնականութիւնը դրուած ու տրուած է այս պարզութեամբ։ Քաղաքական իմաստ(ասիր)ութեան ամբողջ սնոտիքը որ հնարուած է սա զգացումին վերլուծումին, անկէ եզրակացնելու համար դիւրին, վերջաստաց պատգամներ, դուրս է լրջութենէ։ Ամբողջ գիրք մը՝ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ, այդ զգացումին իբր արտայայտման միջավայր՝ քիչ կու գայ ըսելու, հաղորդելու մեզի մեր կսկիծը, երազները, մեր վրայ գործադրուած եղեռնին անլուր խժդժութիւնը։ Զի թերեւս դուք, աշխարհի երջանիկները, որ չծնաք մեր հողերուն վրայ ու չանցաք թուրքին ահէն, դուք դժուար պիտի հաւատաք թէ ինչպէս հազարներ հազարներու պիտի կապուին, մորթուելու համար, պարզութեամբ մը, իրաւութեամբ մը որ ձերի համար դուրս է միտքին սահմաններէն։ Դուք, միշտ երջանիկներդ աշխարհին, պիտի չկրնաք մտաբերել վիճակը մօրկան որուն քսանամենի զաւակը կը դնեն իր ծունկին ու գլուխը կ՚առնեն, զուարթ, երջանիկ, ժպտագին մարդիկ…։ Բայց մեր անկարողութիւնը այս ամէնը ըմբռնելու ոչինչ կը փոխէ այդ ամենուն տառական ճշմարտութենէն։

Ու ժամանակակից հայ գրականութեան ամենէն սրտառուչ որքան իրական լարը լարն է այս ողբերգութեան։ Չունինք գրագէտ մը, այդ անունն իրապէս արժանի, որ չըլլայ ազդուած սա ահաւոր մղձաւանջէն։ Դանիէլ Վարուժան այդ մղձաւանջը ունի թէ՛ ուղեղին խորը, հաւանաբար իր պապերուն ճամբովը հոն ոստայնացած եւ թէ իր աչքերուն առջեւ։ Ըսի թէ ինչպէս ըրաւ ջարդին փորձը, իր հօրը սենեակէն, Ղալաթիոյ գռիհներուն վերեւ, երբ իր նայուած/204/քը ինկաւ իր կոշկոճամահ եղբայրները փոխադրող սայլին (ԴԻԱԿԻ ՍԱՅԼԸ)։

Անիկա իր ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ հատորին մէջ պիտի խտացնէ իր սերունդին տասնապը, հոծութեամբ մը, ճշգրտութեամբ մը, խորհրնշական այնպիսի պայծառ տարողութեամբ մը, որ այդ գրականութեան մէջ այդ տագնապին հետ իր անունը պիտի դառնայ հոմանիշ, շատ աւելի արդարութեամբ որքան չէ պարագան նոյն այդ տագնապին երկրորդ երգիչին՝ Սիամանթոյի համար։ Այն քերթուածները, որոնք կը կոչուին ՋԱՐԴԸ, ԴԻԱԿԻ ՍԱՅԼԸ, ՀԱՅՀՈՅԱՆՔ, ԿԻԼԻԿԵԱՆ ՄՈԽԻՐՆԵՐՈՒՆ, բոլորն ալ մեր վերջին սղէտէն թելադրուած, մեր գրականութեան համար անկործանելի կառոյցներ են։ Այսօր, սփիւռքի քաւարանեան հողեբանութիւնը զայն, այդ կսկիծը կ՚ապրի իբրեւ երկարաձգուած հոգեւարքը իր ցեղին։ Ուրիշ օր մը, — չեմ կրնար չյուսալ, — երբ այդ արարքները անցեալի յուշեր դառնան, իմ եղբայրները երջանիկ ներկային վրայ անոնք պիտի չդադրին իրենց թելադրանքէն։ Ազգերը չեն կրնար զատուիլ իրենց անցեալէն առանց պատիժի։ Այն քերթուածները որոնք կը կոչուին ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈԳԻԻՆ, ՆԵՄԵՍԻՍ, ԱՆԻԻ ԱՒԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ, ՄԱՐԱԾ ՕՃԱԽ, ԿԱՐՄԻՐ ՀՈՂԸ, ՄԵՐ ԿՌՈՒՆԿԸ, ՀԱՅՐԵՆԻ ԼԵՌՆԵՐ, ՎԱՀԱԳՆ, ԱՌԱՔԵԱԼԸ, ԱՒԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՏԻԿԻՆԸ, գրեթէ ամբողջութիւնը ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸին, մեր ժողովուրդին հոգեկան արիութեան շնորհքներուն, չմեռնելու հաւատքին, ինչպէս ոգեղէն գեղեցկութեանց սպասին, ոգեղէն արժէքներու ետեւէն անոր դարաւոր ձգտումներուն պաղպաջուն քանդակներն են։ Կը կարդացուին անոնք այսօր ալ, երեսուն տարիներ վերջը, նոյն խանդավառ ու խռովիչ յուզումները արթնցնելով մեր մէջ ինչպէս ըրած էին ատիկա իրենց երկունքի օրերուն։

Այսպէս հասկցուած Դանիէլ Վարուժանի ազգայնականութիւնը կը վերածուի ազգային համապարփակ գիտակցութեան մը փաստին, գրեթէ տարտամ, զանցառելի աղերսով մը քերթողին անձին հետ, այնքան անիկա հասարակաց բարեխառնութիւն մըն էր մեր բոլորին համար։ Արտայայտման փարթամ տուրքեր անշուշտ կը միջամտեն, զատելու համար զայն, տրուածը՝ ընդհանուր միջինէն։ Բայց հեռու չէ օրը երբ հեղինակն ալ պիտի դադրի այդ գիրքը պաշտպանել է։ Ո՞վ կը փնտռէ այսօր անուն մը, դնելու համար ճակատին այն գրքերուն, որոնք կը պատմեն մեզի անմահ բաներ, սքանչելի հովուերգութիւնը Ծննդոց գիրքին, ուր մեզի կը մատուցուին առաջին մեծ բիւրեղացումները մարդկային յղացումներուն։ ԻԼԻԱԿԱՆԻՆ ու ՈԴԻՍԱԿԱՆԻՆ համար հեղինակի մը անունը հազիւ բան մը /205/ կայցն է։ Մեր Եղի: ԱՆ անուն մը ըլլալէ առաջ ուրիշ բան մըն է։ Ու կը հաւատամ թէ շրջաններ վերջը ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ կը դառնայ անանուն ժառանգութիւնը այս ժողովուրդին խորագոյն ապրումներէն. անոր պատմութեան մէկ դարուն քանդակը։

 

Բ. — Հեթանոսութիւն, որ գրքի մը տիտղոսէն թելադրուած բառ մը չէ, երբ կը գործածուի բանաստեղծի մը տեղը ճշդելու աշխատանքին մէջ։ Մեր օրերու զգայնութեան մէջ, որքա՞ն չափը այն միւսներուն, որոնք ալ մեր ջիղերուն վրայ կրուած ապրումներ, որոնք կը դիմանան, թէեւ ընկրկուն՝ ծայրագաւառներուն խորը մեր հոգիին։ Այս հարցումը կը դնէ ամէն արուեստագէտ, վերածնունդէն վերջը, երբ կը փորձէ հասկնալ իր ժամանակը, ու ինքզինքը։ Եւրոպան, իր արձանները, նկարները, ճարտարապետական հրաշալիքները, հին գրուականութիւնները անշուշտ բան մը կ՚արժեն երբ կ՚իյնան փորձառութեանը մէջ երիտասարդ արեւելքցիին որ իր պապերուն աշխարհը շալկած կը պտտի, աչքը ամէն վայրկեան խտղտուն լուսէ, ձեւէ, միսէ ու մարմարէ. ու միտքը այցուած կեանքին մեծապատկերներով որոնք օր մը եղան հին մայրաքաղաքի մը կրկէսներուն մէջ։ Հեթանոսութի՞ւն։ Անշուշտ։ Ու աւելին։ Զի այդ արեւելքը մինակ արեան դաշտ մը չէ, ոճիրի տանը կամ անգթութեան մրցարան։ Այդ արեւելքը, ուրիշներու համար, ոստանն է մեծ կիրքերուն, որոնք չեն կրցած սեղմուիլ զգացումներու իրենց պարզագոյն պայմաններուն մէջ ու զանցած զանոնք, սահմանազերծած իրենք զիրենք ու վերածուած հզօր տագնապներու։ Արեւելքի հին արքաները, ասպետները մարդերն են այս փորձառութեանց։ Ու անոր երկինքը, ու անոր երկիրը, անոր արքայութիւնն ու անոր դժոխքը, անոր ախորժակներն ու ծարաւնները կիներու միսէն ու արիւնէն՝ հեթանոսութիւն, այսինքն մարդկային տարրին գերակայութիւնը։ Այսպէս վերածուած իր քանի մը պարզագոյն եզրերուն՝ հեթանոսութիւը արուեստի աշխարհ մըն է տարօրէն թելադրական։

Ո՞րքան անկեղծութիւն՝ այդ երգերուն մէջ, որոնք մեզի կը դարձնեն անդարձօրէն մեռած կարծուող հոգեկան վիճակներ։ Հարցումը անոր համար, վասնզի դրական նորոյթ մըն էր 1900ին, սա բռնի հեթանոսութիւնը, արեւմտեան արուեստին մէջ։ Կարդացէք, ձեր պատասխանը տալէ առաջ, ՀԱՐՃԸ, ՄԵՌԱԾ ԱՍՏՈՒԱԾՆԵՐ ՈՒՆԻ, ԱՌԱՋԻՆ ՄԵՂՔԸ, ՍԱԴՈՒՌՆԱԿԱՆ, Ո՛Վ ԼԱԼԱԳԷ, ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ ԲԱՂԱՆԻՔ, ՋՈՒՐԻՆ ՎՐԱՅ, ԿՂԷՈՊԱՏՐԱ, ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ, ՎԱՆԱՏՈՒՐ վերնագրուած քերթուածները։ Դանդաղ, անդրադարձներով ընդմիջուած ըն/206/թերցումը ձեզ կը փոխադրէ ձեր քաղաքակրթութենէն անդին, դարերու եւ հոգեվիճակներու խորը, որոնք օտար չեն սակայն ձեզի, հակառակ անոր որ ահաւոր բաներ ձեզ կը բաժնեն իրարմէ։ Ոչ մէկ հմտութեան ցուցադրում, ինչպէս կայ ասիկա Ժ. Մ. տը Հերետիայի մը կամ Լը Քոնթ տր Լիլի քերթուածներուն մէջ։ Ու ԴԱՐԵՐՈՒ ԶՐՈՅՑՆԵՐ որակուած յայտնութենական բանաստեղծութեանց մօտ (Վ. Հիւկօ) շատ ընթացիկ գունախաղութիւնները, մեծ չափով մտացածին, որոնք Հիւկոյի տողերը կ՚ընեն այն բուն կայծկլտուն, շողարձակ, բայց այնքան ալ անվստահելի իբր քերթողական վերարտադրում, հարազատ երանգ, նոյնիսկ շրջանային հոգեբանութիւն։ Դանիէլ Վարուժան դէմն է դարերուն, միամիտ ու պարզ, իր մարմինով քան թէ միտքով ինքզինքը յարդարած, այդ դարերէն բխող ձեւերուն ու բարիքին իբր ընդունարան։ Հակառակ պերճութեանը բառերուն ու պայծառութեանը գործին, Դանիէլ Վարուժանի հեթանոս աշխարհը մեզ չի տպաւորեր իբր գրքունակ յօրինում մը. մարդկայինէն, յաւերժօրէն մարդկայինէն դուրս ուրիշ հետաքրքրութեանց արդիւնք։ Այս է թերեւս գլխաւոր ազդակը որպէսզի այդ քերթուածները մեզ տպաւորեն իբրեւ ճշմարիտ բանաստեղծութիւն, զերծ ամէն երկրորդական մտահոգութիւններէ, մեզի բերեն վիճակներ, որոնք մերը ըլլալէ չեն դադրած, հակառակ արդի ոգիին ճնշումներուն [2] ։ Յետոյ աւելորդ չըլլայ թերեւս դիտել տալ որ ոճի, ըսուածքի յանդգնու/207/թիւններ հում, խաղտող պատկերներ ու լրբութեան ոսկեզօծումը թուող վճիռներ չէն միջամտեր ստեղծելու համար գայթակղութեան հրապոյրը, սնոպութիւնը. ինքնստութեան եւքը, երեւոյթներ՝ որոնք այնքան ծանր կերպով կը, իրաւորեն յետ-պատերազմեան դրական կարգ մը գեղեցկութիւններ, առաւելապէս օտարներու մարզէն (մերիններն ալ անմասն չեն վերագրումէն եւ կարդալ Չարենցի պոեմները, փարիզեան գրողներու վիպակները), եւ արուեստին սկզբնական դերը կը շրջեն, զայն գործածելու համար փոքր կիրքերու գոյացումին։

Արտայայտութեան կերպընկալ պայծառութիւնը, փարթամութիւնը, գլխու պտոյտ տուող յանդգնութեւանց ընդդէմ ժուժկալ եւ զգաստ կեցուածք մը թարմութիւն ու գոյն, զգայարանական տարրին յորդ իրականութիւնը, գրեթէ միշտ իմացական ալ բարեխառնութիւն այդ քերթուածներուն կը հայթայթեն հարազատութիւն. անգրականութիւն (եթէ կը ներուի), խորհրդանշական տարողութիւն։ Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեանին հետ Դ. Վարուժան այն միակ քերթողն է որ հին դարերու ոգին վերապրեցուց բացարձակ հաւատարմութեամբ մը հանդէպ այդ ոգիին։ Ու մեր գրականութեան մէջ միակը եղաւ որ ձեւերուն ու կորութիւններուն, կիրքին ու ազնուական վայելքներուն խռովքը մեզի ընձեռեց առանց տառապելու երեւոյթին կապուած փորձանքներէն։ ԱՆԱՌԱԿԸ, իր առաջին մասին մէջ կերպադրած հեթանոսութիւնը պիտի ջանայ եթէ ոչ քաշել, գէթ հակակշռել իր երկրորդ մասին այլատրոփ աշխարհովը։ Եղիշէ Դուրեանի ՍՈՒՆԱՑԻՆ, ՄԻ ՄԵՐՁԵ՛ՆԱՐ ՅԻՍը պարտաւորուած կ՚ապաստանին կիսամշուշի մը ետին: ԱՌԱՋԻՆ ՄԵՂՔԸին հովուուհին կ՚ընէ իր պաարագը հնագոյն դարերու վայել պարզութեամբ ու շնորհով։ Այդ օրինակները կը ծառայեն բացատրելու համար Դ. Վարուժանի կեցուածքը հեթանոսութեան դէմ։

Իր մօտ այդ հոգեվիճակը գրական հերձուածի մը յայտարարն ալ չէ։ Իր ԱՆԱՀԻՏԸ մեր պատմութեան ճշմարիտ աստուածուհին է, իր օրերուն ամբողջ կենդանութեամբը։ Խայտանք ու հեշտութիւն։ Առատութիւն ու բարին։ Մարմար ու ոսկի։ Ու տրտմութիւն ինչպէս սեր։ Զայն ոգեկոչել, հայրենի դաշտերու կռնակն ի վեր ու վար, անոր մարմինին նամէտ հոտերը բռնել հովերուն շունչեն, անոր կողերուն տակ եռացող սրբազան խորհուրդը (կեանքին) վերզգալ. — արարքներ են որոնք Վարուժանի հեթանոսութիւնը կը զերծեն ցոյցէ, հպարտանքէ, դերասանութենէ։ Անիկա այդ արարմունքները պիտի տայ մեզի, նոյն պերճ հանդիսանքներով։ Կտորներ՝ որոնք մեր /208/ ժամանակին վրայ բացուած որմնանկարներ են։ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ ԲԱՂԱՆԻՔը միսերու կրկէս մըն է, անբաղդատելի իրականութեամբ մը գործի եւ կարկառի։ Նոյնը ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ վերնագրուած քերթուածին մէջ։ Բայց որոնց շրջանուկը մեզի կու գայ արդի օրերէն։

Անշուշտ սա քանի մը նշարները չեն սպառեր Վարուժանի տաղանդին սա շատ կարեւոր, արժէքաւոր երակը։ Իր երեք կողմերուն մէջ ընտրութեան մը անմտութիւնը չեք ըներ անշուշտ։ Բայց աւելորդ չեմ նկատեր դիտել տայ որ Վարուժանի գիւղը իրմէ աւելի կատարելութեամբ մենք ունեինք մեր գրականութեան մէջ։ Խարբերդցի գրողներու հոյլը աւելի քան տէրն է այսօր մեր երախտիքին, այդ ուղղութեամբ։ Վարուժանի հայրենաշունչ քերթողութիւնը լրացուցիչ լար մըն է արեւմտահայ քնարերգութեան այդ երանգէ վաստակին մէջ։ Սիամանթօ, Թէքէեան չեն տժգունիր իր մօտ, իբրեւ ոգի։ Բայց չունի ուրիշ մէկը որ Վարուժանի մօտիկը դրուէր իբրեւ հեթանոս զգայնութիւն արտայայտիչ։ Անոր այդ կարգէ քերթուածներուն պակասի պակաս մը պիտի ըլլար։

