Ա.

Օշական դատած է մեր հին մատենագրութիւնը ։ 1925ին Գահիրէ, Պէրպէրեան վարժարանի մէջ հին մատենագրութեան ընթացք մը զայն մղեց կարդալու մեր հին մատենագիրները։ Անոնց հանդէպ իր տարօրինակ, տառապագին զգայութիւնները (արդիւնք սարսափելի գրաբարին, Գարագաշի գիրքին, աւելի յետոյ վիեննացիներու տափակ յաւակնութիւններուն) մէկէն կը գտնէին իրենց ուրիշ կերպարանքը, չըսելու համար իմաստը։ Մինչ այդ օտար, հին, դասական գրականութեանց մէջ գլխիվայր սուզում մը զայն դրած էր գրականութեան իսկ սարսուռին մէջ։ Հիներուն ընթերցումը, այնքան ապայժմէ, նոյնիսկ մեծ դաւանուած Կիկերոնի մը, Ոսկեբերանի մը ընդմէջէն, Օշականին պիտի արժէր բառէն անդին անցնելու դառնագին ստիպողութիւն մը։ 1900ին, 1920ին մեզի համար նոր գրագէտի մը գործը պարզ էր ու հաղորդ մեր ջղային դրութեան ամենէն հեռու, խուլ աղբիւրներուն։ Բառ մը կը նմանէր ծովերու ալքէն նետուած խեցիի մը, որ լուռ կը պառկէր ափունքին, բայց որ ձայնի կը բարձրանար, երբ ձեւով մը վերցնէր զայն դէպի ականջները։ Հին գիրքերուն ներսը այդ ձայնը յաճախ պաղած էր, առնուազն անհրապոյր։ Ամբողջ աշակերտութիւն մը կը դառնար անհրաժեշտ այդ հաղորդութեան ատակ ընելու համար մեր զգայարանքները։ Օշական ըրաւ ատիկա, անշուշտ ծանր տագնապով մը։ Գիտէր, որ իր բարեկամ Հայր Արսէն Ղազիկեանը չէր կրնար վերադառնալ Դուրեան /297/ մը ապրելու հոգեվիճակին, ինչպէս չէր կրնար մոռնալ հոգեվիճակը, որ իրն էր հին գիրքերու ընթերցումին հետ։ Ու գիտէր տակաւին, որ գիրքերը միշտ մեհենագրութիւններն են լայն, խորունկ կեանքերու։ Չէ՞ր կարելի այդ կեանքերը վերակազմել, այնպէ՛ս՝ ինչպէս անոնք դասաւորուեր էին, ժամանակին ծոցին ու իջեր հող, ելլելու համար ուրիշ կերպարանքներու տակ։ Հին մատենագրութեան ընթացքը Հայոց պատմութեան վրայ ո՛չ միայն պարզ լուսամուտ մը կ՚ըլլար, այլեւ՝ այդ պատմութիւնն իսկ ։

Oշական խորունկ վարանքներով մտած է այդ աշխարհէն ներս։ Իրեն պակսա՞ծը։ Բայց գրեթէ ամէն ինչ: Պարտաւոր էր ո՛չ միայն կարդալ մատենագիրները, այլեւ հանդուրժել անոնց շուրջը լաստակերտուած սնոտիքը — բանասիրական յաճախ ունայն փառասիրութիւններու ծնունդ։ Ունէր աչքին օրինակը Դուրեան սրբազանին, որ այդ կրթանքին մէջ գրեթէ սպառած էր իր արեան շքեղ ժառանգութիւնները։ Տարիքը զուր բառ մը չէ, մանաւանդ մտքին հետ գործածուած։ Բաներ կան, որոնք անկարելի են քառսունէն անդին, ինչպէս առաջ։ Բացառիկ յապաղումները գրականութեան դառնալու, հոն վարպետ անցնելու, յիշուած են պատմութեան մէջ։ Գրագէտ մը, յաճախ սպառումին դիմակալ, կը պատրէ ինքզինքը, ձեռնարկելով գիտական ծանր աշխատանքներու։ Մեր հին մատենագրութիւնը, իր այն ձեւին մէջ, զոր գտաւ Օշական, ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ հմտական մարզանք մը, ոչ աւելի, ոչ պակաս։ Բնագիրներու տպագրութեան ստեղծած տագնապը թերեւս պատճառ, որ աշխատողներուն ուշադրութիւնը ըլլար նուիրուած