Երբ հիները կը կարդանք

Ը.

… «Մոռցիր ինչ որ մտածեցիր, կարծեցիր գտնել իմ սազին, երգին, անձին վրայ, քու խելապատակիդ մէջէն ու ճամբով։ Իմ դարուն թագաւորներ, կաթողիկոսներ, խորունկ աբեղաները ինծիպէսները չափելու համար, այդքան հեռուները չէին երթար, խորը չէին իջներ։ Կային կիները, որոնք երգի մը համը խմելու համար պէտք չունէին պատրաստութեան ու մեզիպէսները երբ կը կեցընէին իրենց պատերուն, չէին զգար, թէ ինչպէս իրենց սիրտերը կ՚ելլէին դուրս իրենց կուրծքէն, կ՚ըլլային աչքի կաթիլ մը, ժպիտի մը բոցեղէն գինին։ Է՜, պարոն քննադատ, մշակոյթի ճարտարապետ, հայ հոգիի արգոնաւորդ, հայ խորհուրդի ալշիմիստ, ես Սայաթ–Նովան եմ։ Կը հասկնամ քու լեզուդ, քու խաչակրութիւնդ աւելի լաւ, քան քու ժամանակներուդ համալսարան ընողները։ Սիրական ձեւերէն մէկն է խօսելուդ, շիտկէ շիտակ նետուիլ հարցերուն կեդրոնական հանգոյցին։ Կը կրկնեմ ուրեմն քու եղանակը։ Մատաղ պատանութենէդ մինչեւ ալեւոյթդ զիս ըրիր անհանգիստ քու ոգեկոչումներովդ։ Զիս հասկնալու տագնապ մը չունէիր դուն, քանի որ իմ ժողովուրդը հինգ–տասը դարէ ասդին միակտուր հոգի մը կը կրէր։ Բայց քու յիմար երեւակայութիւնդ կ՚ուզէր տեսնել իմ համբաւին ետեւէն տրամայի մը հերոսը։ Մի զարմանար, որ քու օրերու լեզուն կը գործածեմ։ Մեռելները կ՚ապրին ողջերուն հաշուոյն ու գիտեն ինչ որ գիտէք։ Ներկայացուցի ինքզինքս։ Ահա քամանչան։ Ահա նախշաւոր (դուն սխալմամբ կը գրես պճեղնաւոր ) վերարկուս, որ պատմուճանի պատիւին կը բարձրանայ քու շնորհաբաշխ բառերովդ։ Վերցուր, հեռացուր, չքացուր աչքերուդ տաշտէն երեւանցի Անուշաւանը, որուն գինին չմերժեցիր, յարգած ըլլալու համար Սայաթ–Նովան։ Որուն պտլիկ աղջիկներուն մէջ իմ նայուածքը, անոր կրակը, համն ու դիւթքը ճաշակել կարծեցիր։ Վերցուր հոգիիդ երեսէն տրտմութեան եղեամը օտարին բլուրներուն վրայ իր տօնը տօնող քու ժողովուրդէդ կաթիլ–կաթիլ կազմուած։ Ցաւը ամէնէն հաստատ, իրաւ գեղեցկութիւնն է սա ձեր աշխարհին։ Արիւն կ՚երթայ սիրտէդ, երբ կը խորհիս տաղերուն, ուր այս բանուորներուն, անուշիկ հարսներուն ու իմաստուն մարդոց պապերը կ՚ընէին այս տօները ազատ գետերու ափունքին, սօսիներու անտառներուն խորը, աստուածները հալածելով՝ անոնց կոկորդէն վար թափելու համար Կախէթի գինին, ինչպէս կ՚ընէ հիմա քու երեւանցի Անուշաւանդ։ Ցաւը երբ կ՚ապրուի, մաղմաղ կրակ է, սիրոյ պէս, մահուան պէս, գինիին պէս ու երգին պէս։ Ցաւը սեւ ձիւթն է դժոխքին, երբ կը մտածուի։ Իմ օրերուս, անոնցմէ շատ ալ առաջ, ցաւը մեր երկրին մանանան էր։ Կը նստէր ո՛չ միայն պարտէզներուն, ծառերուն, տանիքներուն, այլեւ՝ մեր սեղաններուն, զանոնք ընելով արտասուահամ մեր սիրտերուն, ասոնցմէ զսպելով հաստ, կոշտ բաբախումները, մեր կոկորդներուն, որպէսզի մեր բառերը ըլլային ծանր, օծուն, լեղիի