 

Գ. Դասականութիւն — Այս բանաձեւը հայ նորագոյն գրականութեան մէջ կը թելադրէ մ է կէ ալ ելի յղացքներ, ինչպէս կ՚ըլլան առհասարակ գրական խորհրդանիշ տարազները։ Ինչ որ մեղայատուկ է սակայն, ան ալ՝ այդ յղացքներուն իրարու հակասութիւնն է ղոր դիւրին է երեւան բերել երբեմն միեւնոյն հեղինակին մօտ։ Ռ. Պէրպէրեանի քրոնիկները յօրինուած են կարելի դասականութեամբ մը։ Իր օրերուն (1880) հետ դժուար հաշտուող։ Հաստատ, իրաւ, յառաջատու զարգացմամբ մը յօրինուած շէնք մըն է այդ մարդուն քով ամէն քրոնիկ - դասական օրէնքներու հանդէս խոր յարգանքով մը գրուած։ Ու հերարձակ ռոմանթիք՝ նոյն մարդու կողմէն ստորագրուած քերթուածներուն շատին մէջ։ Այս հակապատկերը՝ որքան անակնկալ, նոյնքան ալ հրահանգիչ է արեւմտահայ գրականութեան ընդհանուր շրջափոխութեան տեսակէտէն։ Ասկէ զատ տարազին շուրջը բիւրեղացած մտայնութիւնները երբեմն հերքումն իսկ են տարագին։ Արեւելահայերը գտած են աժան բանաձեւ մը, պիտակելու համար տաղաչափական խեղճ ու պոռոտ փորձերը մեր ռոմանթիքներուն, ասոնց հետեւորդ ոտանաւորի ասպետներուն, զանոնք անուանելով կեղծ-դասական, լիոի առնելով անշուշտ զայն ֆրանսացիներէն։ Դասականութիւնը ապրանք մը չէ որպէսզի կեղծուի։ Իրողութիւնը ուրիշ աղբիւրներ կը թելադրէ։ Չեմ լայննար։ Եղիայի, Պէրպէրեանի, Նար–Պէյի, Թերզեան, առհասարակ Մխիթարեան /209/ շունչով սնած մեր գրողներուն մօտ դիտուած կանոնաւոր արտայայտութիւնը, հաստատ բաներ ըսելու նախասիրութիւնը, քիչիկ մը գրաբախառն արձակով մը, ծնունդն են այդ վարկածին։ Վարուժանի համար տարազը ունի որոշ աղերս, այս անգամ ուղիղ, վասնզի կը կերպադրէ անոր արտայայտութեան կանոնաւոր յօրինուածութիւնը։ Ամէն քերթուած Վարուժանի համար շէնք մըն է, չըսելու համար երկրաչափական թեորեմ մը, քայլ առ քայլ յառաջացող, բարձրացող։ Իմացականութեան սա գերագահութիւնը որ բացարձակ է հեթանոս իր աշխարհին մէջ, երբեք չի տկարանար իր միւս աշխարհներուն ալ մէջը։ Ոգիի հարց մը ըլլալէ աւելի, արտայայտութեան մեթոտ մըն է իր մօտ սա պարագան։ Յատուկ անուններ, դիցաբանական ակնարկութիւններ, հեթանոս անցեալին հետ զուգորդ զգայութիւններ ու պատկերներ անոր երկրորդ հատորը (ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ) կը ձգեն պայծառ բարեխառնութեան մը տակ։ Անձին վերապահ դերը՝ ուրիշ ազդակ, որպէսզի տարազը ինքզինքը արդարացնէ։

Այս ընդհանրացումներու լոյսին մէջ Դանիէլ Վարուժանի դաuականութիւնը կը վերածուի իրական իր իմաստին, այսինքն յաւիտենական դասականութիւն որակուած լայն, բարի, մեծ արարին որ արուեստն է, քիչիկ մը քրմօրէն ըմբռնուած, ըլլալով ազնուական հոգիի մը տագնապը, իր ապրումները փոխադրելու իրմ է դուրս, ազնուական մտահոգութեանց կրկէսի մը, ընելու համար իր եղբայրները քիչ մը աւելի մարդ է, քիչ մը աւելի բացսիրտ նիւթէն, անասունէն վեր արժէքներու։ Դպրոցները բան չեն փոխեր այս հազարամեայ ճշմարտութենէն։ Անշուշտ ամէն գրագէտ մասնիկ մը կայծ կը կրէ իր աչքերուն մէջ, սրբազան այդ ցանկութենէն։ Բայց դար մը կայ որ տպագրական մեքենան մեքենայացուցած է նաեւ գրելու արարքը։ Ու այդ պահանջքին հարկադրանքովն է որ գրագէտի դեր կը ստանձնեն մարդեր, որոնք շատ-շատ գործի մարդեր պիտի դառնային հարիւր տարի առաջ։ Դանիել Վարուժան, իբր անխառն բանաստեղծ չզառածեցաւ իր դերէն։ Ու արեւմտահայ քնարերգութեան մէջ գրեթէ միակը մնաց որուն համար՝ դասական սա ըմ բռնումը արուեստին արդար հպարտութիւն մը կը կազմ է։ Նոյնիսկ կրօնաշունչ մեր քերթողները ողողուած են անտեղի ռոմանթիզմով մը։ Հնաբոյր ու երկնանուէր։ Բագրատունին չենք կրնար մոռնալ, ոչ թէ իր արժանիքներուն ծանրութեան փաստովը, այլ սա գրական կեղծաւորութեան գինով որ կուգայ իր ծպտուած կեղծամեալ դասականութենէն։ Ալիշանի դասականութիւնը — զուտ գրագիտական — ուրիշ կորանք մը։

/210/ Փայլի, կորութիւններու, ուղիղ բանի սպասին մէջ պարկեշտութեան, արիութեան շնորհներ։ Անշուշտ։ Ասոնք նոյն ատեն հեթանոս զգայնութեան մը փաստերն են սակայն։ Չափի, դաշնակութեան, կարգի (բառերուն տալով յունական արուեստին մէջ իրենց ունեցած տարողութիւնը) խաղաղ ուրիշ շնորհներ՝ որոնք չեն կործանիր մեր ժամանակներու զգայնութեան հազարումէկ զանցումներովը։ Հաստատ, հանգչած, լեցուն, ընդարձակ հոգեվիճակներու հանդէպ զգաստ, համակարգին, առնուազն լուրջ հետաքրքրութի՛ւն։ Զգուշանալ մշուշէն, մութէն, թերի զգացումներուն պարապը սքողել ձգտող աճպարարումներէն։ Քերթուածը ստորագրելէ առաջ հաւատալ անոր տողերուն վստահուած տարրին արժէքին։ Հաւատալ մանաւանդ ասոնց բարիքին։ Ահա այդ դասականութեան քանի մը կարկառուն կողմերը։ Ու երբ այս կողմերուն վերծանումը ինծի կու գայ Դանիէլ Վարուժանի գործէն, կը կենամ փաստի առջեւ։ Վասնզի Դանիէլ Վարուժանի մէջ կայ նոյնքան զօր յօրինուածութեամբ ռոմանթիք մը։ Ու հոս է առեղծուածը։

 

Դ. Ռոմանթիզմ. -- Աւելորդ է ծանրանալ տարազին ընթացիկ տարողութեան։ Գրական ամբողջ երկու սերունդ ունինք որոնց հոգեբանութիւնը շաղախուած է այդ տարրով (ուրիշ մը պիտի չնեղուէր ըսել՝ ժահրով (virus) քանի որ իրականութիւն է նման դատում մը, արեւմտեան մեծ քերթողներու գործին մէջ)։ Հասկնալի ու արդար տարազ՝ Ալիշանի, Դուրեանի, Պէշիկթաշլեանի, Թերզեանի, Չերազի, Եղիայի, Պէրպէրեանի, Սիպիլի (որուն քերթողական ու վիպական ստեղծագործութեան մէկ որոշ մասը կ՚իյնայ ռոմանթիզմին տակ), Սէթեանի (որ մեռաւ այս դարուն առաջին քառորդէն վերջ) գործերուն համար, թէ՛ իբր ոգիի, թէ՛ իբր արուեստի հանգանակ։ Բայց 1900էն յետոյ, Մեծարենցէն ու Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեանէն յետոյ Դանիել Վարուժանի մէջ ալ ռոմանթիզմին իրականութի՞ւնը։ Ուրիշ չէ պարագան սակայն։ Ու ինչպէս որ իր արուեստին հետ գործածուած դասականութիւնը ունէր որոյ, մասնաւոր, անով միայն պայմանաւոր երանգ ու արժէք, ռոմանթիզմն ալ երբ կը գործածուի Վարուժանի զգայնութեան իբր ստորոգիչ տարր, կը զգենու մասնակի, բացառիկ նկարագիր մը։ Անկարելի է չողողուիլ յուզման առատ սարսուռներով՝ ընթերցումին մէջը քերթուածներու, որոնք վերնագրուած են ՋԱՐԴԸ, ՀԱՅՀՈՅԱՆՔ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈԳԻՆ, ԱՒԵՐԱԿՆԵՐ ՈՒ ՏԻԿԻՆԸ, ՀԱՅՐԵՆԻ ԼԵՌՆԵՐ, գրեթէ ամբողջ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ։ Այս քերթուածներուն սեպհական մթնոլորտը չէ ան/211/շուշտ (որուն հանդէս տարագիր, զրկուած, պեմուրատ մարդու մեր դիւրազգածութիւնը դուրս է կասկածէ, որ կը հայթայթէ այդ հոծութիւնը գեղարուեստական խռովքին մեզմէ ներս։ ՆԵՄԵՍԻՍԸ, ուրիշ աշխարհէ մը պատկեր, ՄԵՌԱԾ ԱՍՏՈՒԱԾՆԵՐՈՒՆը նմանապէս ուրիշ կիսագունդէ մը փոխադրութիւն, մեր մէջ կ՚ունենան իրենց անդրադարձը նոյն ուժգնութեամբ։ Ու շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ, ռոմանթիզմը յուզման, խռովքի, տառապանքի մէջ հասունցած, զգեստաւորուած եսերու զեղումն է, որ յաւիտենական է, դասականութեան նման, հերիք է որ չզառածի։ Ու մենօք կը զառածինք մեզմէ այն ատեն երբ աղքատներ ենք։ Այսինքն չունինք մեր անձին, եսին ետին հանքը, պահեստը խոր ու իրաւ զգացումներու, զգայնութիւններու, առնուազն մտածումներու (որոնք երբեմն կը փրկեն մեր լալահառաչ անհունաբաղձութիւնները), դիմաւորելու համար վտանգը սպառումին, որ իրական է նիւթականին չափ։ Նորոգո՞ւմ։ Անշուշտ։ Ստեղծագործութեան ռիթ մը կը տատանի երկու բեւեռներու մէջտեղ։ Իրականութիւն (այսինքն դասականութիւն, եւ իրազանցութիւն (այսինքն ռոմանթիզմ ) կերպեր են ո՛րքան արուեստի, այնքան ալ խառնուածքի։ Այս է պատճառը որ ՄԱՏԱՄ ՊՈՎԱՐԻին յաջորդէ ՍԱԼԱՄՊՈն, մանր, սպաննող իրապաշտութեան՝ հեռարձակ, երկհազարեակ տարիներով անջրպետուած յօրինում։ Ու կշռոյթը նման եզրերով, Վարուժանի համար ալ։

Գործին քառորդ դար յետոյ այդ ռոմանթիզմը դեռ չի նեղեր [3] մեզ, թերեւս այն գլխաւոր փաստով որ մեր հոգին չէ փոխուած այդ ժամանակաշրջանին, թէեւ մեր արտաքին պայմանները հիմնովին յեղաշրջուած են։ Ուրիշ քառորդ դար մը ի՞նչպէս պիտի ազդէր ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸին ճակատագրին վրայ։ Դժուար է պատասխանը։ 1860ին, Ալիշանի ռոմանթիզմը համապարփակ հոգեբանութիւն է։ Երեսուն տարի վերջը՝ համբաւ մը միայն։ Կէս դարը՝ վճռակա՞ն արուեստի գործին ներգոյակ արժէ քէն։ Ինչ գիտնամ։ Կը գրեմ այսպէս, տեղեակ ըլլալով գրական ճաշակ ըսուած անհեթեթութեան քմայքներուն։ Գոռնեյլի եւ Ռասինի հռչակները, ասոնց շուրջ գոյացող ելեւէջները, փառքերը, կործանումները, վերակառքերը ու /212/ կրկնասուզումները այնքան յատկանշական եղելութիւններ են։ Այս զիջումէն յետոյ, ինծի կը մնայ հանել բաժինը արդար ռոմանթիզմին որ ամէն արուեստագէտի մէջ իրական է, հերիք է որ ջիղերու, զգայնութեան փաստ մը ըլլայ անիկա եւ ոչ թէ գրագիտական մարզանք, ինչպէս է, այնքան դժբախտ ստուգութեամբ մը, պարագան մեր մեծ ռոմանթիքներուն։

Դանիէլ Վարուժանի ռոմանթիզմ ը զգայնու թեան, ջղային դրութեան հեղում մըն է ամէն բանէ առաջ։

Ու ասիկա կը զատորոշէ իր դէմքը իր սերունդին միջինէն։ Արուեստագէտ սերունդին մեծ բանաստեղծները Թէքէեան, Մեծարենց, Սիամանթօ, Եղիշէ Դուրեան, քիչիկ մըն ալ Չրաքեան կը միանան իրարու հոգեկան բարեխառնութեան մը մէջ ուր ամենէն քիչ զգալի է ռոմանթիզմը։ Այն ատե՞ն։ Այսինքն՝ կե՞ղծ այն աշխարհը որ Վարուժանի հոգիին արտայայտութիւնը եղաւ իր ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸին մէջ։ Դրեք իրարու քով ԿԱՐՄԻՐ ԼՈՒՐԵՐ ԲԱՐԵԿԱՄԷՍԸ (Սիամանթօ), ԿԻԼԻԿԵԱՆ ՄՈԽԻՐՆԵՐՈՒՆը (ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ)։ Տարբերութիւնը ապահովաբար արուեստի տարբերութիւն մը չէ միայն։ Դանիէլ Վարուժանի մէջ դժուար պիտի չըլլար ճանչնալ այն անբացատրելի բանը որով հանդերձուած կը ներկայանայ մեր պատմութիւնը, մեր պատմիչներուն միամիտ դրուագումներուն ետեւէն։ Չէք կրնար հասկնալ թէ ինչո՞ւ այս ժողովուրդին դարերը ըլլան լեցուն այնքան տարօրինակ հակասութիւններով։ Առէք ո՛ր դարը որ կ՚ուզէք այդ ժողովուրդին։ Ձեր գտնելիքը պառակտուած ազնուականութիւն մըն է (մեր պատմիչներուն տուները, նախարարութիւնները), որուն գլխին կախ է միշտ մեծ պետութեան մը սուրը։ Ու միշտ ի հեճուկս այդ սուրին, ու ներքին պառակտումներուն, այդ մարդիկը պիտի իջնեն կրկէս, հերոսական անպարագրելի արարքներու հանդէսի մը մէջէն, քալելու համար դէպի կործանում, դէպի ծուղակը, դէպի ողջակիզումը։ Հինգերորդ դար, եօթներորդ դար, տասներորդ դար, տասնըհինգերորդ դար, տասնըութերորդ դար, քսաներորդ դար: Միշտ մէկ ու նոյնն է պարագան։ Այն ատե՞ն։ Այսինքն կե՞ղծ՝ պատմիչներուն մեզի ձգած վկայութիւնները։ Կ՚ենթադրեմ թէ սրբապղծութիւն պիտի ըլլար նման խեղաթիւրում մը։ Այս մտածմանց լոյսին մէջէն Դանիէլ Վարուժանի ռոմանթիզմը արդիացած արձագանդն է Վարդաններուն, Մուշեղներուն, Վահաններուն, Սմբատներուն, Աշոտներուն, Լեւոններուն։ Եւ այդ անունները մեծ հայերու անուններ են։ Ու անոնց տակ բիւրեղացած իրողութիւնը՝ մեր իսկ պատմութեան զգայնութիւնը։ Այսպէս է գրուեր ճակատին այս ժողովուր/213/դին։ Ու այս իսկ առումով մեր ցեղային ռոմանթիզմին իրական արտայայտիչն է Դանիէլ Վարուժան։