բանասիրականին որ, թէեւ առանձին, արժանաւոր, երբեմն մեծ կրթանք, մեր մէջ չէ գտած մեծ ուղեղէ մը լուսաւորուելու բախտը։ Լեզու, քերականութիւն, բառամթերք, լեզուաբանական սուր տագնապներ, շատ-շատ սովորական պատմութիւն, իրարու կ՚ընծայեն տժգոյն նպաստ մը։ Ո՛չ Վենետիկը, ոչ ալ Վիեննան գտած են հայ հոգին, թերեւս անոր համար, որ նման առաջադրութեան մը իրագործումը կը պահանջէր հմտականէն, բանասիրականէն վեր, անդին ախորժակներ, ընդունակութիւն։ Կեանքին զգայարանքը, այսինքն՝ գիրքի մը հոգեղէն աշխարհը չէ հետաքրիքրած վիեննացիները։ Ու երկու դարու դառն աշխատանքը մեզի բերաւ գրեթէ կարդացուելու անարժան մթերք մը թուղթի, թղթեղէնի։ Հայ մատենագրութիւնը (միշտ այս տարազը կը գործածեմ մինչեւ ԺԹ. դարու կէսը հասնող մեր գրական վաստակը պիտակելու համար, գրուած՝ գրաբարով) այս դարու սկիզբը գիրքերու ցանկ մըն էր, հեղինակներու յայսմաւուրք հոտող կենսագրութիւն մը, լեզուա /298/ բանական նշմարանք ։ Դուք ասիկա կրնաք ստուգել այդ ճիգը համադրող բաւական ընդարձակ ձեռնարկին մէջ Զարպհանէլեանի, «Պատմութիւն հայ դպրութեան» որակուած, որմէ աղկաղկ անդրադարձ մըն է Եղիշէ վարդապետ Դուրեանի « Պատմութիւն հայ մատենագրութեան » տետրակը։ Ուրի՞շ։ Գրեթէ ոչինչ, աշխարհիկ գրականութեան ցանուցիր հատորներուն վրայ չունիմ ըսելիք։

Արեւելահայ բանասիրութիւնը (Ադոնց, Կոստանդեան, Մանանդեան) քայլ մը աւելի փորձած է ընել, բնագիրներու ուսումնասիրութեան մէջ, մտածելով կեանքին ալ, որմէ արձագանգներ են մեր մատեանները։ Բայց անոնց ալ պակսած է լիակատար ըմբռնողութիւնը մեր մատենագրութեան [1] ։ Մեզի պակսող այս ըմբռնողութիւնը դարերով պակսած է նաեւ արեւմտեան մեծ, դասական գրականութեանց պատմութիւններուն համար ալ։ 1850էն վերջ նոյն պատմութիւնը, այսինքն՝ զայն զգալու, գտնելու կերպերը կը նորոգուին։ Մենք, հետեւակ ամէն բանի մէջ, դեռ հազիւ կը կասկածինք մեծ ճիգէն, որ նորոգեց հին քաղաքակրթութեանց հասկացողութիւ/299/նը։ Մեր գրականութեան պատմութիւնը ուրեմն կ՚անգիտանայ մեթոտները, արդիւնքները, որոնք այնքան բան փոխեցին ուրիշ գրականութեանց ըմբռնումէն։ Այսօր հելլէն գրականութիւնը գիրքերէ շատոնց ազատագրուած իրողութիւն մըն է, պաշտօնական դասախօսներու համար թելադրիչ այնքան, որքան միջակէն վեր զարգացում մը ճարած քաղաքացիին։ Դար մը առաջ Պլուտարքոս մեծ հեղինակ մըն էր, որովհետեւ մարդերու զուգակշիռները տալու մէջ դրեր էր գրական շնորհ, վայելչութիւն։ Այսօր Պլուտարքոս գրագէտ մը չէ, բայց ատկէ աւելի երախտաւոր մէկը, քանի որ իր մեզի ձգած գործին ետեւէն մենք կը յաջողինք ոչ թէ մարդեր միայն, այլ քաղաքակրթութիւն մը տեսնել։ Ալիշան հայոց անցեալին խորունկ հետազօտիչը, մտքի հին ձեւին ենթակայ, այդ անցեալէն չէ յաջողած բերել գիրքերու մէջ գրուածէն դուրս ոչ մէկ իրաւ, արժէքաւոր իրողութիւն։ Ադոնց մը պարզ բանասէր, բայց ստեղծող միտք, իր քանի մը մենագրութեանց մէջ մեզի բերած է համապատկեր դասուելու չափ սեւեռումներ։

/300/ Բայց այս մտածումները տարօրէն առաձիգ, կը լայնեն այս հարցին շրջագիծը։ Ստիպուած եմ մեր մատենագրութեան վրայ քանի մը հիմնական հայեացքներ, զայն մշակելու քանի մը եղանակներ միայն նկատի ունենալ հոս։ Ատկէ առաջ` իր ըրածին կշիռը: Դասական կարծիքներու համար Օշական քանի մը դարու յատկանշական մարդեր վերլուծած է գրական արդի քննադատութեան մէջ կիրարկուած մեթոտներով (Ռընէ Փելոն, Քրուազէ, Լանսոն, յիշելու համար քանի մը տիպար վարպետներ)։ Ունի մեր ԺԲ. դարու ամբողջական նկարագիրը թելադրող աշխատանք մը (գործադրուած Ժառանգաւորաց վարժարանի ուսանողութեան համար)։ Նոթեր են այդ դասախօսութիւնները ու չեն յաւակնիր մեր մատենագրութեան դասական պատմութիւնը թելադրել։ Անոնց կը պակսի բանասիրականին (հոս բառը կը գործածեմ իր ընդարձակագոյն առումով, այսինքն՝ քաղաքակրթութիւնները տարրալուծող եւ իսկապէս բարձրագոյն իմացականութիւնները բնորոշող մտքի կրթանք) պաշտպանութիւնը։ Ժողովուրդի մը նուաճումը դժուարագոյն աշխատանք մըն է թէկուզ փոքր շրջանի մը վրայ։ Երեսուն դարերու երկայնքով կեանքի հսկայ տարածք մը — « Պատմութիւն հայոց »ը — իր բոլոր ալքերուն մէջ պրպտելու կարողութիւն մը վեր էր Օշականի ուժերէն։ Մնաց որ, այդ տարածքէն մեր մինչեւ հիմա ուսումնասիրածը արտաքին մակերեսն իսկ չէ սպառած։ Բանասիրականը ուրեմն անհրաժեշտ է անցեալ քաղաքակրթութեանց թափանցումին։ Օշականի դէմքերը, հին մատենագիրներէ, հարկադրաբար կը մնան տժգոյն, զուրկ ըլլալով կեանքին խորագոյն ջերմութենէն։ Վերլուծել Վիրգիլիոս մը, դասական մեթոտով, այսօր հոմանիշ է վերլուծելու Շնորհալի մը ալիշանեան եղանակով։ Այսինքն՝ ամենուն մատչելի աշխատանք մը։ Հանել նկարագիրները մեր գրողներուն, ինչպէս կ՚ընէ Հ. Ակինեան իր մատենագրական փորձերուն մէջ, հոմանիշ է Չերազ մը, Թորգոմ Գուշակեան մը, Զօհրապ մը կենսագրել Արտակ Ալպօյաճեանի եղանակով։ Այսինքն՝ «ամէն յամառ, գորշ աշխատողի» մատչելի /301/ ձեռնարկ մը։ Մերիններէն յիշուած սա անունները զուրկ են իրաւ բանասիրականին [2] բարիքէն։ Դրէք, իմ պահանջած շնորհը, հոգ չէ թէ բռնի, օրինակի մը համար, Արշակ Ալպօյաճեանի մը կարողութեանց իբրեւ շաղախ, այսինքն՝ ենթադրեցէք, որ նախանիւթը վերստեղծող իմացականութիւն մը այդ մարդուն աշխատանքը առնէր իր պաշտպանութեան, դուք պիտի ունենայիք մեծ գիրք մը եւ ոչ թէ հասկաքաղ մը, մեր ժողովուրդին ամենէն խորունկ, խռովիչ կերպարանքներէն մէկը ընդմիշտ լուսաբանող, լուսավառող։ « Հայ գաղթականութիւն »ը հոյակապ աշխատանք մը պիտի ըլլար, մեր պատմութեան հարազատ, որքան զայն հասկնալի ընող։ Այս խօսքերը պարզ են չափազանց, թիւրիմացութեանց տեղի չտալու համար։ Շքեղ, բարի աշխատանք մըն է « Հայ Կեսարիա »ն, նոյն այդ Ալպօյաճեանէն, գիտէ՞ք ինչու, վասնզի նախանիւթը դեռ ողջ էր իր տրամադրութեան տակ։ Ու բանասիրական ստեղծագործ կարողութիւն մը անհրաժեշտ չէր՝ դեռ չմեռած կեանք մը վերակազմելու համար։ Անշուշտ հաւաքողական աշխատանքը միամիտ չենք շփոթելու գրական համադրութեան հետ։ Հին կեանքերու աշխատողը չի կրնար անպատիժ արհամարհել բանասիրականին ստեղծագործ նպաստը։ Օշականին հին մատենագիրներէ վերլուծումները ուրեմն անբաւարար աշխատանքներ են։ Այս ալ պա՞րզ։ Բաւական։ Բայց ճշդում մը։ Եթէ Եղիշէի վրայ Օշականի մէկ փորձը կը տառապի այդ անբաւարարութեամբ, ատիկա չի նշանակեր, որ այդ Եղիշէն նուաճուած է իբր գրական գործ Մ. Փորթուգալեանէն (թէեւ հմտականին մէջ լիուլի բաւարար), Բաբգէն Կիւլէսէրեանէն (թէեւ պատմականին վրայ որոշ ուրուագիծներու բարիքով), մա՛նաւանդ Հ. Ն. Ակինեանէն, որ ութը հարիւր էջ /302/ է սեւցուցած Եղիշէին ծննդեան թուականը քանի մը հարիւր տարի տեղափոխելու (կ՚ըսեմ այսպէս, վասնզի գիրքին գրուելուն դրդապատճառը այդ ճիղճ, խնդրական փառասիրութիւնն է միայն եւ ոչ թէ հայ գրականութեան, ոչ ալ պատմութեան արդար, անկեղծ սպասի մը կիրքը։ Զի հմտութիւնը բեռ է, որքան ատեն որ չէ պաշտպանուած խելքով, միշտ իմացականութեամբ), ու կը մնայ խռովիչ հարցերէն մէկը մեր մատենագրութեան, Փարպեցիին չափ ու քիչիկ մըն ալ աւելի նոյնիսկ։ Պիտի ուզէի Եղիշէ մը, ուր մեզի բացուէին, բաւարար լուսաբանութիւններով, գիրքին ոչ միայն բանասիրութեամբ հասանելի կնճիռները, այլ մա՛նաւանդ մեզի բերուէր հոգեբանութիւնը, իմացական վիճակը, ցեղային երանգն ու ուղեղին յատկանիշները, Տիկնայք փափկասունքը, մա՛նաւանդ Սրբոց Ղեւոնդեանց նահատակութիւնը զմայլելի արուեստով մը ընդմիշտ սեւեռող արւեստագէտին։ Ո՞ւր էր սորվել այդ վարդապետը մարդերը մինչեւ իրենց աղիքները գալարող փաթեթիքին այդ տիրական նուաճումը։ Ուրկէ՞ սորված մա՛նաւանդ ըսուածքի մուգ, ճոխ, բայց տարօրէն զուսպ գեղեցկութիւնը, չափին զգացումը, ներդաշնակութեան անուսանելի հրայրքը, որոնք անոր ոճը կ՛ընեն այնքան տաք, սրտառուչ, իրաւ ու գրական։ Կա՞ր այդ մարդերուն օրերուն գրական ըմբռնողութիւն։ Տասը վարդապետ երբ իրենց յոգնութիւնները առնելու համար լեռնանիստ մատուռի մը բակին սօսէնուաճ շուքին մէջ կը նստէին պահ մը, ինչեր կը դնէին իրենց առջեւի «կանաչ սեղանին», որ խստին գորգն էր հաւանաբար։ Ինչով էին խանդավառ ինք, նմանները իրենց խուցերուն մռայլ խորհուրդին մէջ, առանց սեղանի, հաւանաբար, փետուրը թաթխած ատեննին խեցիի թանաքին…։ Ահա ինծի համար Եղիշէն։ Ասոնք մէկիկ-մէկիկ բանալ, կը նշանակէ հայոց պատմութեան շրջան մը վերակազմել, ոչ՝ գիրքերու վկայութիւններով, այլ՝ մտքին աչքերովը, հոգիին ջիղերովը, այսինքն՝ գտնել կեանքը, հայ հոգին, որ այդ դարու մարդերը կը պահէր իր փառքին ու խռովքներուն մէջը։ Թէ այս ամէնը Օշական չէ ըրած, դուրս է կասկածէ։ Ըսի, թէ չունէր ատոր համար անհրաժեշտ նիւթեղէնը։ Հ. Ակինեան խղդուելու չափ առատ էր այդ նիւթեղէնով ու իր գիրքը սովալլուկ ողբերգութեամբ մը կը տառապի։ Դժուար է, որ այս նկատողութեանց շարքին ընթացք տալ Նիկոլ Աղբալեանի փորձերուն, այն գլխաւոր պատճառով, որ անոնք խօսքեր են, ու չեն մշակուած։ Այն պարագային, որ Աղբալեան ատոնց վրայ պիտի փայփայէր իրաւ մտադրութիւններ, յաւակնութիւններ, իմ կշիռը պատրաստ է այդ փառասիրութիւնը իր ճիշդ կարգին վերածելու։ Օշական չի պարծե/303/նար, որ հին մատենագիրները նուաճած է։ Բայց կը թելադրէ կեանքին դասը բոլոր անոնց, որոնք հին գրողներու հետ մտերմութիւններ կ՚ուզեն արդիացնել։ Չեմ հանդուրժեր, որ մարդիկ հազար անգամ կրկնուած խօսքեր, փաստեր, տեսութիւններ սանկ ու նանկ ներկելով քշեն մեզի։ Ով որ ուսումնասիրութեան ծարաւովը կը տառապի, ատոր յագուրդ պիտի տայ անձնական միջոցներով։ Եթէ երբեք ձեր գրածը յաւելում մըն է ձեր գտածին ու անշուշտ՝ հարկ չկայ ճշդելու, արժէքով յաւելում, մի մտածէք ոճին։ Դուք բարիք մը կ՛ընէք ձեր ժողովուրդին իմացական թանգարանին։ Եթէ երբեք ոչինչ էք գրած, ու ձեր առջեւ դիզուած նշխարները ներկելով կը գոհացնէք աճպարարական փառասիրութիւն մը, պարտաւոր էք ամչնալ ամենէն առաջ ձեզմէ ու յետոյ մեզմէ։

Oշական մեթոտ մը չէ լաստակերտած հին մատենագրութիւնը ուսումնասիրելու։ Ըսի թէ ինչու։ Բայց կը դնէ իր ծանր ամբաստանութիւնը այդ մատենագրութիւնը ուսումնասիրելու ցարդ գործածական եղանակին վրայ։ Չունինք հայ մատենագրութեան պատմութիւն մը։ Այն ատե՞ն։ Այսինքն՝ ինչու կը յիշէ Օշական հին մատենագիրներու լուրջ իր թարթափանքները։ Կը յիշէ, վասնզի այդ թարթափանքները ուրուագիծեր են, օր մը կարելի մատենագրութեան պատմութեան։ Գտնել շրջանը, մտայնութիւնը, հոգին, տաղանդին տեսակարար կշիռը ։ Այս զբաղումն է, որ պիտի դառնայ առաջին փլանի փառասիրութիւն եւ ոչ թէ ցարդ եղածին պէս կենսագրութիւն, գիրքի ամփոփում, անունները ցանկ։ Ըսի, օրինակ, Ղազար Փարպեցիի համար, թէ անիկա աշակերտն էր Աղան Արծրունիին, կը նշանակէ անիմաստ նոթ մը նկատել, փոխանակ գրագէտ մը կերպարանող մանրամասնութիւն մը տալու։ Իմ ինչո՞ւն է հարկաւոր այդ մարդուն աշակերտիլը այդ Աղան Արծրունիին, երբ այդ Աղան Արծրունին ինքը նշանաւոր անծանօթ մըն է արդէն, մա՛նաւանդ առանց գրաւոր վաստակով մը պաշտպանուած ըլլալու։ Յետոյ, Oշական փոխադրած է արեւմտեան գրականութեանց մէջ գործածուած սկզբունքները, դատելու համար մեր մատենագիրները։

Պէտք է կարճ ըլլալ։ Անբաւարար աշխատանքի մը առջեւ, որպիսին է Օշականի վերլուծական մթերքը հին մատենագիրներէ, պարկեշտութիւն է պակասը խոստովանել, բայց անտեղի ալ համեստութիւն՝ մեթոտին արժանիքը, ուժը չյայտարարել։ Գտէք մարդը, որուն ջաղացքը ըլլար կազմ ու պատրաստ, բայց որ ունենար նաեւ աղօնք։ Դուք պիտի ունենայիք մեր մատենագրութեան պատմութիւնը։ 1914ին, ուրեմն երեսուն տարի առաջ, Oշական յօդուածի մը մէջ /304/ կը յիշէ գրած ըլլալ։ «Մեր գրականութեան պատմութիւնը մեր ոսկի երազին պատմութիւնն է »։ Ու կը կրկնէ զայն նաեւ այսօր: «Դարբինները չեն, որ պիտի ըլլային ընդունակ այդ պատմութիւնը գրելու»։