վրայ, մեր սազին լարերուն, անոնց տալու համար Արեւելքին թախծութիւնը ու հայկական սգաւոր անուշութիւնը։ Մի ըսեր, թէ ի՛նչ ոճապաշտ աշուղ մըն է ասիկա։ Դուն գիտես, որ մեր երկրին մէջ ոճին ծառը չունի գոյութիւն։ Ատիկա պոլսեցիներուն հողերուն մէջ կը բուսնի։ Բայց այնքան անգամներ հետդ ապրեր եմ գլուխ գլխի, որ չեմ կրնար ազդուած չըլլալ քեզմէ ու արեւմտահայ մեծ ոճաբաններէն, խրթին գեղագէտ–քննադատներէն։ Մի նեղուիր։ Ու հանդարտ, տուր ինծի մեղքդ. եթէ գոզալ մը ըլլայիր, պիտի ըսէի՝ «անկաճ արա, ո՛վ աչկի լուս»։ Ինչե՜ր, ինչե՜ր կը քրքրես, հասկնալու համար զիս, ինծիպէսները, ու չես խելքն ըներ տեսնելու զիս, մեր դարերը այնպէս՝ ինչպէս էինք։ Իմ օրերուն ալ քու ժողովուրդդ վտարուած էր իր հոգերէն՝ իր բազուկներէն, կռնակէն, խելքէն զատ ոչինչ ունեցող իրեն սեպհական։ Օտարին դուռներուն ես սկսեր եմ կեանքը, քեզի պէս։ Ի՞նչ կարիք իմ պատմութիւնը հիւսելու քեզի։ Անիկա ոսկի հեքիաթ մըն է, ինչպէս իր արտէն, տունէն տարագիր ամէն հայու պատմութիւնը։ Կարճ ըլլալը կը սիրես։ 

Իմ օրերուն ալ քու ժողովուրդը իր սուգը, յուսահատութիւնը, վտարանդի իր թշուառութիւնը կը զգար քեզի չափ խոր, սուր, ծանր, բայց կը տարբերէր քեզմէ՝ զանոնք դիմաւորելու, անոնցմէ չնուաճուելու իր եղանակներէն պաշտպանուած։ Կեանքդ անցուցիր քու ժողովուրդիդ հոգիին խորը մշակելու համար նոր ժամանակներու հպարտութիւնը, մարդկային իմացականութեան վրայ հաւատքէդ պատրուած, խորհելով այդ իմաստութեան սերմերուն հրաշքին ու ափսոսանքէ աւելի դառնութեամբ մը տեսար, որ ամէնէն իմաստունները լքեցին քու ժողովուրդիդ ճակատը, անցնելու համար թշնամիիդ դաշտերը, այսինքն՝ անոնց, որոնք քու արիւնիդ գոյութիւնը չներեցին։ Թուրքին դանակին տակ կամ ֆրանսացի կնոջ մը ծոցին մեռնողը հաշուին մէջ նոյն կշիռը ունի։ Գիտես ասիկա։ Մենք գրագէտ, իմաստասէր, դաստիարակ, մշակոյթի տեսաբաններ չունեինք մեր ժողովուրդը իր պատմութեան իմաստին, հրաշքին հրաւիրող։ Ունէինք մեր ժամերը, պարզ, համեստ, մեր կանգունովը, մեր մեղքերուն հեղեղը աւազանելու չափ ընդարձակ։ Մի սպասեր, որ մէկիկ մէկիկ գովասանքն ընեմ պատկերներուն խորանէն ու պատերէն, այնքան իրաւ, աղուոր ու մեզի համար կենդանի։ Կար քահանան ժամուն համեմատ։ Որ կը կարդար սաղմոս ու շարական, ինքն ալ չգիտնալով, թէ ի՛նչ կը կարդար, բայց գիտնալով մէկ բան հաստատ, անսխալ, թէ՝ նոյն այդ սեղանին վրայ հազար ու աւելի տարիներ իրեն պէս հարիւրներ կարդացեր, ըսեր, երգեր էին մէկ ու նույն բանը։ Ատիկա երկնաւորին, կապուտորին, վեր Աստծուն մատուցուիլն էր իր ժողովուրդին իմաստութեան, կեանքը ապրելու անոր կամքին, գիտութեան գրաւականը։ Այդ քահանան, արդ սեղանին վրայ, կասկածն իսկ չունէր իր ժողովուրդը զարնող ցաւերուն վերլուծման։ Ինք, այդ Տէրը, մեզմէ աւելի գիտէր, թէ ի՛նչ կ՚ընէր։ Ու այդ երգերը, այդ աղօթքները կը բաւէին այդ ժողովուրդին հոգին պահելու խաղաղ, հաւասար կշիռի մէջ։ Ունէինք մեր ուխտավայրերը, մեծն ալ, պզտիկն ալ. գտած էինք կերպը մեր տարագրութեան ամէնէն դժուար ճամբաներուն իսկ վրայ, մեզի հետ փոխադրելու հրաշագործ նկարը, մասունքը, խաչը, ասոնց տալու պզտիկ բնակարան մը, որ, ժամանակին թեւերուն վրայ՝ կ՚աճէր, դառնալու համար հայրենիքին համբաւաւոր սրբավայրը, իր հրաշքներովը նուաճելով օտարները իր հիացումին։ Բայց ունէինք այդ ուխտատեղիներուն հրապարակները, ուր կը կատարէր քու ժողովուրդդ իր տօները, մեռելոցները, մատաղները, հսկումները, պարն ու խրախճանքները, միշտ պարզ, իրաւ, մարդկային, երկինքին բաժինը եւ հողին բաժինը խնամքով վճարելով։ Քահանան ժամուն ներսը կ՚աղօթէր՝ գնելու համար դուրսի խենթերուն մեղքերը։ Աշուղը ժամուն բակը, հրապարակը կ՚երգէր՝ գնելու համար հողին բարիքը, գովելու մեր պզտիկները, հարսները, սուրբերը, հերոսները, երիտասարդները։ Ներսէն պատարագ, հոգեհանգիստ, խաչահանգիստ, թափօր, որուն կեդրոնն էր միշտ այդ քահանան։ Կ՚օրհնուէին ողջերը, կ՚օրհնուէին մա՛նաւանդ մեռելները։ Կը շինուէր երկինքին ու երկրին հաշտութիւնը։ Կու գային անտնուորներ, խառնելու իրենց բարի մխիթարանքը աստնուորներուն  ու կը խմէին Աստուծոյ արիւնը ու մարդոց գինին. կը գրկուէին ողջերն ու մեռելները։ Մի նեղուիլ, պարոն քննադատ, արուեստի տեսաբան, մշակոյթի պատմագիր։ Քու եղանակդ է, որ կը գործածեմ։ Ու հանդուրժէ, ով քեզմէ աւելի գիտնամ, խօսիմք։ Դուն մտքիդ թեւերով կը փորձես իջնել դարերուն ալքերը, հոնկէ հանելու սա պարզ խեցիները, որոնք մեր ապրումներուն մնացորդները կ՚ըլլան, ժամանակին ջուրերուն ծոցը։ Ես ապրեր եմ այդ ամէնը, ըլլալէ առաջ պալատներու երգիչը։ Կը հասկնա՞ս։ Այդ պարզ մարդերը կ՚ելլէին ժամէն դուրս, կու գային ինծի, դնելու իրենց լուման իմ կուշտին սպասող տղու մը գիրկին կամ իմ բերանին պատառը միսին, որուն կէսը կը մնար իրենց բերնէն առկախ։ Ու կը սպասէին, որ արթննար գործիքին հոգին։ Այդ մարդերը ունէին իրենց հետ իրենց զաւկըները, կինն ու հիւանդները։ Ի՜նչ լաւ օրեր էին անոնք, երբ քեզի պէս վերլուծողներու տեղ, քու մտահոգութիւններուդ, յաւակնութիւններուդ, տեսութիւններուդ փոխարէն, զիս կը շրջապատէին իրաւ մարդեր, Անուշաւանիդ նման բարի ու յիմար, ու անոր հոգին յուզող տագնապները, որոնք կեանքին պարզուկ, անփոփոխելի ցուցմունքներէն չէին անցնել, միսին տառապանքին վրայ բարդելու համար մեղքին ալ նահատակութիւնը։ Մեր եղանակները թունդ էին ու քաղցր, նման գինեւէտ գաւառին գինիներուն։ Մեր խօսքերը թարմ էին, հասուն պտուղներու պէս հիւթեղ, ու լեցնող՝ հոգիին բոլոր բացուածքները։ Մեր երգերը փուռէն նոր ելած հացերու նման կը բաշխուէին