Խորքի այս ճշդումէն յետոյ անկարեւոր կը նկատեմ ծանրանալ արտայայտութեան ալ յորդութեան, փարթամութեան, աղմուկին, որոնք ռոմանթիք քերթողութեան մէջ յարգի միջոցներ են։ Թերեւս ձեւական սա պարագան կը միջամտէր իր զգայնութեան եւ իր սերունդի զգայնութեան միջիններուն մէջտեղը որպէսզի վերապահում ներ բանաձեւում էին Վարուժանի ռոմանթիզմին դէմ։ Աւելորդ է նրբացումը։ Արտայայտութեան ռոմանթիզմը մեղք մըն է անշուշտ, եւ բաւական մահացու, որպէսզի սպաննէ որոշ փառքեր (Բագրատունի, Ալիշան եւայլն)։ Բայց անզօր է անիկա իրական, հարազատ զգայնութեամբ պաշտպանուած ամէն արուեստի գործի դէմ։ Ու Դանիէլ Վարուժան իր սերունդին զգայնութեան միջինն է արդէն։

Անցողակի երկու խօսք. պատերազմէն ասդին մեր ճարտարած իմաստութեան մասին որով աղէտը մարդիկ կ՚ուզեն ճիտէն կախել մեր ռոմանթիք գրողներուն։ Մէջտեղն է Րաֆֆիի հանդէպ այնքան տգեղութեամբ կազմակերպուած խաչակրութիւնը։ Ատիկա պիտի ըլլար հասկնալի, երբ դար արուեստի պարունակէն։ Բայց իրողութիւն է որ փայաճուկցի վարժապետին գործը, իբրեւ արուեստ, գէթ իր ժամանակը յատկանշող յաջողութիւն մըն էր։ Ու այդ յաջողութիւնը տակաւին չէ տժգունած զանգուածին համար։ Քաղաքական իմաստուններուն յարձակողականն է որ կը ստորնացնէ խաչակրութեան տարողութիւնը։ Չեմ զբաղիր Խորհրդային Հայաստանի մէջ տիրական ակնոցներուն արժէքովը։ Զիս յուզողը խումբն է այն մարդոց որոնք արեւմտեան կեդրոններու մէջ, իրենց տառապագին գոյութեան մեղքը կ՚ուզեն նետել որեւէ ուսի։ Ու Րաֆֆին կը վերածեն Սմբատ Բիւրատի։ Հոտ է ողբերգութիւնը։ Ու այս ոգին է որ կը տարածուի ամբողջ զգայնութեան մը գնահատման արարքին վրայ։ Այղ զգայնութիւնը դիւրին է որակել անսրբագրելի ռոմանթիզմ, մեր ցուրտ վերմակին տակ կծկտած, ցուրտ քաղաքներու օտարութեան, ուրացման դիմաց։ Բայց դժուար՝ զայն հերքելը գէթ մեր պատմութենէն։ 1896ը եւ 1915ը քանի՞ անգամներ կրկնուեր են այն փոքր շրջանին մէջ որ նիւթ տուած է մեր քրոնիկագիրներէն մէկ երկուքին։ Ղեւոնդ Պատմիչ (Ը. դար), Թովմա Արծրունի եւ Յովհաննէս Պատմաբան (Թ. դար) մարդեր են որոնք կը պատմեն մէկ ու նոյն եղելութիւն մը. — այս ժողովուրդին այն յաւիտենական ռոմանթիզմը որուն պատանքով պիտի իջնեն գերեզման ճիշդ չորս ու հինգ սերունդ։ Ու տարօրինակը հոն է որ Դանիէլ Վարուժանի կամ /214/ Րաֆֆիի ռոմանթիզմը ունենար իբր ազդակ նոյն մարդերը գրեթէ։ Առանց մեր հին մատենագիրներու թափանցումը իրագործած ըլալու, մեր պատմութիւնը դատելու ամէն փորձ քննադատական ռոմանթիզմ մըն է ամենէն առաջ։

 

Ե. - Հռետորութիւն. — Դանիէլ Վարուժանի քերթողութեան մէջ ամենէն խոցելի սա առաքինութիւնը կարգախօս մըն է ինքնին, ու աւելի քան պարզ առարկութիւն մը, բանաձեւուած իր տաղանդին վրայ հիացողներու իսկ կողմէ։ Դիտելի է որ 1900էն վերջը մեր գրականութիւնը իր նրբացման processus-ը կը կատարէ. գլխաւորաբար ռոմանթիզմ ին ու ասոր հոմանիշ հռետորութեան դէմ՝ իրապաշտներէն կորովով գործադրուած հակազդեցութիւնը ծայրայեղութեան տանելով։ Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեանի քերթուածները ուշագրաւ փաստեր են այս ուղղութեամբ։ Հզօրագոյն զգացում մը ի՞նչ կախարդութեամբ այս մարդուն արուեստովը պիտի նուաճուի նրբին, կատարեալ, զգաստ կաղապարներու ձեւին մէջ։ Յիշեցի ԱՆԱՌԱԿԸ, կը յիշեմ ՊԱՏԻԺԸ, ԷՄՄԱՒՈՒՍԻ ՃԱՄԲՈՐԴՆԵՐԸ, ՄԻ՛ ՄԵՐՁԵՆԱՐ ՅԻՍը։ Ասոնք յիսուն տարի առաջ պիտի ըլլային հաւանաբար ՆՈՒԱԳՆԵՐու այն կտորները, որոնք ՏԷՐՈՒՆԻ յատկանշական տիտղոսը կը կրեն իր մասնակի վերնագիր (Ալիշան, ՆՈՒԱԳՔ)։ Եւ սակայն երկու կրօնաւորներուն հոգիները ներհակ բեւեռներ չեն։ Եթէ չենք կրնար կարդալ ՏԷՐՈՒՆԻն, պատճառը ապահովաբար դուրս է խորքի տագնապէ մը։ Տագնապը ձեւէն է ապահովարար։ Ու պզտիկցնելով շրջանակը, կու գամ դատելու գրական ալ տագնապը մեր սերունդին որուն առաջին աքսիոմներէն մէկը գարշանքն էր հռետորութենէն : Ու այդ էր պատճառը թերեւս որ բանաստեղծական զգայնութեան հազիւ հաղորդ քերթողուհիներ մենք վերածեցինք անզուգական բանաստեղծուհիներու (Սիպիլը այդ դափնիով թաղուեցաւ)։ Ու մեր բանաստեղծները ուզեցինք ընդունիլ այն անուններու ետին որոնք ամենէն քիչ հռետորական զգայնութիւններ կը մատնէին իրենց գործերուն մէջ։ Մեծարենցի, Թէքէեանի վարկերուն ստոյգ ազդակը այդ մարդոց զերծութիւնն է հռետորութենէն։

Իբրեւ խորքի հարց հռետորութիւնը առանց դժուարութեան վերածելի է ռոմանթիզմին, զոր կը ճանչնանք բաւական։ Չեմ դառնար ետ, Վարուժանի աշխարհին վրայ ծածանող շառայլը բացատրելու ճիգով մը ըսելու բաներ որոնք կրնան արդար ըլլալ, բայց դուրս կիյնայ գրականութեան պարունակէն։ հռետորութիւնը, Դ. /215/ Վարուժանի անունին հետ գործածուած, գերազանցօրէն գրական հարց մըն է, պրոբլեմ մը, ինչպէս պիտի ըսէին արեւելահայ մատերիալիստ քննադատները։ Ահա հա՛րցը, ինչ է անունը այդ պակասին, թերութեան, քիչ մը խոշորցուած՝ մեղքին որ կը վիրաւորէ ինքնին ամբողջ, անթերի, գերազանցօրէն արդար քերթուածը որ կը կոչուի ԿԱԼԵՐՈՒ ԳԻՇԵՐ (ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ)։ Գրական փարատոքս մը չէ ասիկա, այլ մէկը գրական զգայնութիւններէն զոր արուեստի վաւերական գործեր կ՚արթնցնեն երբեմն մեր մէջ, առանց որ միջամտէին ժամանակ, շրջան, ճաշակ ու ասոր փոփոխակները, որպէսզի գործ մը վերածուէր ճիշդ իր հակադիր պատկերին [4]. ԿԱԼԵՐՈՒ ԳԻՇԵՐԸ պաղպաջուն քերթուած մըն է դասական պարունակով, ուր արտաքին աշխարհը կը տնտեսուի, սեղմուելու համար 20–30 տողերու ճիղճ տարածութեան ծոցը, բայց այնպէս մը որ քանի մը անուններ, մարդունը, տիեզերքինը, իմաստինը, կեանքինը, յաւիտենականին մշտանորոգ յօրինման անհունները թելադրուէին, տարօրէն արագ անցումներով։ Ամառուան գիշերի մը տակ այս հետզհետէ խորացող անհուններուն ճարտարապետութիւնը քերթուածին կը բերէ տեսակ մը հռետորութիւն, խոշորութիւն որ բարեբախտաբար բառերու տուրք մը չէ, քանի որ ամենուս տրուած է այցուիլ այդ զգայնութեան տագնապովը, երբ կը կենանք այդպէս մինակ, խեղճ, մութէն ծծուած ու ոչնչացած, մեր փոքր կիրքերուն փոքրութիւնը աւելի քան դատելով, մեր փառասիրութիւններն ու երազները ամչնալով կրել մեր ներսը, մինչ մեր գլխուն վրայ հսկայ գմբեթը կը լողափայլի։ անհունապէս լուռ բայց անհունապէս խօսուն։ Կրնայ պատահիլ որ մութ այդ կտաւը ամառնային երկինքին պատանք դառնայ անասելի արարքներու, մարդուն մէջ անասունը յայտնաբերէ աւելի քան խիզախ ու անժուժելի, մեզ ընէ անկանգնելի կերպով որդ, ճճի, սողուն կամ գազան։ Բայց երկու կերպերն ալ երկինքին տակ կենալու չեն սակարկեր իրենց իրականութիւնը։ Ու այդ կերպերէն առաջինը կայ Դ. Վարուժանի քերթուածին մէջ։ Ուրանա՞լ որ մեր հոգին իր կորսուած հայրենիքը փնտռել ուզէ աստղերէն անդին, կախուի՞լ բանաստեղծին երեւակայութեան թեւերէն ու զանոնք գամել հողի մը /216/ կտորին, միշտ այդ մութին տակ, որպէսզի մեր քերթուածը չըլլա՛յ հռետորական։ Բայց այդ ԿԱԼԵՐ ՈՒ ԳԻՇԵՐը միայն երկնանուէր զգայութեանց հանդէս մը չի թելադրեր։ Հոն է ուռենին, որ լճի ափերուն, հովին անտես ճպոտին տակ կը թրթռայ իր նուագը, նոյնքան խորունկ, իրաւ որքան աստղերուն երգը որ իբր լոյսի շամանդաղում կը դողդղայ միշտ հսկայ գմբեթին տակ։

Հոն է դէզը։ Հողէն բրգացած այդ շտեմարանը, որ վաղը պիտի ոսկիանայ կալին մէջ, միւս օրը գիւղացիին տունը պիտի տաքցնէ, ապահովելով տարուան մը համար օճախին գոյութիւնը, միւս ամսուն պիտի ըլլայ հացը. անցնելու համար բանաստեղծին ուղեղէն ու դուրս գալու համար անկէ իբրեւ հիւսքը ոսկի բառերու, իբր վկայութիւնը այն կախարդական ճամ բորդութեան, որուն սկիզբն ու վախճանը կը վրիպին մեզմէ, քանի որ չենք գիտեր հողէն անդին, ինչպէս չենք գիտեր կապոյտէն անդին։ հռետորութի՞ւն. այս ամէնը: Չեմ կարծեր։ Միշտ այդ քերթուածին մէջն է հարսը, դէզին կատարին «ծոցը բացուած զեփիւռէն», ուր «կը պարզէ յարդգողն իր կաթը սափոր առ սափոր»։ Պէտք կա՞յ, պատկերին վեհութիւնը, մարդկայնութիւնը, իրաւութիւնը արատաւորելու, հոն խառնելով բաներ, որոնք մեր փոքրութիւններուն թելադրանքն են յաճախ։ Քերթուածը կ՚աւարտի ամենէն վսեմ արարքին մէջը արարչութեան, երբ բանաստեղծին ծնողքը կը յղանան զինքը «սեւեռած իրենց աչքերը բարի, վերն ամենէն մեծ աստղին ամենավառ հրայրքին»։ Այսպէս զգացուած ու այսպէս բացատրուած՝ ԿԱԼԵՐ ՈՒ ԳԻՇԵՐը կ՚ըլլայ մեծակառոյց գեղեցկութիւն մը, բուսած մեր հողէն, բայց շողարձակ, կրկնելու չափ հսկայ կամարին շառաւիղումները, ու մանաւանդ թելադրող ասոնցմէ անդինը։ Ու իբր այդ իրեն իբրեւ մթնոլորտ ծառայող բարձրաթռիչ իմաստներու կայծկլտանքը, բառերու հրթիռը, տեսիլներուն գոլն ու գաղջութիւնը, զգացումներուն արիւնոտ համը իրարու հետ կը ներդաշնակուին, մոռցնելու համար մեզի մեր ոչնչութեան, թշուառութեան ստոյգ ալ պատկերը զոր կը պտըտցնենք մեր առջեւէն, երբեմն մեր ետեւէն։ Յետո՞յ։ Կայ ատիկա ալ։ Ո՞ւր է այդ քերթուածին մէջ ճշմարիտ կալերու գիշերը, կէս մը կապտաւուն, կէս մը արծաթեայ շղարշումներովը մութին զոր կրակները մօտէն ու հեռուէն կ՚արիւնեն յաճախ։ Ո՞ւր՝ հոտերը, ցորենէն, խոտէն, միսերէն, հացերէն, մղեղէն, կովէն, իշուկէն, մանկիկէն, ապուրէն, թրիքէն, քրտինքէն, աղտէն ու այն հազար ու մէկ մանր բաներէն որոնք մարդերէ բնակուած տեղ մը կը զատեն, կ՚անձնաւորեն։ Ո՞ւր՝ ինչ որ այդ ամենէն դուրս է նոյն ատեն, /217/ մութին վրայ բացուող ծաղիկները բառին, երգին, այս անգամ ձայնին թելովը, բայց վաւերական, որ հիւսէր մեր մտքին առջեւ ամբողջ կեանքը միլիոնաւոր մարդոց, անոնց որոնք պիտի ապրին հողին մէջ, պիտի մեռնին անոր համար։ Ո՞ւր՝ վաւերական գիւղը այդ պայծառ շէնքին ետին։ Հարցուցէք ու մտածեցէք։ Դանիէլ Վարուժանի մէջ հռետորութիւնը, տեսակէտէ մը, ուրիշ բան չէ յաճախ, եթէ ոչ իրականութեան սա զանցումը — զեղծումը, աւելի բարձր իրականութեան մը թելադրանքին ի խնդիր։ Այսպէս ընելով է որ անիկա դարաւոր զգացումներ, պատկերներ, զգայութիւններ յաջողած է վերանորոգել։ Ու իր գործը, այս հաստատում էին ընդմէջէն, կը կրէ տիտղոսը, հռետորութիւնը՝ իբր փառքի պատմուճան։ Եւ սակայն հարցը չի փակուիր։

Իր քերթողութեան մէջ կայ մասնաւոր երակ մը, զանգուածեղ զգայութիւններ, զղացումներուն մեծ ակօսը, ուրկէ կը հոսին իր պապերուն ձայները եւ ուրկէ այս ձայները ճամբայ ունին ընելու դէպի բազմութիւնները։ Բանաստեղծի պաշտօ՞ն, սա կեցուածքը, չարդարանքը, ընդունելու եւ տալու մեծ հոսանքներ, երբ այնքան ազնուապետական, արդիական, Պոտլեռական է միւսը. — ըսել կուզեմ՝ իր անձին յարդարանքը՝ այս անգամ աւելի խոր ու նուրբ բաներու, մեր ներսիդին իրենք զիրենք ուրացնող այն գորշ, տրտում, տարօրէն սիրելի զգայութիւններուն որոնք արդի քերթողներու նախասիրութիւնները պիտի կազմ է ին մեր ինչպէս օտարներու մօտ։ Կրնայ չըլլալ ատիկա։ Բայց բան մը վեր է տարակոյսէ։ Ու ատիկա՝ մեր պայմաններուն մէջ, մեր ուժերուն ոգեւորումը, մեր պայքարին բարւոք զարգացումը, մեր երազներուն նուաճումը կարելի ընող հսկայ ազդակն է Գիրին, Բանին, Խօսքին, որոնք կը միաւորին ամ էն ճշմարիտ քերթուածի ներսը, կազմելու համար նոր օրերու հրաշքը որ կը խթանէ մեր մեռելութիւնը, մեղմ է վերստեղծելու համար մեր անդ րագոյն իրականութիւնները, իւրաքանչիւրէս, երբ մեր ներկայ դժոսքին ուրուականները դառնալէ առաջ, մարդեր էինք, մեր հողերուն վրայ, հետը մեր մարմինին ու մեր հոգիին։ Ու այս դերը ո'չ պղիկ է, ո՛չ ալ աւելորդ պերճանք, այս ժողովուրդին հոգեւոր յատակին համար, այն տարիներուն, որոնք երկու աղէտներ կը կամրջեն (1895–1915)։ Ահա թե ինչո՛ւ հռետորութիւնը մահացու մեղք մը չէ, ոչ ալ ծիծաղելի փղշտացիութիւն մը։ Անիկա կարիք մըն է, գրեթե անհրաժեշտութիւն մը, զանգուածները յարդարելու համար հզօր ցնցումներու, անոնցմէ վերակոչելու քուն ուժեր, զանոնք ընծայելու աւելի վեհոգի, աւելի տաք, աւելի ազնիւ, իրենց ցեղային /218/ խորքին ու խորհուրդին հասկացողութեանը ամենէն սրբազան պաշտամունքին: [5]

Այդ էր պատճառը թերեւս իր հզօր վարկին, երբ իր բանաստեղծութիւնը կը մատուցուէր զանգուածներուն։ Վեց եօթը տարի, մինչեւ պատերազմ, մեր հանդիսական համախմբումներուն մէջ այդ քերթողութիւնը ունեցաւ շատ զօրաւոր թափանցում։ Չեմ լայննար ազդակները արտատանումին։ Իրողութիւնը պարզ է, գրական ըլլալուն չափ։

Ամբոխին իջնելու մեղքը, — բոլոր հռետորաշունչ գործերէն անբաժան — Վարուժանի մօտ կը մեղմանայ արուեստի հզօր բարիքներով։ Իրմէ ամէն քերթուած շատ դիւրաւ կը վերածուի շատ մը բաներու նոյն ատեն երբ կ՚արտասանուի։ Ամենէն առաջ անիկա վաւերական իրականութիւն մըն է, պահ, ապրում, յուշք, ողբ, պատկեր, միշտ ամբողջ՝ իբր շէնք ու զարգացում։ Ու իբր այդ մինակը բաւ որպէսզի կապուէինք իրեն։ Բայց ահա ուրիշ բարիքներ։ Իւրաքանչիւր տող ձայներու ալ դրութիւն մըն է, մարդկային զգացողութեան բոլոր ստեղներուն մասնակցութեամբը։ Ու համաձայն բառերուն տակ պահուըտած զգայութեան, ձայնը կելլէ, կը նուազի, կը վառի, կ՚որոտայ ու կը հրդեհուի։ Աւելին։ Ամէն բառ ինքնին հարիս/219/տութիւն՝ իբրեւ պատկեր, կայծակ, փայլակ, որոնք կը բուսնին, կը բռնկին ու կը մարին, վերստին ծնելու, նորոգուելու տարօրինակ ճակատագրով։ Ու երբ քերթուածը կը տեղայ մեր հոգիին վրայ ինքզինքը, հեքիաթին ոսկիին, մարդրտին նմանակ, մենք կը շուարինք այս փարթամութեան դիմաց։ Ո՞րը այդ շնորհներուն ամենէն շատ կը թուի ըլլալ յարդարուած…։ Ասոնք ամէն ընթերցող, իր կարգին, կենթադրեմ որ զգացած ըլլայ երբ մտիկ կ՚ընէր Վարուժանէն։ Սիամանթոյի Բանի ուժին (verbe) հետ բաղդատութիւն մը չեմ կրկներ հոս։

 

Զ. Ժամանակակից զգայնութիւն — Կը բանամ այս փակագիծը, հոն ուսումնասիրելու համար այն շատ անձնական, մտերիմ տարրերը որոնք ամենէն ուշ կը հասնին ամբոխներուն ու քերթողի գործին մէջ կը կազմեն վտանգաւոր ժառանգութիւն մը։ Կասկածէ դուրս է որ այս շատ մասնակի բխումները ամենէն աւելի գուրգուրանքը, խնամքը, հաւատքը պահեցին իրենց համար, բանաստեղծէն։ Բայց որոնց ուրիշներուն հաղորդականութիւնը չգտաւ իր արդարացումը։ Մեր մեծ բանաստեղծներուն համար այս իրողութիւնը ընդհանուր է։ Վահան Թէքէեանի լաւագոյն քերթուածները ապահովաբար անոնք են որոնք մեզի բան չեն ըսեր այսօր, բայց որոնց ետին կը հաւատամ թէ անիկա զետեղած է հոգիի ամենէն թանկագին փշրանքներ։ Վարուժան անմասն չէ բախտէն։ Իր տրտունջքը մեհենագրութիւն մը չէ անշուշտ։ Բայց զայն լեցնող զգայնութիւնը այնքան /220/ անձնական, մասնակի պարագայական նկարագիր մը կը մատնէ որ կը դժուարանանք մտերմանալ։ Սիրոյ երգիչ մը չեղաւ անիկա, փորձը տալու համար մեր զղայութիւններէն ամենէն մեղայատուկ, արտայայտիչ, յատկանշող մէկ տարրին։ Իր տառապանքը, որուն տեղեակ եմ մօտէն, հեռու գրական թեմա ըլլալէ, ողբերգութիւն մըն է գրեթէ, սկիզբ առած հեռաւոր արեւմուտքէն, եւ փոխանակ մեղմանալու, ընտելանալու, մարդկայնանալու, մթարած է ու զայրագնած։ Չեմ բանար տռամը։ Իր յիշատակը չունի շահելիք այդ անգաղտնապահութենէն։ Անիկա չյաջողեցաւ այդ տառապանքը արուեստի ալ վերածել, ինչպէս ըրին մեր միւս տաղանդաւոր քերթողները, Մ. Պէշիկթաշլեան, Պ. Դուրեան, Վ. Թէքէեան, որոնց քերթողութեան քանի մը անմահ գոհարները կու գան այդ աշխարհէն։

Բայց ժամանակակից զգայնութեան մաս կը կազմեն բացառիկ ալ ապրումները, որոնք հայթայթուեցան իրեն գլխաւորաբար մեծ քաղաքներէն։ Կինը, իբրեւ միս, ապրանք, ներքին փտութիւն, ոսկիին կաւատութեամբ զզուելի ու շնիկներու սպասովը՝ ահաւոր։ ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵ՛Ր, (ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ), առանց հռետորութենէ տժգունելու, վասնզի անոնք կը բուսնին այդ քաղաքներուն ոսկի ցեխին մէջ ու մեզ կը յուզեն։ Դէպի ընկերային տարողութեամբ յօրինումներ չեն սակայն անոնք, թէեւ Վարուժանի զգայնութիւնը անմասն չէր ատկէ (ուրիշ փարակրաֆի մէջ ես կը մօտենամ հարցին)։ Պարզ պատկերներ։ Կարդացէք ԸՆԿԵՑԻԿԸ։ Պիտի ազդուիք այդ մօրմէն որքան մարմար սանդուխներու վրայ «թողլքուած» կեանքի գաղջ ծրարէն։ Ու պիտի տառապիք ոչ թե բոլոր մայրերուն ու լքուած փոքրիկներուն հաշւոյն, այլ այն պարագայական, այդ պահուն ու տեղին յատուկ խռովքով որ մեր աչքերուն ու զգայարանքներուն վկայութիւնն են երբեմն։ Վարուժանի ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐը մեզի կու տան բաւական թիւ մը քերթուածներու, որոնց մթնոլորտը շինուած է այդ ամէնով։

Ըսի թէ իր քերթողական աշխարհը ողողուած էր անցեալով: Երկու մեծ հատորներ անկործանելի փաստեր են այդ իրողութեան։ Չեմ բանար վցուն վէճը, արուեստի գործի մը մէջ, ժամանակի դերին։ Ոչ միայն մեր օրերուն ի նպաստ բան մը չենք շահիր անկէ, այլեւ կը ստիպուինք գրեթէ յիմար, առնուազն անհեթեթ balourdise–ներ քշելու։ Եւ ասիկա անոր համար որ կատարեալ արուեստագէտը դուրս է ժամանակէն։ Կ՚արժէ՝ այդ ժամանակին վրայ իր զանցումներովը։ Միայն միջոցին չէ որ վարն ու վերը գոյութիւն չունի։ Չունին անոնք ժամանակին ալ մէջը։ Տեղական գոյն, պատ/221/մական հարազատութիւն, քիչիկ մը չմտական փառասիրութիւններ, հաստ ու հաստատ նիւթապաշտութիւն միտքէս չեն անցնիր երբ կը կարդամ ՄԵՌԱԾ ԱՍՏՈՒԱԾՆԵՐՈՒՆը։ Ու Կիւդնոսն ի վեր նաւող եգիպտացի թագուհիին ԿՂԷՈՊԱՏՐԱ (ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ ) կերպընկալ գեղեցկութիւնը կամ վաղնջական մոյնքը չեն որ զիս կը կապեն քերթուածին։ Ընդարձակ յօրինումի մը մէջ (ՀԱՐՃԸ ) Դանիէլ Վարուժան փորձած է պոէման: Անցեալի յատակին վրայ ձեւուած այս կառոյցները չհերքելով հանդերձ ժամանակը, չեն աշխատիր ատոր հասկացողութեան վերարտադրումին։ Անոնց բոլորին մէջ ալ տիրականը ժամանակակից զգայնութիւնն է։ Մարդերը կը նախանձէին, կը սիրէին, կը տառապէին, կը սպաննէին Քրիստոսէ տասը, քսան դար առաջ ինչպէս ետքը։ Ու արուեստի գործը, աւելորդ է կրկնել, զգացումներուն արտայայտումէն չի կրնար ինքզինքը զերծել։ Թերեւս այս պատճառով է որ մենք կը հաղորդուինք Վարուժանի հեթանոսութեան, անցելապաշտութեան (passéisme), դասականութեան. քանի որ կեցուածքներու աս արտաքին զանազանութեան ետին կայ ու կը մնայ մէկ ու նոյն մարդը, պայծառ գոյներու, պարարտ ձեւերու, զօրաւոր զգայութիւններու բոլորանուէր տարփաւորը։ Ու այս հաւաստումը հոս հոմանիշ է խառնուածքին։ Պատկանիլ՝ մեր օրերուն։ Ատիկա ըրած ենք արդէն, մեր մարմինովը [6] ։ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐը գիրքն է որ կը համադրէ խառնուածքի բացառիկ հարստութիւն մը։ Ու այդ հարստութեան մէջ անկարեւոր չէ բաժինը այն շնորհքներուն որոնք Վահան Թէքէեանի, Միսաք Մեծարենցի ու աւելի էին անունի մը Մ. Պէշիկթաշլեանի տաղարաններուն տուած են պատկան նկարագիր։ Ամբողջ արեւմուտք մը, իր մեծ քաղաքներուն ոլորտովը եւ գոյներով, իր հողիին խոնաւ գեղեցկութեամբը, իր արուեստին խռովքներովը՝ Թէքէեանի տաղերուն աշխարհը։ Պոլիս մը, Մերձաւոր Արեւելք մը։ Համապատասխան նկարագիրներով՝ Մեծարենցի մէջ։ Ու մէկ կողմով հարազատ ուրիշ Պոլիս մը՝ Պէշիկթաշլեանի մօտ։ Նոյն այս հանգամանքը, աւելի տիպարային կատարելութեամբ մը Դ. Վարուժանի մէջ, որուն տաղանդը կը նպաստաւորուի վերի անուններուն պակսած ուրիշ փորձառութիւններով ալ։ Ժամանակակից բանաստեղծի յղացքը իր մօտ կ՚ընդարձակուի, այսպէս, առնելու համար պատկերը թերեւս ամբողջ հայ բանաստեղ/222/ծութեան խորհուրդին, երբ այս բառին մէջ ուզենք դնել համանուագը մեր հոգին յուղող բոլոր հարցերուն։ Այդ դիտակէն դիտուած՝ Վարուժանի գործը ամենէն ամբողջ արտայայտութիւնն է արեւմտահայ հոգին։

 

Է. Հայեցիութիւն — Ու Հա՛րցը՝ անմիջապէս։ Ո՞րքանով հայ, առհաւօրէն ու այժմէաբար, օրինակի մը համար, ԼՈՅՍԻՆ ԱՂԲԻՒՐԸ քերթուածը։ Ու հանգիտօրէն՝ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ, ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ, ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ։ Ասոր պատասխան մը յաւակնած են տալ արեւելահայ աղանդաւորները (Հին դպրոց, Շիրվանզադե, Նոր դպրոց՝ Խորհրդահայ տարազները) զայն ուրանալով, միակտուր ու ամբողջ որքան անվերադարձ։ Տեսակէտները որքան իրարմէ հեռու, իրար կ՚ամբողջացնեն արդիւնքին առջեւ, որ դատապարտութիւնն է այդ շքեղ իրագործման։ Ուրե՞մն։ — Բայց նոր չէ որ հերետիկոսներ կապրին։ Ու հերետիկոսութիւնը ամենէն քիչ մեղքը կը գործէ կրկին արուեստի մարզին վրայ բարեբախտաբար։ Թոլսթոյի մը հերքումները չեն մեռցուցած ԱՆՆԱ ՔԱՐԵՆԻՆԱն։ Ոչ ալ Չրաքեանի ուրացումը իր ՆԵՐԱՇԽԱՐՀին, կործանած այս գիրքը։ Արեւելահայ աղանդաւորութեան վճիռը չեմ փաթթեր մատի։ Ու չեմ խնայեր ճիգ մը, այդ վճիռին մէջ զգալու նաեւ դերը անոնց գրականութեան ընդհանուր շրջափոխութեան [7] ։ Վարուժանի քերթողութեան մէջ ցեղային տարրը, իբ/223/րեւ խորք, ոչ ոք մտքէն պիտի անցընէր կասկածի ենթարկել։ Նոյնիսկ ամենէն տարօրինակ զգայնութիւններու փունջը։ Հեթանոսութիւնը, օտար բխում մը չէր մեր ժողովուրդին, տեսանք ատիկա։ Ու կը կենամ առարկութեանց առջեւ որոնք կու գան աւելի հեռահայեաց հանգանակներէ։ Հա՞յ: այդ գործը։ Գոնէ` այդ գիւղը։

Իմ պատասխանը չեմ սակարկեր։ Ու այս հաստատումը անոր համար՝ վասնզի ատով իսկ կ՚ազատագրեմ իմ ժողովուրդի իմացական հորիզոնը, անոր պարունակին մէջ առնել կրնալու համար այն բազմադիմի հարցերը, որոնք մեր ժամանակներու իմացականութիւնը կը յատկանչեն։ Արդարեւ, առանց այս լայնացում ին, մեր ժողովուրդի վերջին ու արժէքաւոր ճիգը, Արեւմտահայ գրականութիւնը հարկ պիտի ըլլար դուրս մղել ցեղային իրագործմանց գանձարանէն։ Նման արարք մը պարզ անիմաստութենէ մը աւելի պիտի կշռէր այսօր։ Յետոյ քիչ չեն գրականութիւնները, որոնց մէջ ցեղային գիծը մեզի ներկայանայ այն տարտամութեամբ որով յանցապարտ կը կացուցուի անիկա արեւմտահայ գրականութեան մէջ։ Կայ անշուշտ ֆրանսացին իր գրականութեան մէջ։ Բայց ատով չէ որ այդ գրականութիւնը կը սիրէ պարծենալ։ Նո՜ւյնը՝ լատին գրականութեան համար որ նիւթ ու կաղապար ամբողջութեամբ չէ խղճահարած փոխադրել ուրիշներէն։

/224/ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ հայեցիութիւնը կը պարզէ նկարագիր մը որ սեպհական է իրեն։ Ու այդ հանգամանքը թերեւս ցեղէն դուրս, ցեղէն վեր տարրի գոյութեամբն է պայմանաւոր։ Եթէ մեր մեծ բանաստեղծները Դուրեան, Մեծարենց քիչ յատկանիշներ կը վերբերեն իրենց ցեղին ընդերքէն, ու հազիւ հեռաւոր կապերով կը միանան ցեղային միջին զգայնութեան մը, չեն ալ դադրիր, սակայն պատկանել է իրենց ժողովուրդին։ Ու դժուար չէ զանոնք հաշտեցնել ցեղային միջինին, հերիք է որ այդ միջինը ընդլայնենք քիչ մը, անկէ ներս առնելու համար ձեւ, փայլ, պատկերակերտութեան ընդունակութիւն, բարդին, բարձրին, որին զգայարանքները, որոնք երբեմն իրական ալ եղած են անոր պատմութեան ճամբուն վրայ։ Յունաբան դպրոցը (Զ–Ը դար) ատոր պայծառ փաստ մըն է, ըլլալէ ետքը ամուր ճիգ մը։ Լեզուական խրթնութիւն, սեթեւեթ ձեւի խնամ. ք, վտանգ մը դառնալու աստիճան առաջ մղուած, կան մեր էին մատենագիրներուն մօտ։ Աւելին։ Այդ փոյթը գրեթէ մշակոյթի կերպ մըն է։ Զուր տեղը չէ որ մեծագոյն մեր բանաստեղծը պիտի գրէ լեզուով մը (Նարեկացի) ուր ո'չ հելլէնը կայ, ոչ ալ հինգերորդ դարու վճիտ ճարտարապետութիւնը։ Այս ամենէն կը հետեւի որ Արեւմտահայ գրականութեան սա կողմերը օտարոտի ու խորթ շնորհներ չեն, արժանի դատապարտման։ Ու Վարուժանի ինչպէս նմաններու գործը կը վերածուի իր ճշմարիտ իմաստին։

Թերեւս քիչ մը շատ արկածախնդրութիւն՝ տեսնել ուզել ու գտնել Արեւմտահայ գրականութեան մէջ այն կարեւոր արժանիքները, որոնք թանկ են մեզի համար, մեր քերթողութեան մէջ մասնաւորապէս։ Շքեղ ու ներդաշնակ շէնքը որով արդար է որ հպարտանայ արեւմտահայ միտքը, իրագործումն է մէկէ աւելի չնորհներու։ Չեմ կրնար ամբողջ ժողովուրդի մը իմացական շնորհներուն աւազան ընդունիլ, օրինակի մը համար Հրանդի, Թլկատինցիի, Զարդարեանի երկերը, պարզ հարազատութեան, հայեցիութեան ստորոգելիի մը ենթարկուած։ Չեմ ուրանար ասոնց տարողութիւնը։ Բայց չեմ խորանարդեր անոնց արժեքը։ Ու այն շնորհները, որոնք իրական են մեր պոլսատիպ պրողներուն մօտ, չեմ վտարեր մեր արժէքներուն գանձարանէն։ Դանիէլ Վարուժան կը դառնայ այս իսկ զեղումով իր ցեղային բանակին ու կ՚ըլլայ լար մը անոր զգայնութենէն, յոյր, փարթամ, քաղցր ու հեշտահունչ։ Թերեւս երեւակայութեան պերճանքը, թռիչքի յանդգնութիւնը, համամարդկային իտէալներ, կրակ ու կարեցութիւն, ինքնավստահութիւն ու երազանք բառեր չեն միայն, տարտամ կաղապարներ՝ վիճակներու համար, որոնց պարագրկումը /225/ մեզ կը հեռացնէ մեր կարողութեան շրջանակէն։ Անոնք որ հետեւած են պայմաններուն, որոնցմէ վարուած է մեր կեանքը, դժուարութիւն կը զգան հասկնալու թէ ինչպէս արեան ու սուրի կիսադարեան մրրկին մէջ մեր գրականութիւնը կերպը գտած է արտադրելու իր մեծ դէմքերը։ Այս է թերեւս առեղծուածին ազդակը։ Բայց առեղծուած մը բան մը կ՚ապացուցանէ ի վերջոյ։ Անկէ դուրս ու վեր է իրականութիւնը, այսինքն Արեւմտահայ գրականութիւնը։

* * *

Դանիէլ Վարուժանի մէջ կը տարուիմ տեսնել:

ա) Պայծառ, լուսաբաղձ, ճախրանք չընկրկող երեւակայութիւնը այս ժողովուրդին, դարերու սանդուխով մը իրարու կապող մեր ցեղին ազատ, առողջ, շքեղ կեանքը երբ տէրն է իր հողերուն, իր հրաշալի երկրէն ճարտարապետուած իր հոգիին, ու այն նուազ, կործանած, արնաշաղախ միւս ալ շրջանին երբ լքուած է իրմէն ու աշխարհէն։

բ) Խոր, իրաւ, թրթռուն զգայնութիւնը այս ժողովուրդին, գոյ՝ կուրծքին տակը մեր բոլորին (ինչպէս ինք բանաձեւած է այս ամէնը շքեղ քերթուածի մը մէջ, ԿԱՐՄԻՐ ՀՈՂԸ) ու ոճի ելած մեր աղօթքներուն, երկերուն, ժամերուն, գրական ստեղծումներուն մէջ։ Այժմ տաճկցած այդ մարդերուն վրայ՝ ինչ որ դարերուն մատովը գրուեցաւ մեր ճակտին ու անցաւ անկէ անդին, մեր ուղեղին մէջ կազմելու ոստայնը մեր կիրքերուն, փոքրութեանց ու անկարելի ըսուելու չափ դժուար հերոսութեանց, մեր բզկտումներուն ու իրարու արեւելուած մեր գորովանքին, որով մեր գիւղը կ՚ըլլար մեծկակ փեթակ մը, հասարակաց յուզումներով ու մէկ մարդու նման ոտքի կը բարձրանար…։ Ասոնց այսօրուան պակսիլը մեզմէ՝ փաստ մը չէ որ կազմած չըլլան անոնք մեր զգայնութիւնը։

գ) Խոր, իրաւ համակրազին տրտմութիւնը, որով պարուրուած ապրել ենք մեր տարիները այս քանի հազարներէ ի վեր։ Որ անցեր է մեր ճակատէն դարձեալ մեր զգայարանքներուն ու ըրեր մեր նա։ ուածքը անորակելի, մեր երաժշտութիւնը սխրալի ու արցունքի տանող, մեր մարմինին ժապաւէնները թխամոյն ու մեր ուրախութենէն իսկ սգաւոր, կոտրած։

դ) Մեր հոգեկան համեստութիւնը, զոր վերածեր ենք ցեղային առաքինութեան, մեր պապերուն հանդէպ յարգանքը փոխակերպելով թաքուն հպարտութեան. մեր կործանած պատմութիւնը կրելու /226/ համար անհրաժեշտ տարազ, բայց որ պաշտպանելէ մեզ, մեզմէ զօրաւորներուն գրոհներուն դէմ ու դեռ կը պաշտպանէ մեզ՝ մեզի դէմ։ Հիմա որ մեզմէ զզուանքը մեր գրագէտներէն իջած է մեր երիտասարդութեան, չունինք աւելի զօրաւոր դարման մը քան հասկացողութիւնը սա տարազին։

ե) Մեր այլասիրութիւնը, որ շրջուած եսասիրութիւնը չէ տկարներուն, պարտուածներուն։ Հասեր ենք մեզմէ ուժովներուն, մեզմէ տկարներուն, միշտ լիալիր ու վճռական։ Կարդացէք պատմութիւնը։

Կարելի էր երկարել սա տրոհումը։ Կը կենամ ու կը հարցնեմ. — Կա՞ն ասոնք Վարուժանի քերթողութեան մէջ։ Պատասխանը կու տայ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐը։ Ու այդ պատասխանը կը փակէ հայեցիութեան հարցը, իր քերթողութեան հետ տրուած։

4

Մասնակի այս հարցերէն զատ, Դ. Վարուժանի քերթողութիւնը մեր առջեւ կը դնէ ուրիշ աւելի ընդարձակ իրողութիւններ, աշխարհէ որքան ասոր արտայայտում էն։

Չեմ ծանրանար այդ աշխարհին այն մասին վրայ որ մեր նոր գրականութեան ամենէն խոր, համատարած, կսկծալի յուզումները թելադրեց։ Հայ տառապանքին, ընդվզումին, երազներուն, արդարութեան ու բարիքի ծարաւին համատրոփ եղերերգութիւնն էր ա տիկա մեր բոլոր գրողներուն համար հասարակաց։ Այդ զգացողութիւնը, դիտուած այն ընկրկումի կէտէն ուր կը կենամ, ամենէն տիրական նկարագիրը կը կազմէ այդ գրականութեան։ Ու դիտուա՛ծ դարձեալ, պատմութեան դաշտէն, կը մնայ ամենէն տարածուն, ամենէն անողոք ստուգութիւնը մօտաւորապէս երեք սերունդի կեանքին։ Ոգեկոչական, միամիտ, պարզունակ, այդ զգայնութիւնը մեր ռոմանթիքներուն մօտ, ժամանակին հետ պիտի թխպանայ քիչ առ քիչ։ Մեր իրապաշտները զայն պիտի չզարգացնեն (Պոլսոյ թեւը անկարող էր ատոր, ռեժիմին պատճառով) բայց Պոլսէն փախուստէն յետոյ եւրոպական կեդրոններու մէջ, լքումի ու յուսահատ ոգորումին առընթեր պիտի տարածեն անոր քանի մը անմահ քանդակները։ ԿԱՐՄԻՐ ԺԱՄՈՒՑը, որքան ալ անկատար ու տկար իբր վիպական յօրինում, հզօր պատկեր մըն է անկէ, այդ զգայնութենէն։ Արուեստագէտ սերունդը թէ Եւրոպա, թէ՛ Պոլիս, անկէ պիտի ստեղծէ մեր նոր արուեստին ամենէն շքեղ փառքերը։

/227/ Դանիել Վարուժանի բաժինը, մեծագոյնն է այդ զգայնութեան քերթողակերպ պարագրկումէն։ Չեմ ըներ ոտնակոխ Սիամանթոյի փառքը, երբ, այսպէս, իրմէ տիրակալուած (կը հաւատար ատոր) աս աշխարհին մէջ կը դնեմ Վարուժանի անդրին։ Սիամանթոյի գործը անամբողջ է ու միալար, չըսելու համար միօրինակ է։ Ու ծանօթ է այդ գործը մեր բոլորին իբր աղջամուղջ մը, մղձաւանջ մը ապոգալիպս մը, զոր մշտական կրակ մը առկախ կը բռնէ ամբողջ ժողովուրդի մը վերեւ, մինչ խորքին կը կատարուի ահաւոր ողջակէզը նոր ժամանակներուն։ Ասիկա աշխարհ մը ըլլալէ աւելի յաճախանք մըն է իր մօտ ու մեր մէջ։ Անշուշտ երբեմն ուրիշ կտորներ՝ վայրերէ, տեսիլներ՝ ուրիշ զգացողութիւններէ հանգուցուած, մարդեր ալ, որոնք մինակ չեն մորթուիր, այլ գիտեն մորթել։ Անշուշտ երբեմն ուրիշ հորիզոններ, հին ու հեռո՛ւ, որոնց ետեւէն մարգարէներ (Ս. ՄԵՍՐՈՊ) մեր վրայ կը թափեն անձրեւը ոսկի պատկերներուն։ Բայց բառական այդ շքեղանքը չի պաշտպանուիր միշտ կեանքին իրաւ նպաստովը։ Վեց եօթը հատոր կը հաչուէ այդ քերթողութիւնը Սիամանթոյի։ Բայց անոնք վերածելի են իրարու՝ իբր զգայնութիւն, ու աւելի ձախորդ իբրեւ արտայայտութիւն։ Դ. Վարուժանի ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ մեծ ու միակ գիրք մըն է, յայտարար սակայն այդ ցեղին կարելի շնորհներուն։

Աւելորդ է վերլուծել գիրք մը, դասական եղանակով, պատմել անոր բովանդակութիւնը գլուխ առ գլուխ, վերծանել անկէ տիրական ակօսներ զգացողութեան, երբ այդ գիրքը գրագէտի մը դաստակերտը չէ, ըսել կ՚ուզեմ՝ երբ անոր հեղինակը, ամէն ժամանակներու համար էական, խորհրդաւոր ազդմունքներու, հին բառով մը՝ ներշնչումի մը քարոզն է, մարդը՝ որ կը հաւաքէ, կ՚աւազանէ հազարներու եւ բիւրերու զգացումներուն աննշմարելի շամանդաղները իր հոգիին վառարանին, ու զանոնք պայծառ լոյսի մը, հրկիզող արեւի մը պէս դուրս կը պոռթկայ, ողողելով, շլացնելով, տաքցնելով ու վառելով գօսացած սիրտերը ու քար կտրած երակները։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ նման զգացումներ կը թելադրէ մեզի, մեր ժողովուրդին բոլոր բարեմասնութիւններէն փարթամ քանդակներ, մէկը միւսէն աղուոր։ Հոն է Հայոց Պատմութիւնը, իր հերոսներուն պատկառելի շքախումբովը, հայրապետ թէ արքայ, ռազմիկ թէ գեղջուկ, գրող թէ որսորդ, մայր թէ գեղուհի։ Հոն է Հայոց երկիրը իբրեւ ձեւ ու ոգի, իբրեւ գեղեցկութիւն ու մթութիւն։ Հոն է մեր անցեալը, արագ, փայլակնագիր տողերով դրուագուած որոնք քերթուածի մը տունը կ՚ընեն կէս դարը մեր պատմութեան։ Երբեմն ամբողջ ողբեր/228/գութիւն մը (ՋԱՐԴԸ, ԴԻԱԿԻՆ ՍԱՅԼԸ, ԿԻԼԻԿԵԱՆ ՄՈԽԻՐՆԵՐՈՒՆ), որուն թաւալումը, մե՛ր սարսափէն բռնուած ջիղերուն վրայ, մեզի մոռցնել կու տայ գիրին, բառին դերը ու մեզ կը նետէ արցունքի։ Երբեմն այդ գիրքը հիւղակ մըն է «ուռնազարդ» առուի մը եզերքի կակաչներով «ծաղկեւորած» որու շեմին, ծերուկ կատուի մը մրմունջին ընդմէջէն մայրը իր հեռու որդիին կ՚ուղղէ խօսքեր այնքան սրտագին, այնքան իրաւ, որ ամբողջ ժողովուրդի մը սիրտին բերանը կ՚ըլլայ, ատով, այդպէս խորհրդագրուած, մեհենագրուած ճերմակ կտաւին վրայ թուղթին։ Այդ վիշտը, այդ զարհուրագին զգացողութեանց տագնապը (այդ մօրը աչքերը երբեմն լացած ալ «իր ծունկերուն վրայ մորթուած եօթը զաւակ»), մեր գրականութեան մէջ եթէ երբեք յաճախանքի մը ձեւը կ՚առնէ, ստեղծելու համար նորերու քրթմնջումը ընդդէմ այդ նոթին, չի դադրիր ըլլալէ ամենէն ահաւոր իրականութեան ալ վաւերագիրը։ Անոնք որ լալկան, յուսահատ ոգին կը դատափետեն արեւմտահայ գրականութեան, չունին արդարացում։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԻ ուրիշ չէր կուրծքին տակ միլիոններու։ Ո՞վ է ան թշուառականը, որ չէ անցեր այդ զգայութիւններէն։ Այսօր նստիլ Փարիզ կամ Նիւ Եորք, ու ողբ միայն տեսնել մեր ստեղծումներուն մէջ, տգիտութենէ աւելի բան մըն է, հոգեկան ստորնութիւն։ Զի այն ամէնը որ արուեստագէտին գերագոյն տագնապը կազմեց, գրական տագնապ մը չէր դժբախտաբար։ Ոչ ալ գերութեան տագնապ մը։ Անիկա լման ցեղի մը ամենէն խորագոյն անձկութեան զարհուրանքը եղաւ։ Ու աւելի քան իրաւ։ Մեր բոլոր հռետորութիւնը անբաւական կու գայ նուաճելու մէկ հատիկ իսկ ողբերգութիւն, երբ անիկա կը կատարուի թուրքին ձեռքովը, հրաշագեղ նկարչութեամբ վայրերու մէջ։ Առէք պատահական քերթուած մը ՀԱՅՀՈՅԱՆՔԸ (ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ)։ Լերան վրայ, լուսնին տակ։ Կուլան հալածուածները։ Պառաւ մը, մէկ ձեռքը յենացուպին, միւսը երկինքին, կը բանայ իր բերանը ու կ՚ըսէ խօսքեր։ Ի՞նչ բնական, ինչ քի՞չ, թափը որ այդ բառերուն կրակն է պառաւին ու մեր ալ ոսկորներուն փապուղիները մինչեւ։ Յիսուն տող։ Այո, բայց յիսուն հազար տարիներու խտութեամբ։ Մեր լման պատմութիւնը, որ տողերուն գիծովը կը բարձրանայ, կը կարմրի կ՚ըլլայ հրդեհ, պահելով ձեւերուն անհուն ճշգրտութիւնը։ Սո՞ւտ է այս դժոխքը, զոր հազար հազար սատանաները անգամ քիչ գային պիտի ճարտարապետելու, բայց որուն նկարը մենէ իւրաքանչիւրին հոգեյատակը գրուած է անջնջելի կերպով։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ երբեմն հայ աղջիկն է, ԱՐՄԵՆՈՒՀԻՆ, արեւելքին բոլոր ձգողութիւններովը, լեռնագեղ ու խորունկ, զոր կը /229/ գերեն ու կը հանդերձեն վայրագ անկողիններու ողջակէզին։ Սո՞ւտ՝ այս տռամին առնուազն ամօթը ամէն անոնց համար որ մարդ մը եղան քսանին ու վաթսունին մէջը։