հարիւրներու, հազարներու։ Անոնց սնունդին մէջէն կը խենթենային պզտիկները, մոռնալով ամէն բան, ցաւն ու զրկանքը, աղքատութիւնն ու որբութիւնը ու կը վազէին մեր աւետիսը թռցնելու փողոցէ փողոց, գեղէ գեղ, բանալու համար խրճիթներուն դուռները…։ Կը խենթենային երիտասարդները, իրենց արեան խենթութեամբը ու կը նետուէին կրկէս, թրթռալով ու ցատկելով, քակուելով իրենց շէնքերուն հասարակ ոճէն, մտնելու համար մեր երգին հոգեղէն աշխարհին եւ անոր օրէնքներուն մէջ, արձակ, թեւաբաց, սլացիկ ու անդիմադրելի։ Ու նուագարանները նման էին գերեզմաններու, որոնցմէ մեռելներ կը յառնէին։ Մեր ձայնին, մեր բառերուն կարմիր շղարշները կ՚ըլլային թեթեւ, թափանցիկ, շոգիի չափ նուրբ ու կը հոսէին սիրտէ սիրտ։ Մենք կ՚ըսէինք ինչ որ մեր պապերը առեր էին նոյն հողերէն, վերածեր ձեւի, ոգիի ու իջեցուցեր հողերուն տակը, որպէսզի գային անոնք նորէն կերպարանքին մէջ ամէնէն գրաւիչ բաներուն, ծառ ու ծաղկի, աղջկան ու հարսի, գեղեցկութեան ու գինովութեան, գոյնի ու կախարդանքի։ Դուն այս պարզ  տարազներուն (քուկդ է բառը, մի՛ նեղուիր) տակ դիր ուզած ապրումներդ։ Անոնք, այդ բառերուն զգեստը հագնելէ առաջ, այս ծառերուն տակ ու այն հրապարակներուն երեսին իրաւ կեանքեր էին, սարսուռ ու խենթութիւն…։ Մենք կը մաքրէինք հողեղէն խաւը, համը, ծանրութիւնը այդ ապրանքներուն, կը վերածէինք զանոնք ոսկի թասերով մատռուակելի ըմպելիներու, ձայնի ճամբով, բառերու պողոտաներէն, ու պարով, ու թափօրով, ու հսկայական դարձուածքներով…։ Է՜: Կը թափէին ոսկին ու մարգրիտը հեքիաթին, այսինքն՝ անոնց տեղ օրհնէնքն ու արցունքը, ձայնի, յոյզի, արցունքի, ծափի կերպարանքներով՝ խարտեաշ որաներն ի վար մատաղ հարսներուն, օրրանի գլխուն նոր ծնող տղուն, հողքին եզերքին տարիքովը կուշտ տանուտէրերուն…։ Գիտեմ, որ կը զգաս այս ամէնը։ Մի հարցներ ինծի, թէ ի՛նչ կ՚ուզեմ քեզմէ։ Ես եմ հարցապնդողը այսքան հալածանքներուդ հաշուոյն։ Ի՞նչ կուզես ինձմէ, երբ կը ջանաս յստակ տեսնել ժամանակին խաւին ընդմէջէն ու կը հաշտեցնես քու նայուածքդ մերինին, ողջերը մեռելներուն հաղորդ ընելու դեր մը ճարելով գրողի քու փառասէր փափաքներդ վարագուրող։ Ինչո՞ւ կը փնտռես իմ բառերուն ետին աւելին։ Ինչո՞ւ ջարդ ու կոտոր կու գաս մտքիդ տաշտին կանգնեցնելու աշուղը, իր վաւերագրական հարազատութեամբը։ Դուն կենսագրող մը չես։ Դուն սովորական բաներ, բառեր ու մտածումներ սնտուկի մը մէջ շարած չես պտըտիր շուկայէ շուկայ։ Ձգէ հանդարտ մեր ժամանակները։ Բայց որո՜ւ կ՚ըսես։ Ահա մտքեդ անցնող մեծ մեղադրանքը. ինչո՞ւ կը տառապիս իմ հաշուոյն, որ ըլլամ ձգած ժողովուրդին այնքան կարօտ (մխիթարանքի) օրերը, գեղերը, ուխտավայրերը, դատանքն ու նեղութիւնը, տարած իմ քամանչային գինովութիւնն ու իմ ձայնին շարպաթը թագուհիներու շրթներուն ու ծոցին։