… Ու այդ գիրքը է տակաւին թաւիշը մեր մամռագեղ սարերուն, զմրուխտ մեր վանքերը գոգաւոր պատսպարող պուրակներուն, ոսկին մեր դաշտերուն ու «լալն ու մարգարիտը» մեր մարտիկներուն օրօրան ծառայած ապառաժներուն։ Գրական թեմա մը չէ սա հոգեբանութեան տիրական կշիռը մեր նոր գրականութեան Համար։ Անիկա ամենէն բարձր ու հարազատ բխումն է մեր կեանքին։

Ու այս հոգեվիճակին արտայայտութեան կերպը՝ ուրիշ հարց : Անիկա շնորհն է, ճարտարութիւնն է բառի մեծ վարպետի մը, տափ, հաղորդական, ճաճանչավառ, որ իր լեզուն կը ճանչնայ իր ամբողջ հասակովը [8] եւ լայն գործածելու ատեն յաճախանքին տակն է հզօր ազդմունքներու։ Ոճի ուսումնասիրութիւն մը գրագիտական զրահանքով, անբաւական պիտի գար բացատրելու Դ. Վարուժանի բանին բացառիկ շքեղանքը։ Աւելի բնական կը թուի ինծի այդ յաջողութիւնը պաշտպանութեանը յանձնել իր տաղանդին որ իրեն համար գործածուած՝ հոմանիշ է բնատուր առաքինութեանց հանդէսի մը։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ մեր նոր քնարերգութեան ամենէն երանգաւոր, հրավառ (ինք պիտի չմերժէր «հրավարս») եղերանուագն է, հանդէսը մեր զգացողութեանց զօրաւորագոյններուն։

* * *

/230/ Փարակրաֆի մը մէջ (արդի զգայնութիւն) ես մօտեցայ այն քանի մը բացառիկ վիճակներուն, որոնք Դ. Վարուժանի գործին կու տան ներկայացուցչական այլապէս խորհրդանշական իմաստ մը։ Ասոնցմէ ամենէն որոշ պարզուածը զզացողութիւնն է համայնական տառապանքին որ դրուած է արդի մարդուն առջեւ։ Չեմ լայներ իմ դիտողութիւններուն շրջանակը։ Բաւ է միայն յայտարարել, որ քսան ու աւելի գործը արուեստի քիչ անդամ զբաղեցու զանգուածներուն ողբերգութեամբը։ Ատիկա սպասին էր լծուած որոշ կարգերու, չըսելու համար դասակարգերու։ Մեր օրերուն ամենէն ակնբախ իրողութիւնը արուեստի մէջ, խորտակումն էր այդ կախարդական պարունակին։ Հիմա միջին դասակարգն է որ տիրական է մեր գրքերուն մէջ։ Արեւմտահայ գրականութիւնը ըլլալէ ետքը անհատներու երազանքին նախընտրեալ գետինը, ցեղային զգայնութեան իր դարպասովը կը կոտրէ մեր ռոմանթիքներուն այնքան սիրելի ախորժակները ու կը բանայ ճամբան համամարդկային յոյզերուն։ Դ. Վարուժան այն բանաստեղծն է որ ընդարձակած է աստիճան մը աւելի, այդ ճամբան։ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐուն մէջ՝ որոշ աշխարհ մը, աշխատանքին, մեքենային, «բանուոր» յղացքին հետ կապուած զգացումներուն յանդուգն նուաճումովը, գէթ ասոր փորձովը ուշագրաւ։ «Ընկերային արուեստ մը» ինչպէս ուզեցին զայն որակել արեւմուտքի բանաստեղծները, կանխող դարավերջին։ Կարելի է։ Պարզ է սակայն ինծի համար փաստը քերթուածներուն, որոնք ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵՐ ընդհանուր անունին ներքեւ կը պատմ են մասնաւորապէս նոր բաներէ. ԲԱՆՎՈՐՈՒՀԻՆ, ՍՊԱՍՈՒՄը, ԸՆԿԵՑԻԿԸ, ՄԵՌՆՈՂ ԲԱՆՈՒՈՐԻ, ԽԱԲՈՒԱԾ ԿՈՅՍԵՐը, ՄԵՔԵՆԱՆԵՐԸ, ՃԻՒԱՂԸ Կ՚ԱՆՑՆԻՆ, ԴԱԴԱՐԸ, ՄԱՅԻՍ ՄԷԿը, քերթուածներ ըլլալնուն հետ, մտավիճակներէ բիւրեղացումներ կը /231/ թուին ինծի։ Անշուշտ իր Եւրոպան դեր մը ունի այդ յղացքներուն կազմաւորման ու իր զգայարանքներուն վրայ իրենց ճնշում էին մէջ։ Գէթ մեր քնարերգութիւնը մինչեւ իր օրը չէր տուած մեզի այդ տռամներուն այլապէս խոր ու ընդարձակ զգայութիւններէն։ Իրեն ժամանակակից ու չարչարակից Ռ. Սեւակի ԿԱՐՄԻՐ ԳԻՐՔն իսկ խակ նիւթ մըն է դժբախտաբար։ Ուրիչ պոռչտուք, թերեւս սուտ ալ երգ՝ արդի արեւելահայ քերթողութեան աղբակոյտը։ Ու Վարուժան կը մնայ մինակը ընկերային տարողութեամբ բանաստեղծութեան մը սպասարկու։ Չեմ վերլուծեր այդ աշխարհը։ Անշուշտ անոր իմաստը չի կրնար բարձրանալ ցեղային հոծ զգացումներուն նպաստովը իրմէ կերտուած միւս յաղթանակին։ Եւ սակայն չի դադրիր Դ. Վարուժանի տաղանդին վրայ սրտառուչ վկայութիւն մը ըլլալէ։

Դիտել տուի թէ ընկերային տարողութեամբ սա քերթուածներու ետին արուեստագէտը անհաւասար է, չըսելու համար տկար։ Չեմ երթար առաջ. ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵՐուն այդ փունջը որակել գեղեցիկ բայց շինծու պսակ մը, դրուած՝ համայնական տառապանքի խորանին։ Այս նուազումը թերեւս անոր համար, վասնզի բանաստեղծը մարդն է ուրիշ ազդմունքներու, տարտամ ընդհանրութիւնով միայն հաղորդ ընկերային տագնապին, գրեթէ հանդիսատես մը քան բաժնեկից մը։ Իր ՄԵՔԵՆԱՆԵՐ քերթուածը անցորդի զգացողութիւններէ թելադրուած, մեզ կը տպաւորէ իբրեւ այդ, մինչ մենք շատ լաւ գիտենք որ մեզ յուզելու համար այսօր քիչ կու գան աչքին առածները մեր շրջապատին։ Մենք կը հաղորդուինք անով շատ–շատ արտաքին աշխարհի կարգ մը խռովքներուն [9], բայց մեր հոգին կը /232/ յանձնենք անոնց որ աչքէն անդինը, ասոր չտեսածը գիտեն որսալ ու մատուցել մեզի։ Բայց մեր հոգին կը փնտռէ այն հիմնապէս մարդկային գոլը, որ մեր ուղեղին թորումն է կարծես մեր աշխատավայրին վրայ։ Վաթսուն ու աւելի տարիներ իմ մայրը նստաւ իր աշխատանքի աթոռին, մետաքսի մանարանի մը մէջ։ Ութը տարեկանին մտած էր հոն։ Ես, պզտիկ տղայ, երբեմն կ՚արտօնուէի իր մօտը երթալ։ Կիներուն ու աղջիկներուն երգին մէջ էր լացը, մետաքսի թելերուն խարտեաշ փայլին մէջ էր հացին սարսափը, դարձող անիւներուն, ճախարակներուն բզզիւնին մէջ էր, հիմա կը մտածեմ, ամբողջ տագնապը այդ արարածներուն` իրենց հոգիի այն մասերուն որոնք անոնց ներսը ունէին իրենց առանձին օրէնքները։ Խաշած խոզակին ու կլոր կլոր եռացող սեւ ջուրին մէջ էր մատղաշ կամ կործանած մատներուն քերթուածը։ Այսօր, սա տողերուն հետ, ինծի կը դառնան հարիւրաւոր այդ թշուառներուն բոլոր ողբերգութիւնները, առանց գրքունակ երանգի, քրտինքէ, խոնաւ երազներէ, արեւի չելած սէրերէ, թարմ թարմ կռնծած կուսութիւններէ յօրինուած, որոնք հեռուէն կը տեսնուին բայց կը թարգմանեն իբր տեսողութիւն՝ իրականութիւնը այնքան որքան շուք մը զինք յօրինող իրականութիւնը։ Այսպէս է որ մարդիկ պարտաւոր կը դառնան իրենց մարմինով գրելու իրենց աշխատանքին քերթուածը, հսկայ դժոխքներուն ծոցը արդի մեքենաստանին։

Աւելի սրտառուչ, սակայն՝ այն միւսները որոնք անջատ պատկերներ են։ Իբր այդ անոնց իրականութիւնը կ՚երաշխաւորուի անոնց խռովքովն ալ, քանի որ ԽԱԲՈՒԱԾ ԿՈՅՍԵՐը մեր քաղաքակրթութեան մէկ հիւանդութիւնը չեն պատմեր մեզի լոկ, այլ աւելի մութ բաներու ալ թելադիր են մեր հոգիներէն ներս։ Ինչ փոյթ որ կերպընկալ գեղեցկութեանց մեծ մթերք մը կը միջամտէ, օրինակի մը համար, որպէսզի ինքնին արդէն փաթեթիք նիւթ մը՝ ԸՆԿԵՑԻԿԸ, բռնանայ մեր հոգիին վրայ։ Բանաստեղծութիւն մը միշտ ինքնաբաւ է։ Ըսել կուզեմ՝ ձեւին մեղքերը կը տապալեն միայն խորքէ տնանկները։

* * *

Դ. Վարուժանի երրորդ հատորը, ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ, առանձին հարցի մը դուռ կը բանայ։ Անիկա գիւղական զգայութեանց, մթնոլորտի, գոյնի, հարազատութեան պայմաններուն պարտադրանքն է գիւղէն վերցուած բանաստեղծութեան մը մէջ։

Ստոյգ է որ կանխող երկու հատորները վճռական, աւարտած /233/ տախտակներ են, ու անոնց գործաւորը յաղթահարած է անոնց խորքը որքան արտայայտութիւնը։ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ, երեք չորրորդով, անվերածելի քանդակ մըն է, մեր հզօրագոյն զգացումներէն մէկ քանիները ունենալով իրեն ներշնչարան ու մթնոլորտ։ Մեր հայրենիքին կսկիծը, իրեն չափ խոր մեզի թելադրող դիրք՝ դժուար է գտնել։ Միւս կողմէն, ոչ նուազ ստոյգ է որ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐով մեզի տրուած ուրիշ կարգէ զգացողութիւններ, դարձեալ եզակի, կը դնեն վերջնական կնիքը իր մեծ անձնաւորութեան, քերթողական այն հարցերուն վրայ որոնք վերը անցան վերլուծում է։ Պարագան նո՞յնն է ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸին։ Կը տարակուսիմ։

 

Ու իմ վերապահումը կարդարանայ մանաւանդ այն փաստով որ Դ. Վարուժան հարազատ գիւղացի, կտրուած է անկէ բախտորոշ շրջանի մը։ Տեղ մը ըսեր եմ, մեր հոգին կը շինենք տասնէն տասնըհինգ, այսինքն անոր այն մասը, որ զգայնութեան թեզանը պիտի տայ։ Ու այդ տարիները Վարուժանի համար Պոլիսին մէջ կը զետեղուին։ Անշուշտ, Եւրոպայէն դարձին, անիկա գնաց թարմանալու իր պապերուն վրայնութեանց ջուրերուն խորը։ Բայց ուշ էր։ Թեզանը կազմուած էր շատոնց։ Իր չափը այդ ճամբորդութենէն անցորդի զգայութիւններու պիտի վերածուի, իրաւ է թէ շքեղ, նկարագեղ, չլացուցիչ իբր տեգոր ու գիծ։ Բայց, արուեստի գործ մը ներքին հոգիովը կը փրկէ ինքզինքը։ Կայ անշուշտ արտաքին ոգի մը որ դաշտանկարներու, կարկառներու, հորիզոններու, գոգերու եւ կորութիւններու ճարտարապետութիւնն է, մեզմէ դուրս, մեր վրայ իբր զգմբէթ ինքզինքը տաղաւարող։ Բայց քիչ կու գայ մեզի տալու վաւերական զզացողութիւնը այն բանին, որուն դիւրին անունը կեանքն է, բայց դժուար է չափազանց նուաճումը իբրեւ այդ։

Չեմ կրնար սակայն դատապարտել այդ հատորը, գիւղական հարազատութեան մը վրիպանքը խոշորցնելով աւելի անդին քան իրական իր իմաստը։ Գիրքը հարուստ է ուրիշ կարգէ գեղեցկութիւններով։ Գէթ իբրեւ խորք անիկա կը պատմէ մեզի մեր դարաւոր զգացումներէն, հողէն, աղբիւրէն, ցանքէն, գուռէն, կալէն, կակաչներէն, ցորենէն ու այն առարկայական խռովքներէն, որոնք այնքան ծանր կը ճնշեն մեր զգացական աշխարհին վրայ։ Պատկերելու արարքը տարուած է իր ծայրագոյն սահմաններուն։ Քերթուածները հզօր ու հսկայ նկարներ են, միջոցին վրայ կարկառուն ու ամբողջ։ Զանոնք յօրինող գոյներուն թարմութիւնը իրմէ առաջ ու իրմէ վերջ չեմ հանդիպած ուրիշի մօտ։ Գրականութի՞ւն։ Եթէ կ՚ուզէք այդպէս

 

/234/ անուանել սա պատկերախաղը, որուն հրապոյրը այնքան տիրական է սակայն Արեւմտահայ գրականութեան քիչ մը չատ քաղաքիկ մթնոլորտին մէջ։ Անշուշտ միշտ մեր իրաւունքին մէջ ենք պահանջելու նուազ արտաքին շքեղանքը, առաւել ներքին զգացողութիւններ, մանաւանդ որ ցեղապաշտ բանաստեղծի մը համար, որպիսին կը դաւանէր ինքզինքը, ոչինչ այնքան բարձրորակ ձգտում է որքան այդ ցեղին միջին առաքինութեանց քանդակներուն մէկ գանձարանին յօրինումը։ Ու մարդ տարրը քիչ է ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸին մէջ, որ պիտի տար ամենէն առաջ մարդերու հոգին։

5

Ո՞րչափով Դ. Վարուժան կարդարացնէ իր համբաւը, իր սերունդին բանաստեղծական կարողութեանց մ իջին ու վերջնական տիպարը ըլլալու։ Չէինք նշմարած վարկածին դժուարութիւնները, երբ իր գիրքերը կը շինէին իրենց վարկը, թերեւս գլխաւորաբար այն փաստով որ Դ. Վարուժանի հասունութեան հինգ-վեց տարիները դրական երկունքի մը հետ չեն ներդաշնակուիր. քանի որ գաղտնիք չէ թէ մեր մտահոգութիւնները առնուած էին քաղաքական տագնապներու ակօսէն։ Մեծարենցի բոլորովին թարմ մատը, իր համբաւին վրայ իրագործուած անարգ խաչակրութեան արձագանգով ծանրաբեռն, դեռ չէր գտած իր նուիրագործումը։ Վ. Թէքէեան, իր ՀՐԱՇԱԼԻ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆը կազմված էր անշուշտ բայց կը շարունակէր մը նալ մեծ անծանօթ մը, իր աշխարհովն ու արուեստովը, տարագրական ու արեւմտեան, քաղքենի ու զուսպ, բոլորովին նոր իր զգայնութեամբը ինչպէս արտայայտման ոգիովը, ուր ամենէն քիչ տեղ էր տրուած արեւմտահայ գրականու թեան տիրական ախորժակներուն, թռիչքին ու հռետորութեան, որոնց փոխարեն պարզութեան մէջ վճռական ճաղատութիւն մը կը պաշտպանուէր։ Սիամանթո՞ն, — անշուշտ։ Բայց ոչ իբրեւ հակադրութիւն։

Այս մեծ անուններուն կապուած հոգեվիճակներ ու արուեստի հայեցողութիւններ չեն կրնար սպառել սերունդի մը տագնապանքը՝ կեանքէն որքան իմաստէն։ Դ. Վարուժան մեծ շնորհներ նետեց իր սերունդ ին միջինին։ Իր նորութիւնը չէ անշուշտ բանին ուժգին խռովքը, զոր կը կերպաւորեն բառերու կեանքէն մեր խորհրդաւոր intuition–ները, ամէն քերթողի համար հրամայական։ Բայց մեր հռետորութիւնը ազատագրելու որոշ արժանիք մը չեմ մերժեր ի/235/րեն։ Մեր ռոմանթիքներուն նանրասիրութիւնները, լեզուական խաղարկութիւնները, մանաւանդ գրաբարի ակօսով դէպի քերթողական մը բարձրանալու այլեւս անտանելի պատրանքը կը դադրէ ին իրենց փառքէն։ Զգայնութեան ուժգնութիւն մը, բարկութիւն մը մեզ չի զարմացներ սերունդի մը մօտ, որուն սիրտը կանչուած էր ամենէն անարգ անկումներուն կսկիծին, իր ժողովուրդին վրայ գործադրուած անորակելի սպանդէն զարգացող։ Այդ սերունդը կը հաւատար անշուշտ իր պապերուն, քիչիկ մը մօտիկ հոգիովը զինքը կանխողներուն։ Բայց այդ հաւատքը պարզամիտ չեղաւ շփոթելու իր ուսերուն հեռցուած պարտքին կշիռին։ Անշուշտ դեռ որոշ մթերք մը կայ խոշորցուած վիճակներու, վաղածանօթ պատգամներու, որոնք մանաւանդ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸին հաղորդականութիւն մը կապահովեն, ու ասիկա անշուշտ ի վնաս մեծ արուեստին, բայց ունին անոնք գերազանց արժանիքը բառ չըլլալու։ 1860ին թող քերթողները ոգեկոչեն մեր մեծ անունները (ԼՈՒՍՆԿԱՅՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՑ ՀԱՅՈՑ, ՆՈՒԱԳՔ) մեր պատմութեան։ Ներկայացողները այդ կոչին միշտ պաճուճուած մարդեր են, իրենց պատմութեան դրուագները դիզած, իբրեւ պսակ, իրենց վրայ: րիչ անգամ մեզի պէս սոսկական արարած։ Անկէ կէս դար վերջը մեր սերունդը յոգնած է այդ բառական փառքերէն ու լրջած արժէքներու սանդուխը։ Դ. Վարուժան պարզ մարդերու ուսին պիտի վստահի ինչ որ Պէշիկթաշլեանի, Նար–Պէյի հռետորութիւնը պիտի խենթանար դիզելու մեր «անմահ դիւցազանց» անօգուտ կերպով դիւցազնութեան հանուած գլուխներուն։ Մեր պատմութեան մէջ չէ որ բան մը կը նորոգէ մեր սերունդը։ Ատոր անկարող պիտի ըլլար անիկա. գլխաւորապէս քաղաքական տագնապներու ետեւէն վազելով։ Բայց մեր պատմութեամբ փառաւորելու մեր միամտութիւնը պիտի վարկաբեկէ անվերադարձ կերպով մը։ Ու հոս մեր փորձանքներուն չսի դեր մը ունին մեր գրականութեան մեծ անունները։ Մեր իրապաշտութիւնը սկիզբ մըն էր այդ ուղղութեամբ։ Արուեստագէտ Սերունդը շարունակեց պայքարը։ Ու մեր գրականութեան մէջ, 1900էն վերջ անկարելի են լուսինին ուղղուած պերճ խօսքեր, յիշելու համար օրինակ մը միայն։ Այդ թուականէն տասնըհին: տարի առաջ մատաղատի աղջիկ մը վերագոյն հեշտանքով մը պիտի խօսէր «երկինքի թագուհիին» (ԱՌ ԼՈՒՍԻՆ, Սիպիլ) ու պիտի ըսէր քիչ մը բան իր սիրտին տագնապներէն յիմար այդ մոլորակի բեկորի՛ն, չկասկածելով թէ որքան անտեղի եթէ ոչ ծիծաղելի վիճակ մըն էր ատիկա քսանամենի իր մարմինին համար։

/236/ Բացի հռետորութեան մէջ զգալի սա ամոքումէն, Դ. Վարուժան կերպընկալ գեղեցկութեան որոշ զգայարանք մը պարտադրած է մեր ոտանաւորին։ Չեմ ըսեր թէ իրմէ առաջ մեր նկարագրական բանաստեղծութիւնը խզտուած էր արեւելեան չափազանցութեամբ եւ կամ Սիպիլեան սնոտիքով։ Բայց տիրական էր զեղծումը։ աւելի ճիշդ զեղծանումը։ Մեծ բանաստեղծ մը, Միսաք Մեծարենց իր գործին կէսին մէջ կը նկարագրէ հազիւ ոգեւոր (ոգիացած) արտաքին աշխարհ մը։ Մեծ արձակագիր մը, Տիրան Չրաքեան, նոյն այդ մոլութիւնը պիտի հաւատայ փոխակերպել, երբ պատկերներուն վրայ իմաստի աժան վարդաջուր կը սրսկէ։ Ու ասիկա ճիշդ է առ հասարակ մինչեւ Դ. Վարուժանի տաղանդին լիակատար շողարձակումը։ Դ. Վարուժան կը սանձէ այս անիշխանութիւնը գոյներու գործածութեան։ Ու կը մշակէ գիծերու գիտութեան չափ էական երանգներուն ալ ժուժկալութեան ճաշակը։

 

Իրմով նուաճուած չէ անշուշտ այն սերունդը որուն զգայնութիւնը կը բացուի ջարդերէն անմիջապէս վերջ մեր վրայ տիրող աղջին մէջ, այն մասնաւոր հոգեվիճակին զոր սերունդին մէկ ուրիշ վարպետը պիտի որակէր այնքան արտայայտիչ բացատրութեամբ մը, իբրեւ ՑԱՅԳԱԼՈՅՍ մը ընդունելով 1895էն մինչեւ 1915 երկարող քսանամեակը։ Արեւմտահայ գրականութիւնը երբ կը համախմբէ իր տաղանդները որոշ պիտակներու ներքեւ, կ՚ընէ ատիկա կարգի պէտք է մը աւելի, թերեւս անգիտակցօրէն թելադրուած մեծ իրողութենէն ըստ որում՝ իր տաղանդները առանձին առանձին երեսները կը խորհորդանշեն հաւաքական հոգեբանութեան մը։ Փորձեցէք նման տեսակէտներ հաստատել Արեւելահայ գրականութեան համար։ Ձեր զտնելիքը առանձին մարդեր են, ժողովուրդի զգայնութեան ընդհանուր միջինի մը վրայ իրարու հանգունակ։ Ինչո՞վ կը զատուին իրարմէ Յովհաննէս Յովհաննէսեան, Աւետիք Իսահակեան, Դերենիկ Դեմիրճեան։ Փնտռեցէք ու ձեր պատասխանը տարտամ ընդհանրութիւններէ անդին պիտի չանցնի։ Եւ սակայն այդ անունները միակ տանելի մարդերն են այդ քնարերգութեան։ Ա՞յն ատեն։ Յովհ. Թումանեանի գո՞րծը։ Բայց ասիկա սերունդի մը մտահոգութենէն դուրս է բոլորովին վասնզի իր ընկերներուն Ղ. Աղայեանցի եւ Վ. Փափազեանի հեքիաթները վարժապետական միջակութիւններ են, ու ատով դուրս գրական լրջութենէ։ Երբ տեսակէտը ուզենք արժեցնել անոնց վէպին մէջ, պիտի տանք անուններ, որոնց իրագործած արժէքները իրարու նման են այնքան աւելորդ կերպով։ Շիրվանզադե, /237/ Մուրացան, Նար–Դոս։ Անշուշտ։ Առանց դժուարութեան այս մարդոց գործերը կրնան իրարու փոխակերպուիլ։ Իմա՞ստը այս ամենուն։ Բայց շատ պարզ է։ Փորձեցէք նոյն կերպը արեւմտահայ ոեւէ քերթողական խումբի մը համար։ Նոյնիսկ խորքի հանգիտութիւններով անհերքելի միութիւն մը — Սիամանթոյի եւ Վարուժանի աշխարհները — ձեւին մէջ կ՚անձնանայ, կ՚առանձնանայ։ Ու կուգամ կէտին ուրկէ մեկներ էի։ Մեր տաղանդները շռայլութիւններ չեն. անոնք կը դիմաւորեն մեր բազմազան կարիքները։ Դ. Վարուժան չէր կրնար նուաճել ամբողջ սերունդի մը տագնապանքը։ Մեղադրանք մը չէ որ կը բանաձեւեմ։

* * *

Ո՞ւր փնտռել Դ. Վարուժանի դերին ճշգրիտ տարողութիւնը մեր քնարերգութեան մէջ։ Կամ ո՞ւր է իր տեղը մեր բանաստեղծութեան արժէքներու տախտակին վրայ։ Այս հարցումներուն առաջնորդող մասնակի վերլուծումներ կան սեւեռուած կանխող էջերուն մէջ։ Վերջացնելէ առաջ իր դէմքին յօրինումը, կը փորձեմ այդ հարցերուն թելադրած կարելի պատասխանները կապել իր կարճ բայց արդիւնաւէտ գործունէութեան։

ա. ) — Մեծ բանաստեղծին յատկանիշներէն մէկը առանձնութիւնն է։ Դպրոց կազմ ելու առաքինութիւնը պէտք չէ շփոթել տաղանդի տեսակարար ուժին հետ։ Բանաստեղծ յղացքին հետ չի հաշտուիր արդէն հաւաքական գործօնութեան օգտակարութեան (bienfaisance) postulat–Ն։ Դ. Վարուժան մեջ քնարերգութեան մէջ հեռու է ունենալէ այն աւագ բարիքը զոր իբրեւ քերթող այնքան քիչ օժտուած ուրիշ միտք մը, օրինակի մը համար Արշակ Չօպանեան պիտի ընէր այնքան բնական կերպով մը։ Չօպանեան ու Սիպիլ մեր մէջ ամենէն աւելի դէմքեր են արժանի երախտագիտութեան, մեր ոտանաւորին վրայ իրենց անհերքելի դերովը։ Ուրիշ հարց՝ իրենցմէ մեզի շահուած քերթուածներուն ճիղճ չըսելու համար չափազանց աննշանակ թիւը։ Գրական կեանքէ հեռու ապրիլ մը չի բացատրեր Դ. Վարուժանի տժգոյն դերը մեր քնարերգութեան մէջ իբրեւ վերանորոզիչ ու նոր ուղիներու, քերթողականներու խուզարկու։ Չեմ գիտեր, պէտք կա՞յ, նման պահանջներու։ Ստոյգ է որ պատերազմէն ասդին իր ազդեցութիւնը կը նուազի, աճումին արագութեամբը։ Նորերը զինքը կը գտնեն երբ տաղանդ չունին ու կաղապարներու կարօտ կը զգան իրենք զիրենք։ Տասնով քսանով կը համրուին մեր հան/238/դէսներու մէջ այն տղաքը որոնք Դ. Վարուժանի կապարճակիրը ըլալու փառք մը չեն արհամարհեր, տակաւին այսօր։ Ու կը շարունակեն անգիտանալ իրենց անկանգնելի միջակութիւնը։ Դ. Վարուժան ներշնչարան մը չէ արուեստի։ Նորերեն անոնք որ տաղանդ ունին, աւելի հաճութեամբ կը մօտենան օրինակի համար Վ. Թէքէեանի քերթողութեան ու կ՚ընեն ատիկա առանց տուժելու։ Այս հաւաստումը գրական նորոյթի փոփոխութեամբ մը չի տկարանար։ Թերեւս աւելի թիւ մը տարիներու պիտի կատարէր անհրաժեշտ սրբագրութիւնը ու ազատագրէր քերթողը պարագաներու նպաստէն։ Այսօր Պետրոս Դուրեանին տկարութիւնները շատ դիւրաւ կը նետուին իր ժամանակին կռնակին, բայց արժանիքները կը դառնան անկապտելի: իր անունը զատորոշող քերթողական քանքար։ Կը խորհիմ թէ քառորդ դար յետոյ Դ. Վարուժան պիտի թօթափէ իր գործէն թարմատար մասեր, որոնք իրական են երեք հատորներուն համար ալ։ Առաջինին մէջ չեն պակսիր զուտ բառական (verbal) շնորհներով կառուցուած քերթուածներ որոնք ժամանակի ընթացքին կը պաղին, կը թոռմին, առանց որ անոնց ետին կեցած ճշմարիտ տաղանդը կարենար արգիլել այդ քայքայումը, ԱՒԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՏԻԿԻՆԸ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈԳԻՆ, ՆԵՄԵՍԻՍԻՆ մ՚է, կարեւոր մասը (վերջին) նմոյշներ են այդ կարգէ նուաղումներու։ Դժուար կը կարդանք, միշտ այդ գիրքէն ԴԻՒՑԱԶՆԻ ՄԸ ՍՈՒՐԻՆԸ, ԱՌԱՔԵԱԼԸ, ՄԱՏՆԻՉԸ, ՕՁԸ, ԱԼԻՇԱՆԻ ՇԻՐՄԻՆ ԱՌՋԵՒը տակաւին բաւական թիւով ուրիշներ։ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐԷն չենք հանդուրժեր ԲԵԳԱՍԸ, ՀԱՐՃԸ, ԴԱԴԱՐԸ, ԵՓՐԵՄԸ, ՄԵՔԵՆԱՆԵՐԸ, անմիջական մերժումով մը ու կը մնանք վերապա՝ ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵՐ որակուած խմբումին գրեթէ ամբողջին դէմ։ Կը յիշենք ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ իբրեւ գեղեցիկ, փողփողուն փոխաբերութեանց հանդէս մը բայց դառնօրէն կը գանգատինք վաւերական կեանքի պակասէն։ Ամբողջ հատորի մը դէմ սա վերապահումը, ու միւսներուն գրեթէ կէսին վրայ տարածուող մեր անտարբերութիւնը քառորդ դարու շրջափոխութեան մը հետեւանքը չեն մեր ճաշակներուն։ Բայց մնացա՞ծը։ Անիկա շահն է մեր քերթողութեան։ Ու այս տողերուն գրուելէն քառորդ դար մըն ալ վերջը, կը կարծեմ թէ այդ գործը, այդպէս զտուած, մաքրուած, կը ստանայ իր ճշմարիտ նկարագիրը։ Այն արժանի՛քները՝ որոնք սերունդի մը պատկանելնուն չափ, կ՚անցնին անկէ անդին ալ ու կ՚աւելնան ցեղային հարստութեան եւ բիւրեղացման այս աշխատանքը կատարուած է արդէն մեր ռոմանթիքներուն, իրապաշտներուն համար։ Ու անոնց վաստակէն ազատուած մասը ա'լ անկորուստ ժա/239/ռանգութիւնն է հաւաքական [10] հայութեան։ Ու այս է պատճառ, որ իր վաստակին մէջ չեմ տառապիր գտնելու եւ յայտարարելու վկայութիւնը այն երիտասարդութեան որ այս դարուն սկիզբը կրկէս կ՚իջնէր արիւնոտ ժառանգութիւններու, զահանդագին զգացումներու բեռներուն տակ, դիմելու համար շատ աւելի սեւ, ատացնոր ճակատագրի մը քան ան որ վիճակուած էր կանխող երկու սերունդներուն, քիչ-շատ արեւոտ օրերու արժանացած։ Ըսի թէ իր սերունդին խորքէն ինչ տիրական մաս կը խտանար այդ տղուն աշխարհին մէջ։ Կ՚աւելցնեմ թէ այդ սերունդին գրական հասկացողութեան քանի մը տախտակները իրմով էր որ ստացան իրենց շքեղ կաղապարները։ ԳՐԳԱՆՔը հեթանոսական է որքան քրիստոնեայ. սիրային է որքան նկարչական, մարմնական զգայութիւններու արդիական հանդէս մը որքան դասական հովուերգութեանց գեղեցիկ նորոգում։ Իբրեւ բառերու հրթիռ ու պատկերներու շարան անիկա կը խտացնէ իր մէջ մեր Թէքէեանը, Մեծարենցը, Չրաքեանը։ ԼՈՅՍԸ քերթուած մըն է, ուր իր սերունդին իմաստի ետեւէն ծարաւահիւծ կարօտը կը զգաս, պատկերներու շքեղ հնչումէն ազատիլ ուզող միտքի մը տագնապը բան մը կորզելու հսկայ առեղծուածէն որ «աստղերուն ծովն» է մեր վրան։ Կարելի է երկարաձգել այս թուումը։ Բաւ է միայն դիտել տալ որ բոլոր այդ քերթուածները որոնք իրենց վճռական ձեւը գտան Վարուժանի մէջ, փորձեր, ճիգեր, «զտումներ չեն, իր սերունդին համար ցանկալի ու տիրական։ Վարուժանի մէջ կան մարմնացութիւններ մեր ցեղային խորհուրդէն (թող ներուի այդ լլկուած բառը հոս։ Անիկա իրականութիւն մըն է իմ մէջ, շատ աւելի պայծառ որքան չէ խոր աղօտումը իր վրայ գործադրուած հասնողէն ու չհասնողէն)։ Զուր տեղը չէ որ մեր լեզուն գեղեցկագոյն բխումներէն մէկն է արեւելեան ժողովուրդներուն մէջ, ու չեն մեր երգերը՝ այնքան սրտառուչ, խոր, բանաստեղծական անմած հեզանուտով մը թրթռուն։ Զուր տեղը չէ որ մեր զգացումները հագած են կարմիր շղարշը հզօր այրումներուն, մեզմէ ու դուրսէն։ Կան ասոնք Վարու/240/ժանի մէջ իբր ջերմութիւն ձեւի պաղպաջուն քանդակ, զգայութեան կրակ ու սլացք։ Դարձեալ դժուար չէ անոր մէջ հաստատել արդի արուեստին քանի մը մայր ցանկութիւնները՝ ցեղային երանդէ, զանգուածները հրահրող կիրքերէ. ընկերային բարձր, լայն ախորժակներէ. ձեւին պերճանքէն ու բառին ստեղներէն համատրոփ, համադաշն ու թափանցող յուզումներէ որոնք Պոտլէր մը, Վերլէն մը, Վերհառն մը կը թելադրեն նոյն ատեն։ Ու թռիչք դասական արձակութեամբը երեւակայութեան, որմէ վախնալ սորվեցուցեր էին մեզի մեր իրապաշտները։ Միայն այդ բարիքը՝ երեւակայութիւնը ծիծաղելիութենէ փրկած ըլլալու, փաստ մը չի՞ կազմեր ինքնին մեծ բանաստեղծի իր ստոյգ տաղանդին։ Իր սերունդին լայնամիտ, ազնուական խանդավառութի՞ւնը՝ որով կրակուած անիկա պիտի ստանձնէր արիւնոտ, յուսակորոյս դատը իր ժողովուրդին, ընդդէմ աշխարհ մը ամբողջ չկամութեան, թշնամութեան, թուրքէն որքան Եւրոպայէն։ Քիչ գործ, մեր մէջ, կը մղէ մեր վրայ սա բարձրացնող չըսելու համար հպարտացնող տպաւորութիւնը որքան Վարուժանի քերթողական վաստակը։ Դարձեալ, անիկա պատմած է մեզմէ զգացումներ, կիրքեր, ձգտումներ որոնք կարմիր կամարի մը պէս կը կենան մեր պատմութեան բովանդակ մահադաշտին վրայ։ Անոր մէջ է, իր ամենէն մաքուր գեղեցկութեամբը զգեստաւոր, մեր ժողովուրդին ազատատենչ խոյանքը, ան՝ որ դարէ դար մարմին կը դառնայ մեզի երբեք չպակսող դիւցազներու ձեւին մէջ ու կ՚ըլլայ մեր կորուստէ փրկող գերագոյն ազդակը։ Գորովանքը։ Ուրիշին հասնիլ, ինքզինքը մոռնալու աստիճան սաստկութիւն մը դնելով այդ սպասին մէջ։ Սիրել դժբախտը, զրկուածը։ Հաւատալ իրմէ վեր արժէքներու։ Սիրել հողը, մարմարը, գոյնը։ Չվախենալ։ Ու քալել մահուան վրայ, սառն ու մեծ։ Փնտռել երկինքը, լոյսին աղբիւրները։ Ու թրթռալ ինչպէս լճափի ուռենին, համանուագ լռութեան մէջ տիեզերական խորհուրդին։ Ասոնք միայն Վարուժանի քերթողութեան մոթիֆները չեն, այլ եւ իր սերունդին։ Չեմ կրկներ, ինչ որ ըսեր եմ իմ առաջին էջերուն մէջ։ Իրողութիւն է որ բանաստեղծի մը ձեւը պիտի տարբերի իր ժամանակէն, բայց անոր աշխարհը պիտի ըլլայ հաւատարիմ այդ ժամանակին։

 

բ. ) — Իր արուեստին մէջ իրենց լրումը կը գտնեն Արեւմտահայ գրականութեան կարգ մը յատկանիշները։ Դուրս է տարակոյսէ որ իրմէ առաջ մեր աշխարհաբարը անձնական քնարերգութեան համար գեղեցիկ գործիք մըն է, կոկիկ, գունագեղ, երբեմն անտեղի /241/ կերպով նրբին ու փափուկ, գրեթե անկարող՝ յորդ, լայն, ուժգին զգացումներ նուաճելու։ Իրմէ յետոյ այդ աշխարհաբարը չկրկնեց անգամ մըն ալ փարթամութիւնը, ջերմութիւնը, հաղորդականութիւնը, վայելչութիւնը, հզօր–հնչագեղ կշռականութիւնը որոնք Վարուժանի քերթուածները բացառիկ բան մը կ՚ընեն մեր ոտանաւորին շրջափոխութեան մէջ, Ալիշանէն մինչեւ Փարիզի տղաքը։ Ու լեզու մը զանցառելի արժանիք մը չէ, մշակոյթ մը, զգայնութիւն մը որակելու սահմանուած ազդակներու խումբին մէջ։ Փաստ է որ իր մահէն յետոյ մեր լեզուն շփումի մտաւ եւրոպական մեծ գրականութեանց հետ։ Ամբողջ նորահաս սերունդ մը, Փարիզի մէջ, մեր աշխարհաբարը կը գործածէ երանգաւոր, յանդուգն, ճկուն շնորհներու հանդէս մը իբրեւ։ Բայց չյայտնաբերեց այդ լիութիւնը, առնագեղ դասականութիւնը, պերճ հարստութիւնը, որոնք Վարուժանի լեզուին յատկանիշները եղան։ Չեմ գիտեր թէ ինչ բանտ կը սպասէ արեւմտահայ աշխարհաբարին։ Համակերպելով պահ մը ամենէն տխուր հաւանականութեան, ենթադրելով զայն լռած ընդմիշտ իր զաւակներու բերնին, չեմ կրնար չմտածել փառքին որ Վարուժանի լեզուն պիտի պսակէր ընդմիշտ, ազգային արժէքներու գանձարանին մէջ զոր պիտի չուշանայ կազմելու արեւելահայ բարբառը, երբ քիչիկ մը զգաստանայ ու հայանայ։

գ. ) – Դ. Վարուժանի բանաստեղծութեան մէջ իր ճշմարիտ դերին կը վերանայ՝ բառերու գիտութեան, ձայներու ըմբռնումին ու գոյներու կարկտումին շատ ուշադիր արեւմտահայ քերթողական զգայարանքը, լայնցնելով պարունակը արուեստի գործին մէկ կողմէն, միւս կողմէն զայն լեցնող իսկութիւնը ուղելով առատ յորդահոսուն: 1900ին մարդիկ փշրանք մը եսը կը պաճուճեն, զայն կը տաղաւարեն մանր դիտուած տեգորի մը ծոցը, ու հնչեակի մը, փոքրակառոյց գեղօրի մը մէջ կը կարծեն դրած ըլլալ բանաստեղծական խռովքը։ Ներշնչումը, երեւակայութեան չափ ծիծաղելի բան մըն է Սիպիլներուն, Չօպանեաններուն համար։ ՀԱՐՃԸ (ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ), հակառակ իբր քերթողական վիպում եւ հոգեբանական տագնա՜պ իր վրիպանքին, մեզ կը տպաւորէ իրերու ձեռնումին, պատկերներու թաւալումին ու տեսարաններու մեծակառոյց յարդարումին տիրական ուժովը։ Շո՛ւնչն է որ կը մտնէ հայ բանաստեղծութենէն ներս [11] ։

/242/ դ. ) - Մեր քնարերգութեան աս նուաղման օրերուն, ստիպուած եմ վերջին արտայայտիչը ընդունիլ զգայնութեան մը որ հին էր մեր մէջ, ցեղին տարիքին կէսովը գոնէ։ Ատիկա հայ ազգայնականութեան ցեղային ամենէն հարազատ այդ շնորհին վրայ մեր բոլորին գուրգուրանքը, հպարտութիւնն էր, զոր ահա դէպքերը, պատերազմէն մեզի կտակուած ահաւոր պատրանքները, ասոնց ասեղին ու կսկիծին տակ մեր նորակերտ իմաստութիւնը կը քանդեն արագ ու գուցէ անվերադարձ։ Մեր Հայրենիքին մէջ այդ զգայնութիւնը վերածուեր է խաժամուժ աղաղակի, հալածանքի, արհամարհանքի խաչակրութեան մը ընդդէմ այդ բոլոր արժէքներուն, որոնք տառապահար մեր գոյութիւնը պահպաներ էին ու մեզ բերեր աւելի արդար աշխարհի մը դռներուն: գէթ կը հաւատայինք ատոր։ Հայ ըլլալ Հայաստանի մէջ կը նշանակէ բան մը որ անուն չունի դեռ։ Գաղութներու ամբողջ տարածքին վրայ մէջտեղն է սերունդը։ Հետզհետէ թուլցող, ապականած, լրտացող, իր թշուառութեան մէջ աջ ու ձախ ժանիք փարտող որ իր կերած հացին մէջ զգացած թոյնը — օտարութիւնը ժանգ մըն է հոգիին համար, ամէն ժողովուրդի մէջ — կը հաւատայ որ մատռուակուած է իր պարմանութեան, իր մեծերէն, որոնց նահատակութիւնը չ՚ամչնար իբրեւ մեղք արձակելու իրենց յիշատակին ետեւէն։ Որ չուրանար միայն իր մեծերուն ճիգը, տառապանքը, իրացուցած գեղեցկութիւնները արարքէ, ձեւէ, այլեւ իր ուրացումը կը վերածէ չարափառ հանգանակի մը, մեր գրականութիւնը քիթին չդնելու իր յիմարութիւնը փառքի հանդէս մը յայտարարելէ յետոյ, այդ գրականութեան յատակը տուող այս ժողովուրդն ալ քանդել ձեռնարկելով, անոր տկարութեանց փառաբանութիւնը վերցնելու աստիճան դիւցազներգակ վիպումի։ Հիմա կ՚ամչնայ անիկա իր ժողովուրդէն ու չի զգար որ մարդ չի կրնար ծառայել իր արհամարհած դատին։ Ու չ՚անդրադառնար որ շարունակելով հայերէն գրել, խօսիլ, — երբ կը հաւատայ թէ կրնար օտարներուն լեզուովը մեծ դէմք մը դառնալ — ինքնակոչ մէկն է այս ժո/243/ղովուրդին մէջ։ Աւելի մարդ, աւելի մեծ, աւելի կատարեալ։ Բայց թուղթի վրա՛յ։ Ամէն ուրացող անկարող մըն է, շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ։

 

ե. ) — Ամբողջականութեան, մեր մէջ ներելի կատարելութեան հաստատ պատկեր մըն է Դ. Վարուժանի քերթողական վաստակը որմէ յաջողած մասեր, կը հաւատամ, կը կազմեն մեր ցեղային հարստութեան ամենէն արժէքաւոր վկայութիւնները։ Այդ գործը, ըսի կանխող էջերու ընթացքին, ամենէն հաւաքական նկարագիրը ունի մեր քերթողութեան մէջ, ըլլալով նոյն ատեն շեշտօրէն անձնական։ Այս պարագան անոր ստեղծագործութեանց համար կը շահի ծանրութիւն մը, ընդարձակութիւն մը, խորհրդանշութիւն մը, թանկութիւն մը, որոնք քիչ անգամ կ՚ունենան իրենց հետ բանաստեղծական այլապէս մեծ, տարբեր երակէ արժանիքներ, — ինքնատարութիւն, նորութիւն, անվերածելի անձնականութիւն։ Զատ զատ մտապատկերներ են այսօր Մ. Պէշիկթաշլեան եւ Պետրոս Դուրեան, երբ կը կարդանք զանոնք։ Վարուժանի մէջ այդ երկու մտապատկերները իրարու կը խառնուին ու կը խօսին մեզի հայրենաշունչ որքան սիրային քերթուածներէ, այնքան գեղակառոյց՝ ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏին եւ ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐուն մէջ։ Սիամանթո եւ Վահան Թէքէեան, իւրաքանչիւրը տաղանդին հիմնանիւթովը (ազգայնական զետինէն) հաշտ դաշնութեան մը պէս կը մտերմանան մեզի իրենց քերթուածներուն մէջ, որոնք մեր վերջին ողբերգութիւնը ունին իբրեւ մթնոլորտ։ Մէկուն յայտնութենական երեւակայութիւնը, միւսին ազնուազգած թախիծը չէ՞ր հաստատեր ՀԱՅՐԵՆԻ ԼԵՌՆԵՐ (ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ) ողբերգութեան մէջ որ պայքարի ճիչ մըն է նոյն ատեն, դարաւոր սուգի մը ջայլը ըլլալով հանդերձ։ Ու Մեծարենցը, այսինքն մեր երկրին նկարագեղ քաղցրութիւնները, մեր հոգիին ընդոծին դալկութիւնները, մեր շնորհն ու տրտմանուշ երազանքները, որոնք սքանչելի ծաղիկներու նման կը բուսնին անոր արնաշաղախ էջերուն։

… Դ. Վարուժան պսակը եղաւ մեր հայրենանուէր քերթողութեան։ Միամիտ, բայց համակրանքին անկեղծութեամբ մեծ ու արդար նկարիչը մեր օրերու ընկերային տառապանքին։ Երգեց մեր գիւղը, մեր կարօտները, երբեմն զգալու աստիճան հողերուն ընդերքին մէջ խորհրդասքօղ ուժերը մեզ պաշտպանող ու լսեց մեր երկինքին խոր, դժուարահաս ձայները, լողակնափայլ անձրեւի մը մէջէն պատկերներու, փոխաբերութեանց, գիւտերու որոնք միս մինակնին կը փրկեն ոեւէ բանաստեղծի անուն։

/244/ զ. ) — Անիկա աւարտած, կատարելատիպ, նմուշագեղ դէմքն է սերունդի մը, որուն վերջին ներկայացուցիչները մատով կը համրուին մեր օրերուն։ Ռոմանթիզմ, հռետորութիւն, գրականութիւն անշուշտ մեղքեր են, ամէն ժամանակ, բայց քաւելի՝ ամէն անգամ որ կ՚ընկերանան ճշմարիտ խառնուածքի մը որ միս մինակը կը հակակշռէ մեր բոլոր ժխտականութիւնները։ Արուեստի ապահով ճաշակ մը, չըսելու համար զգայարանք մը երբեմն բաւեց որպէսզի այդ մեղքերուն վրայ մեր նայուածքը ըլլայ քաղցր, քանի որ գեղեցկութիւնը վերջնական նպատակն է արուեստի բոլոր գործերուն։ Եղաւ անիկա, տեղ–տեղ, անբաւական, իրմէ վեր պատճառները ենթակայ անշուշտ։ Եղաւ երբեմն իրազանց ու պարապին մէջ նաւարկու։ Բայց աւելի յաճախ անիկա հետն էր մեր ամենուն։ Հաղորդականութիւն, թռիչք, փարթամ երեւակայութիւն, մեծութիւն, յուզումի թանձր գոլ, բառերուն փոխանցուած արեան քանակ ու գոյն, ուժ ու գալարում, ամբողջ հիւսիսայգ մը փոխաբերութեանց, գիւտերու, զգայնութեանց ու զգացումներու, համակրելու տրամադրութիւն, արդար զայրոյթ, աննուաղ յոյս ու անձանձիր հաւատք, երբեմն իմաստութիւն, միշտ ստեղծագործ աւիշ, միշտ ներշնչում, միշտ բարձրութիւն. — այս վերագրումները, իր տաղանդին հիմնական կողմերը վերծանելու սահմանուած, տարածելի են, իր վրայով, ամբողջ ժողովուրդի մը։ Անոնք բառեր են որոնցմէ իւրաքանչիւրին տակը մեր ժողովուրդին հոգեկան շնորհներէն մէկն է որ կը բաբախէ։

Դիմանալ իր սերունդին — փոքր արժանիք։ Դիմանալ յաջորդին — փաստ արուեստագէտ խառնուածքի մը։ Դ. Վարուժանի համար երկու վարկածները ստուգուած իրողութիւններ են։ Դիմանալ երրորդ սերունդի մը։ Հոս է մեծ գրագէտին սահմանը։ Իմ մասիս, կը հաւատամ թէ Դ. Վարուժանի գործը արդէն գտած է իր ներքին հաւասարակշռութիւնը։ Զայն ուրանալ, ինչպէս է հիմա իրողութիւնը նորագոյն սերունդին համար, հերքումը չէ անոր գործին։ Ըսի թէ ուրկէ կու գար այդ տրամադրութիւնը։ Յիսուն տարին կ՚աւլէ հեղեղին փրփուրները, ու կը ձգէ մինակ գո՛րծը՝ իր փառքին կամ ցեխին մէջ։ Ու ատոր կէսը ունի տակաւին Վարուժանի վաստակը։

 

Չեմ վախնար գրելու, — Դանիէլ Վարուժան մեծագոյն փառքերէն մէկն է մեր քնարերգութեան, եթէ ոչ մեծագոյնը։